Tematem niniejszego wypracowania jest ewolucja ustrojowa od monarchii zwanej patrymonialną do tzw. monarchii stanowej. Treścią pracy będą następujące zagadnienia: formowanie się organizacji państwowej Merowingów, okres gnuśnych królów oraz panowanie dynastii Karolingów w państwie francuskim, a także czasy kapetyńskie do roku 1302. Oprócz spraw związanych z Francją, poruszona zostanie kwestia formowania się stanowego królestwa na terenie państwa angielskiego od XI stulecia do roku 1265. Uważam, iż monarchia stanowa znajduje się na wyższym szczeblu rozwoju form ustrojowych w średniowiecznej rzeczywistości aniżeli monarchia patrymonialna.

Królestwo patrymonialne to system, w którym całe państwo było wyłączną własnością króla i jedynie on miał prawo podejmować decyzje dotyczące jego funkcjonowania. Monarchia stanowa z kolei była systemem politycznym, w którym władza została podzielona pomiędzy monarchę a reprezentacje poszczególnych stanów: rycerstwa, mieszczaństwa i duchowieństwa.

Frankowie zamieszkali na obszarze Galii około 355 roku. Nie organizowali oni zwartego państwa, a jedynie plemienne wspólnoty, których ustrój został nazwany demokracją wojenną. W plemieniu największy wpływ na podejmowane decyzje miały organizowane raz w roku wiece. Były to zwoływane w marcu zgromadzenia ogółu mężczyzn zdolnych jeszcze nosić broń. Wojownicy wpływali na decyzje o pokoju i wojnie, sposobie podziału łupów i obieraniu wodza. W 481 roku wszystkie plemiona frankijskie zostały zjednoczone przez Chlodwiga, który zapoczątkował panującą w państwie francuskim do 751 r. dynastię Merowingów. Jej protoplastą był zapewne legendarny Meroweusz. W 496 r. miał miejsce chrzest nowego tworu państwowego znacznie umacniający pozycję króla, ponieważ zgodnie z religią chrześcijańską władza królewska zawdzięczała swoje pochodzeniu bezpośrednio panu Bogu. Dodatkowo Chlodwig zbudował nić porozumienia z zasiedziałym w Konstantynopolu cesarzem.

W kraju Franków obowiązywało zredagowane w V stuleciu Prawo Salickie mające swoje korzenie w prawie zwyczajowym Franków Salickich. Wiec nadal posiadał wpływ decydujący na politykę, chociaż Chlodwig uparcie dążył do zmniejszenia jego władzy. W rezultacie rola wiecu ograniczyła się jedynie do przeglądu stanu wojska i obrania nowego władcy wywodzącego się z dynastii Merowingów. Z czasem państwo stawało się monarchią patrymonialną, czyli taką, w której wszystkie ziemie królestwa były traktowane jako prywatna własność króla tzw. patrimonium. Władca miał prawo dzielić je według własnego uznania pomiędzy synów lub ludzi, których zamierzał wyróżnić bądź wynagrodzić. Funkcje publiczne były spełniane przez dworskich dostojników wywodzących się spośród kleru oraz osób świeckich wybranych przez króla. Frankijscy monarchowie utrzymali dotychczasowy system kar i opłat sądowych. Skarb składał się z niezmiennego podatku gruntowego, podatków pośrednich pokroju ceł i myt, oraz ze świadczeń zwyczajowych, takich jak np. goszczenie króla oraz jego utrzymanie w czasie podróży. Wszystkie przychody państwa były traktowane jako osobista własność króla. Kłopoty objawiły się w momencie, kiedy usiłowano wykorzystać rzymską metodę podatków bezpośrednich. Wywołało to falę krytyki i sprzeciwów ludności, przez co wpływy do budżetu malały. Aby móc utrzymać siebie, swój dwór, a także opłacić urzędników, monarcha został zmuszony do nadawania ziemi tym, których zamierzał zabezpieczyć finansowo. Tego typu nadania nazywano benificjami.

