Obszar wschodnich ziem Cesarstwa Rzymskiego, zwanych Bizancjum, obejmował swym zasięgiem terytorium od Egiptu, Syrii, poprzez Azję Mniejszą, aż po niemal cały Półwysep Bałkański. Konstantynopol (dzisiejszy Stambuł) był miastem, które usytuowano na terenach byłej greckiej kolonii nazywanej dawniej Bizancjum, która to nazwa została przejęta przez Rzymian, a następnie dała początek Cesarstwu Bizantyjskiemu. Jego korzenie sięgają podziału Cesarstwa Rzymskiego na część zachodnią, gdzie dominowała kultura łacińska oraz na część wschodnią, gdzie dominował krąg kultury greckiej. Decyzję o podziale podjął cesarz Dioklecjan. Natomiast za sprawą Konstanyna Wielkiego w 330 roku Konstantynopol uznany został za drugą stolicę imperium, równą w prawach Wiecznemu Miastu.

Różnice pomiędzy obiema częściami Cesarstwa Rzymskiego ostatecznie pogłębił Teodozjusz I Wielki, który w 395 roku oddał władzę na zachodzie Honoriuszowi, natomiast na wschodzie rządy przekazał Arkadiuszowi, swojemu drugiemu synowi. Odrębna polityka wewnętrzna sprawiła, że w V wieku Cesarstwo Bizantyjskie, choć targane wewnętrznymi konfliktami, zatrzymało barbarzyńskie najazdy, które ostatecznie w 476 roku położyły kres istnieniu zachodniego cesarstwa. Stało się tak za sprawą przewagi wojskowej, zawiłej i skutecznej dyplomacji oraz wysoko rozwiniętej gospodarce.

Justynian I Wielki (483-565) w 527 roku przejął po swoim wuju Augustynie I władanie we wschodniej części byłego Imperium Rzymskiego z zamiarem zjednoczenia wszystkich jego ziem w dawnych granicach. Siła gospodarczo-militarna, stłumienie w 532 roku tzw. powstania Nika oraz opanowanie sytuacji wewnętrznej w cesarstwie stanowiły zaledwie punkt wyjścia polityki Justyniana, który nawiązał silną współpracę z papiestwem. Pierwszym krokiem do zjednoczenia imperium było włączenie do ziem Cesarstwa Bizantyjskiego obszarów północnej Afryki, a dokładniej pokonanie rządzącego nimi króla Wandalów Geilamira. Zwycięską ekspedycję wojskową poprowadził w 533 roku znakomity wódz pochodzenia germańskiego Belizariusz. Jemu również Justynian zawdzięczał podbój Królestwa Ostrogotów na Półwyspie Apenińskim w 540 roku wraz z zajęciem Rawenny. Mimo zwycięskich kampanii walki na podbitych ziemiach trwały nieprzerwanie pod dowództwem bizantyjskiego dowódcy Narsesa jeszcze w latach 553-555. Równocześnie armii Justyniana udało się opanować Betykę (Hiszpania) w 552 roku.

Mimo podjętych starań już w 568 roku, zaledwie trzy lata po śmierci cesarza, zjednoczone imperium ponownie uległo rozpadowi. Znakomitą większość Półwyspu Apenińskiego opanowały plemiona Longobardów, ziemie hiszpańskie uległy rozproszeniu, a koniec bizantyjskich rządów w północno-zachodniej Afryce nastąpił wraz ze schyłkiem VII wieku. Jednak prawdziwą sławę oraz przydomek "Wielkiego" przyniósł cesarzowi tzw. Kodeks Justyniana, który był w rzeczywistości usystematyzowanym zbiorem prawa rzymskiego. Ponadto Justynian dał się zapamiętać jako mecenas sztuki za sprawą którego w architekturze rozpowszechniony został nowy styl, a jego najcenniejszym przykładem jest wzniesiona w Konstantynopolu bazylika Hagia Sophia, czyli kościół Mądrości Bożej.

Śmierć Justyniana zapoczątkowała nie tylko utratę prowincji których podbój trwał niemalże przez całe jego panowanie, ale zbiegła się ona także z najazdami ludności słowiańskiej i awarskiej, która zalała w VII wieku obszary Półwyspu Bałkańskiego (Trację, Macedonię i Grecję) oraz Półwysep Apeniński. Od tej chwili Konstantynopol stał się celem obcych najazdów: Persów w 610 roku, Słowian i Awarów w 619 oraz 626 roku. Cesarz Herakliusz skutecznie obronił stolicę, ale kosztem prowincji w Antiochii, Jerozolimie i w Aleksandrii, które odzyskał dopiero w latach trzydziestych. Za jego też rządów język grecki został uznany za język urzędowy w Bizancjum, chociaż jego mieszkańcy nie odcinali się tym samym od rzymskich korzeni.

