Senat grał ważną rolę w utrzymaniu wewnętrznej równowagi w państwie. W III i II w. p.n.e. o jego składzie decydowali urzędnicy zwani cenzorami, układający nową listę senatorów co 5 lat. Wpisywano na nią byłych:
- konsulów,
- pretorów,
- z upływem czasu także urzędników niższych stanowisk.
Senatorów nie można było usunąć, chyba że cenzorzy uznali ich zachowanie za negatywne. Senat liczył aż do początku I w. p.n.e. około 300 członków, nie wszyscy byli jednak stale obecni w Rzymie. W początkach II w. p.n.e. skład przy rozpatrywaniu ważnych spraw wynosił 100 senatorów.
Zadaniem senatu było przede wszystkim dawanie porad urzędnikom, o ile ci go o to poprosili, gdyż nie musieli tego czynić. W praktyce jednak nie zwrócenie się do senatu w ważnych sprawach naruszało dobre obyczaje i mogło zaszkodzić politykowi (zwłaszcza, jeśli mu się nie powiodło). Ponadto senat jako grupa miał pewne własne przywileje. Dotyczyły one przede wszystkim finansów oraz polityki zagranicznej. Z grona senatorów powoływano poselstwa udające się do obcych państw, a także, jeśli tego wymagała sytuacja, badające warunki w prowincjach.
Senat, niezmienny od bieżących politycznych zawirowań, ułatwiał utrzymanie politycznej ciągłości co było rzeczą istotną w kraju, w którym urzędnicy zmieniali się corocznie. Ponadto był obszarem uzgadniania polityki między poszczególnymi grupami interesów, na jakie dzieliła się elita. W praktyce więc to senat stanowił skuteczną barierę przed nadmiernie rozwiniętymi ambicjami polityków, które mogły prowadzić tylko do złego.