Pietą achillesową kraju Merowingów był zupełny brak spójności, przestarzały system prawny oraz korupcja królewskich urzędników. By móc uchronić instytucje kościelne oraz możnych od nadużyć zaczęto przyznawać immunitety zakazujące wstępu urzędnikom w granice obszaru uprzywilejowanego. Było to w zasadzie pierwsze przekazanie części władzy obszarnikom, czyli panom gruntowym. Oni wykorzystując teraz swoją pozycję ściągali nie tylko podatki na rzecz monarchy, ale także z racji swojego tytułu daniny od osób zamieszkujących ziemie znajdujące się na obszarze objętym immunitetem. Obszarnicy zawierali ze źle uposażonymi agronomami komendacje, na postawie których ludzie ci, zwani od tej pory wasalami, zobowiązywali się wypełniać służbę u silniejszego i bardziej wpływowego opiekuna od siebie, nazywanego seniorem. Z kolei senior zapewniał swoim wasalom opiekę oraz wsparcie materialne. Rozpowszechnienie komendacji i immunitetów stało się zalążkiem systemu feudalnego, ale jednocześnie przyczyniło się do osłabienia pozycji monarchy i rozdrobnienia feudalnego kraju Franków.

Po zgonie Chlodwiga w 511 r., w jego państwie rozpoczął się powolny proces rozkładu spowodowany ciągłym podziałem terytorium pomiędzy członków królewskiego rodu przy jednoczesnej degradacji samej dynastii Merowingów, której członkowie umierali w bardzo młodym wieku. Kryzys dynastii jeszcze bardziej wzmagał opisany powyżej proces oddolnego zaniku spójności kraju. Ostatnim władcą państwa mającym poważniejsze znaczenie był król Dagobert panujący do 639 roku. Od tej pory rozpoczyna się tzw. czas królów gnuśnych, który potrwa, aż do 751 roku. W ciągu jego trwania do niemałego znaczenia doszli najważniejsi urzędnicy państwowi, zwani Majordomusami, którzy stopniowo zaczęli przejmować władzę we wszystkich prowincjach państwa. Równocześnie, znaczenie rządzącej dynastii tak podupadło, że w 656 r. majordom Austrazji Grimoald ośmielił się ją zdetronizować. Jednak jego ród został odsunięty od władzy już w 687 roku, kiedy to spokrewniony z nim Pepin z Heriestalu zdołał zjednoczyć pod swoim berłem trzy dzielnice: Burgundię, Neustrię i Austrazję. Tym samym Pepin z Heriestalu został we Francji niekoronowanym władcą. Pozycja rodu umocniła się jeszcze bardziej, kiedy wpływy przejął nieprawny syn Pepina - Karol Młot. Właśnie od imienia tego władcy powstanie nazwa dynastii Karolingów panującej w kraju po Merowingach. Karol chcąc uniknąć błędów Grimoalda utrzymywał na tronie marionetkowego władcę. W tym samym czasie przypada ekspansja Arabów na kontynent europejski, którą udało się powstrzymać właśnie Karolowi w starciu pod Poitiers w 732 roku. Jego pozycja na tyle wzrosła, że mógł on podzielić ziemie kraju Franków pomiędzy swoich synów. Podział okazał się nietrwały, ponieważ w niedługim czasie władzę skonsolidował najmłodszy syn Karola Młota - Pepin Krótki. Pragnął on oficjalnie przejąć władzę i w tym celu zwrócił się w stronę papieża Zachariasza, który wówczas znajdował się w sytuacji nie do pozazdroszczenia ze względu na nieustanne najazdy Longobardów oraz konflikt z cesarzem bizantyjskim. Zachariasz poszukiwał silnych sojuszników, a zatem na zapytanie kto powinien pełnić władzę w królestwie, niedołężni Merowingowie, czy też silni Karolingowie, bez wahania opowiedział się na korzyść tych drugich. W 751 roku Pepin staje się koronowanym królem Francji, a trzy lata później zapewnia dziedziczność władzy wewnątrz własnej dynastii zdobywając papieską sakrę dla członków swojej rodziny. W okresie 754 - 756 nowo koronowany władca zwycięża Longobardów w północnych Włoszech, a zdobyte obszary przekazuje Stefanowi II - ówczesnemu papieżowi, co powoduje powstanie państwa kościelnego. Pośród innych sukcesów Pepina znajdują się też: ponowne uzyskanie Akwitanii i wypchnięcie Saracenów poza Pireneje. W 768 roku Pepin Krótki zwany też Małym, umiera i wzorem ojca dzieli kraj pomiędzy swoich synów. Jednak rychła śmierć starszego z nich daje możliwość zjednoczenia kraju pod berłem młodszego. Tym drugim synem był jeden z najwybitniejszych władców średniowiecznej Europy Karol Wielki. Do jego największych sukcesów należy przede wszystkim znaczne rozszerzenie granic państwa, które u schyłku panowania Karola opierały się o cztery duże rzeki: Ren, Dunaj, Ebro, Łaba. Przełomowa okazała się też reforma kulturalna przejawiająca się głównie w zmianach w szkolnictwie (powstanie szkół katedralnych). Niezwykle podniosłym wydarzeniem było objęcie godności cesarskiej z rąk głowy Kościoła Leona III w 800 roku, co utożsamiano z odnowieniem Cesarstwa Zachodniorzymskiego.