Kolejne walki zbrojne z Persami oraz gwałtowne konflikty na tle religijnym wewnątrz cesarstwa zachęciły plemiona arabskie do walki, skutkiem czego Bizancjum ponownie pozbawione zostało Antiochii i Jerozolimy, ale także uszczuplone zostało o prowincje syryjskie, egipskie oraz Cyrenajkę i Cypr. Mimo tych sukcesów Arabowie nie zdołali opanować stolicy, którą oblegali w latach 673-677. W roku 680 do walk włączyły się plemiona tureckie, które opanowały obszary bałkańskie zadając klęskę bizantyjskim wojskom nad Dunajem.

Słabnąca siła militarna Cesarstwa Bizantyjskiego w żaden sposób nie przeszkadzała rozkwitowi jego sztuki, która garściami czerpała inspirację z greckiej spuścizny. Bogate dekoracje tworzone z przepychem i utrzymywane w żywej kolorystyce, zestawione z monumentalnymi posągami o cechach hieratycznych tworzyły niepowtarzalną mieszaninę antyku i naśladownictwa natury. Był to okres, w którym powstawały najpiękniejsze kościoły charakteryzujące się wysokim kunsztem wznoszenia kopuł dwóch typów. Bazylika Mądrości Bożej w Konstantynopolu jest klasycznym przykładem kościoła o planie centralnym, z podłużną nawą główną i sklepieniem kopułowym. Natomiast kościół Świętych Apostołów jest przykładem budownictwa, w którym sklepienia wznoszone są w stylu krzyżowo-kopułowym.

Budulcem obiektów sakralnych była cegła, a ich cechą charakterystyczną był brak zdobień zewnętrznych. Wnętrze świątyń wypełniały natomiast bogate malowidła oraz ikony, ale najchętniej stosowano technikę mozaiki, która skupiała się na wychwytywaniu refleksów świetlnych: zieleni, błękitów, czerwieni i różów od tych najdelikatniejszych po te bardzo ciemne. Nieodłącznym elementem dekoracji było złoto - symbol zamożności i pewnego statusu społecznego, a także barwa nadająca postaciom nieśmiertelny blask. O ile dawne mozaiki greckie, z czasów hellenistycznych, tworzyły jednolitą plamę barwną, o tyle mozaiki bizantyjskie pozwalały rozpoznać elementy składowe całej kompozycji bez względu punkt widzenia obserwatora.

Rozwój nauki i sztuki leżał w szczególnej opiece cesarskiego dworu oraz kręgów arystokratycznych. Stanowił też fundament nierozerwalnie spajający obrzędy sakralne, które z przepychem, najwyższym dostojeństwem oraz werbalnym i niewerbalnym przekazem przesycone były symboliką biblijną - poczynając od nabożeństwa, a kończąc na świętych chorałach. Wynalazki techniczne oraz opracowania naukowe na najwyższym poziomie sprawiły, że powstały wówczas w Bizancjum najświatlejsze opracowania z zakresu nauk ścisłych, a ich autorami byli odpowiednio: Archimedes, Euklides i Straton (matematyka i technika), Arystrach z Samos i Hipprach (astronomia), Eratosteues (geografia) raz Hierofilos (medycyna).

Przyczyną dla której możliwy był tak wspaniały rozkwit kultury i sztuki bizantyjskiej paradoksalnie były przeprowadzone w wojsku w VI i VII wieku reformy. O ile szeregi wojsk rzymskich zasilali zawodowi żołnierze, którym żołd wypłacano ze skarbu cesarstwa, a także dziedzicznie zobowiązywano do tego ich synów, o tyle w Bizancjum, aby zachęcić poborowych do wstąpienia do armii - oferowano im ziemię zwolnioną od obciążeń podatkowych. Walka z koczowniczymi najeźdźcami wymagała silnej jazdy, zatem każdemu chętnemu do stworzenia oddziału konnego nadawano większe dobra, które tym chętniej bronił, że należały do niego. Dobrą stroną takiego układu był fakt, że udało się skutecznie bronić pograniczne ziemie cesarstwa.