Nowy władca w pojedynkę decydował o całości spraw państwa i z nikim nie dzielił się władzą. Ułatwił sobie życie reformując urzędy dworskie. Doprowadził do ostatecznej likwidacji, nie obsadzanego od momentu koronacji Pepina, urzędu majordoma, a z drugiej strony ustanowił funkcje kanclerza, cześnika, komornika, stolnika, palatyna oraz koniuszego. Cesarz przy bardziej wymagających decyzjach zasięgał zdania królewskiej rady, która składała się ze świeckich i duchownych dostojników. Rada ta, nie mogła podejmować żadnych decyzji, pełniła wyłącznie funkcję doradczą. Zreformowano podział administracyjny dzieląc ziemię na hrabstwa zarządzane hrabiowie. Król miał prawo ich mianowania i odwoływania wedle własnego życzenia, ponadto raz w roku musieli się oni stawiać na dworze, aby złożyć sprawozdanie z sytuacji na zarządzanym terenie. Hrabiowie nigdy nie otrzymywali żadnego wynagrodzenia, utrzymywali się z posiadanego beneficjum oraz przysługującej im trzeciej części grzywien i opłat sądowych. Największe hrabstwa, nazywane marchiami, utworzono na terenach przygranicznych. Panowali tam margrabiowie lub książęta, którzy dzierżyli znacznie większe uprawnienia militarne ze względu na większe zagrożenia najazdami z zewnątrz. Finanse państwowe nadal stanowiły część osobistego majątku władcy. Źródła dochodów do budżetu zupełnie się nie zmieniły, a skarb sporo zyskiwał dzięki zdobyczom wojennym i daninom płaconym przez pokonanych przeciwników. Karol Wielki zmarł w 814 roku. Okres jego panowania jest uznawany za złote czasy państwa Franków. Jednocześnie jest to period, w którym monarcha skupiał niepodzielnie pełnię władzy w kraju. W czasach panowania Karola Wielkiego ustrój patrymonialny przeżywał czasy swojej świetności.

Po tym jak umarł Karol Wielki koronę po nim objął najmłodszy z jego synów Ludwik Pobożny, który jednak nie dorównywał swemu wybitnemu ojcu umiejętnościami zarządzania. W 843 roku na mocy układu w Verdun dokonano podziału państwa pomiędzy trzech potomków Ludwika Pobożnego. Karol Łysy otrzymał zachodnią część cesarstwa (Galia i zachodnia Frankonia), Lotar zachowując tytuł cesarski posiadł Francję środkową, od Włoch do Morza Północnego, a Ludwik Niemiecki został władcą Niemiec i Frankonii Wschodniej. Władza monarchów z dynastii Karolińskiej z czasem stawała się słabsza, a główną przyczyną takiego stanu rzeczy był rozwój ustroju feudalnego. Urzędnicy, podlegający dawniej bezpośrednio królowi, teraz skupiali w swoich rękach coraz więcej kompetencji oraz ziemi, dodatkowo zapewniając sobie jej dziedziczność, dzięki temu stawali się w praktyce nieusuwalni. Natomiast ubożejąca ludność, której kraj nie był w stanie zapewnić należytego utrzymania i materialnego zabezpieczenia, uciekała się do udzielania pomocy feudałom składając im wspominane już komendacje. Służbowa zależność urzędników względem króla będąca już w tym momencie jedynie mitem, została zastąpiona aktem komendacji, czyli hołdem lennym. Jednak we Francji opierano się na zasadzie "wasal mego wasala nie jest mym wasalem", która w praktyce prowadziła do jeszcze większego ograniczenia władzy królewskiej. Pojawiły się także separatystyczne dążenia poszczególnych prowincji wynikające z ich różnic kulturowych. Państwo stawało się federacją luźnych, drobnych państewek, w których rządzili miejscowi feudałowie.

W 987 r. umiera bezpotomnie ostatni król Francji z dynastii Karolingów - Ludwik V. Zgromadzenie feudałów wynosi wtedy na tron silnego księcia Orleanu - Hugona Kapeta (jednomyślnego poparcia udziela mu północ, ale południe dystansuje się od wyboru), który rozpoczyna nową dynastię panującą - Kapetyngów. Monarcha znalazł się w trudnym położeniu, ponieważ zasięg jego faktycznej władzy ograniczał się jedynie do królewskiej domeny wokół Paryża oraz rodowego Orleanu. Kraj był rozbity na niewielkie państewka feudalne, gdzie władali potężni, nieraz zamożniejsi od władcy, jego wasale. Kapetyngowie decydują się oprzeć na sieci organizacji kościelnej, gdzie dzięki przywilejowi świeckiej inwestytury zasiadają wierni im ludzie. Jednak próby jednoczenia państwa długo nie przynosiły rezultatu, dopiero za panowania Filipa II Augusta (1180-1223), w wyniku wojen z angielskim królem Janem bez Ziemi do państwa zostały przyłączone: Normandia, Akwitania, część Poitou, Turenia, Andegawenia i Maine. Dzięki tym wysiłkom zjednoczona została niemal cała północna część państwa, jednak część południowa pod przywództwem niezwykle wpływowego księcia Rajmunda z Tuluzy zdecydowało się nie podporządkowywać bez walki. Książę zbratał się z heretykami - Albigensami, co stanowiło doskonały pretekst do zorganizowania wypraw chrystianizacyjnych mających nawrócić innowierców, a przy okazji ukrócić samowolę zbuntowanego wasala. Papież Innocenty III, w latach 1209 - 1229 zorganizował, aż cztery wyprawy przeciw heretykom. Jednak dopiero w 1230 roku, kiedy na tronie Francji zasiadał już nowy władca - Ludwik IX Święty (1226-1270), południe zostaje przyłączone do pozostałych okręgów państwa sięgającego w tym momencie od Morza Śródziemnego do kanału La Manche. Panowanie Ludwika przebiega pod dyktando centralizacji władzy. Król ukrócił samowolę lenników uznając, iż we Francji może być tylko jeden panujący, ponadto zakazał tzw. wojen prywatnych, czyli wojen prowadzonych pomiędzy lennikami, które rujnowały kraj. Ludwik doprowadził do unifikacji systemu pieniężnego, wprowadził królewskie sądy (dotychczas sądownictwo na danym terytorium sprawowali władający tam feudałowie), a także powołał opiniodawczą radę królewską złożoną z legistów (znawców prawa) oraz najbardziej wpływowych wasali.

Najsilniejszym monarchą z rodu Kapetyngów został Filip IV Piękny (1286 - 1314), który dzięki swym poczynaniom uzależnił papiestwo od Francji. Ośmielił się nawet przenieść stolicę apostolską z podupadłego Rzymu do niewielkiego Awinionu. Konsekwencją takiego ruchu było wywołanie rozłamu w Kościele zwanego Schizmą Zachodnią (1378 - 1439 do soboru bazylejskiego), kiedy to wybieranych było aż dwóch papieży, jeden w Awinionie, a drugi w Rzymie. Filip IV Piękny zwołał w roku 1302 do Paryża, pierwszy raz w historii państwa francuskiego, Stany Generalne. Był to swoisty parlament - reprezentacja trzech najpoważniejszych stanów - rycerstwa, mieszczaństwa oraz duchowieństwa, które zaistniały w wyniku społecznego rozwarstwienia Francji. Król chciał uzyskać poparcie ogółu ludności dla swoich postulatów w sporze z głową Kościoła Bonifacym VIII. Rzeczą, nad którą stany posiadały kontrolę były początkowo tylko podatki, ale ich znaczenie będzie systematycznie rosnąć, zwłaszcza w trakcie wojny 100-letniej. Moment ten był przełomowy w cyklu kształtowania się nowego rodzaju monarchii we francuskim państwie. Stany Generalne były regularnie zwoływane do 1614 roku. Powołanie ich przez króla Filipa IV trzeba uznać za zapowiedź zmian w ustroju i krok w stronę przejścia z monarchii patrymonialnej w kierunku stanowej.

Anglia w okresie przełomu X i XI stulecia przeżywała kolejną duńską inwazję, która tym razem zakończyła się zajęciem kraju przez króla Kanuta Wielkiego (1016 - 1035). Temu wybitnemu władcy udało się złączyć trony Danii, Norwegii i Anglii. Jednak po tym jak umarł państwo się rozpada, a tron zajmuje wygnany za granicę Edward Wyznawca (1042 - 1066), który w czasie swej banicji do Normandii nawiązał stosunki z miejscowym władcą, a także poczynił pewne zobowiązania w zakresie sukcesji tronu w razie bezpotomnej i przedwczesnej śmierci. W 1066 roku, kiedy Edward już nie żył, na dworze pojawiły się dwie wrogie orientacje polityczne mające różne koncepcje dotyczące przyszłego wizerunku kraju oraz osoby nim rządzącej. Anglosasi, którzy pragnęli władcy duńskiego pochodzenia zdecydowali się na najsilniejszego z nich - Harolda. Przeciwna orientacja zamierzała oddać koronę księciu Normandii Wilhelmowi. Jeszcze w ciągu tego samego roku Wilhelm najeżdża na obszary Brytanii, gdzie 14 X 1066 odnosi zwycięstwo w decydującym starciu pod Hastings, jednocześnie śmierć ponosi tam jego konkurent - Harold. 25 XII Wilhelm (1066 - 1087) koronuje się na nowego króla Anglii i zyskuje przydomek Zdobywcy. Rządy jego cechują się wdrażaniem głębokich reform wewnętrznych, mających na celu znaczne wzmocnienie władzy królewskiej. Dostrzegając negatywne skutki systemu feudalnego w państwie francuskim modyfikuje istniejący w nim porządek i w nieco zmienionej formie wdraża go w Anglii. Zmiany polegały na różnicach w drabinie feudalnej, wprowadzono zasadę "wasal mego wasala jest mym wasalem", w której niżsi lennicy musieli w pierwszej kolejności złożyć hołd monarsze, a dopiero potem własnym seniorom. Królestwo zostało podzielone na hrabstwa, gdzie władzę objęli szeryfowie. Wilhelm wprowadził ponadto ograniczenia w przydzielaniu ziemi zatrzymując 1/7 całego terytorium oraz wszystkie obszary leśne, dzięki czemu uniemożliwił wasalom zdobycia zbyt dużej władzy. Dodatkowo wprowadzono królewski podatek obowiązujący wszystkich mieszkańców. W tym celu od roku 1085 zaczęto prowadzić niezwykle precyzyjny spis ludności wraz z posiadanym przez nią majątkiem, znany jako "Domesday Book", co znaczy Księga Sądu Ostatecznego. Elementem dodatkowo wzmacniającym jedność królestwa była dominująca pozycja Normanów, którzy byli w kraju mniejszością.

Wilhelm Zdobywca zmarł w 1087 r., a koronę po nim przejął Henryk I, syn Wilhelma, który przemianował sąd królewski na izbę sądowniczą. Zyskała ona miano Sądu Ławy Królewskiej i organizowała procesy w kolejnych hrabstwach objeżdżając cały kraj. Nowy władca unowocześnił także system podatkowy wprowadzając Urząd Skarbowy zajmujący się tylko i wyłącznie ściąganiem wymaganych opłat. Po śmierci króla Henryka w państwie rozgorzała walka o tron, która ostatecznie zakończyła się zwycięstwem jego córki Matyldy. Jej mężem został książę francuski Gotfryd Plantagenet. Potomek tej pary, Henryk II będąc pierwszym władcą z rodu Plantagenetów, rozpoczął swoje panowanie w Anglii w 1154 roku, a do jego posiadłości zaliczały się też terytoria francuskie - Normandia, Turenia, Andegawenia, Poitou, Maine i wyniku małżeństwa Akwitania. Monarcha ten nadal usprawnia system sądownictwa. Zamierzał także podporządkować sobie organizacje kościelną wydając w roku 1164 tzw. Konstytucje Klarendońskie, w wyniku których duchowieństwo zostało podporządkowane prawu państwowemu. Ustanowienie Konstytucji wywołuje konflikt z angielskim prymasem, biskupem Canterbury, Tomaszem Becketem, późniejszym świętym, który w ostateczności zostaje zamordowany. Król Henryk II będąc w obliczu społecznego niezadowolenia i oburzenia kleru postanawia rozładować sytuację i odwołuje Konstytucje. W tym zdarzeniu można zauważyć przejaw rosnącej roli społeczeństwa, które staje się już na tyle mocne, by wpłynąć na poczynania władcy.

Po śmierci Henryka II tron dziedziczy jego syn Ryszard Lwie Serce. Władca ten angażuje się w ruch krucjatowy, przez co rzadko przebywa na terenie Anglii. W ostateczności zostaje zabity przez swoich francuskich wasali, a władzę przejmuje jego młodszy brat Jan Bez Ziemi (1199 - 1216). Jan był władcą wyjątkowo nieudolnym, który zniechęcił do siebie kolejno baronów, rycerstwo, a na końcu miasta nakładając niezwykle wysokie podatki. W dodatku ponosił klęski militarne, przez co król Francji Filip August odebrał mu wszystkie terytoria leżące po przeciwnej stronie La Manche. Równie złą politykę obrał Jan w stosunku do Kościoła, gdyż za próbę opodatkowania duchowieństwa bez aprobaty Rzymu, Innocenty III rzucił na Anglię klątwę i dopiero ukorzenie się władcy umożliwiło jej zdjęcie. Nic może zatem dziwić, że w państwie coraz większe wpływy uzyskiwała antykrólewska opozycja. 15 VI 1215 r. Jan Bez Ziemi został zmuszony do wydania tzw. Wielkiej Karty Swobód, przywileju, który w znacznym stopniu ograniczał władzę królewską. Monarcha nie mógł narzucać nowych podatków i opłat bez aprobaty rady królewskiej składającej się z baronów i prałatów, nie mógł ani karać ani więzić bez sądowego wyroku, miasta zostały uhonorowane wolnością handlu, zniesiona została również inwestytura. A co najbardziej znaczące, król w momencie nie przestrzegania tych postanowień mógł się liczyć z możliwością wypowiedzenia mu posłuszeństwa przez poddanych. Wielka Karta Swobód uznawana jest za początek kształtowania się parlamentaryzmu angielskiego i monarchii stanowej. Jednak ani Jan Bez Ziemi, ani jego sukcesor Henryk III nie przestrzegali tych postanowień. Henryk III (1216 - 1272), podobnie jak jego poprzednik, nakładał zbyt wielkie podatki, co doprowadziło do konfliktów głównie z możnymi. W 1258 roku król zostaje zmuszony do przyjęcia tzw. Prowizji Oksfordzkich przekazujących w dużej mierze władzę w ręce rady 15 baronów. Jednak i tych postanowień monarcha nie przestrzegał, przez co wybuchły kolejne walki, na czele który stanął Szymon de Montfort. Monarcha zostaje uwięziony, a w roku 1265 dochodzi wreszcie do zwołania Rady Królewskiej w Londynie. W jej skład oprócz baronów i prałatów weszli także rycerze i przedstawiciele mieszczaństwa. Powołanie rady było pierwszym etapem budowy angielskiego dwuizbowego parlamentu.

Z powyższych wyjaśnień wynika, iż monarchia stanowa znajduje się na wyższym etapie w procesie formowania się ustroju aniżeli monarchia patrymonialna. Równolegle z rozkwitem społeczeństw, ich umajętnieniu, a także wzrostem wpływów, oddanie części władzy w ręce przedstawicieli ludu staje się nieuchronne. Czasy monarchii patrymonialnej mijały bezpowrotnie także z powodu rosnącego poziomu oświecenia wśród ludności. Coraz większe ilości ludzi posiadały wiedzę, dzięki czemu osoby wyedukowane nie były skupione wyłącznie na sprawach dworu bezmyślnie popierając jego politykę, ale często stanowiły dla niego opozycję.