Okres rozbicia dzielnicowego w Polsce trwał 182 lata. Zapoczątkował go testament Bolesława Krzywoustego, w którym książę podzielił między swoich synów podległe mu ziemie (1138 rok). Ponowne zjednoczenie kraju nastąpiło za panowania Władysława Łokietka, więc za umowna datę końca okresu rozbicia dzielnicowego uznano rok jego koronacji (1320 rok).
Zgodnie z zamierzeniem Bolesława Krzywoustego najstarszy z synów Władysław (zwany później Wygnańcem) oraz jego potomkowie mieli rządzić Śląskiem i ziemią lubuską, Bolesław (nazwany Kędzierzawym) Mazowszem i częścią Kujaw, Mieszko (Stary) zachodnią Wielkopolską, Henryk (Sandomierski) zaś ziemią sandomierską. Najstarszy z rodu - senior miał ponadto zarządzać Małopolską ze stołecznym Krakowem, ziemią sieradzką, częścią Wielkopolski oraz Pomorzem Gdańskim. Jemu przysługiwała też zwierzchność nad Pomorzem Zachodnim. Starszeństwo uprawniało go do reprezentowania kraju na zewnątrz, prowadzenia wojen, zawierania umów międzynarodowych. W ten sposób podjęto próbę wprowadzenia zasady pryncypatu, czyli sprawowania władzy zwierzchniej nad pozostałymi książętami – juniorami przez najstarszego z rodu – seniora.
Zasada ta nie funkcjonowała jednak długo. Do bratobójczych walk doszło już trzy lata po śmierci ojca, w 1141 roku. Próby podważenia władzy młodszych braci nad nadanymi im dzielnicami skończyły się dla ambitnego seniora – Władysława dożywotnim wygnaniem z kraju (stąd jego przydomek - Wygnaniec). Próba powrotu do kraju u boku cesarza Fryderyka Barbarossy, podjęta w 1157 roku, zakończyła się fiaskiem: cesarz wycofał się z ziem polskich po tym, jak Bolesław Kedzięrzawy, jako senior, złożył mu hołd lenny i zapłacił hojny trybut.
Po raz drugi zasada pryncypatu złamana została w 1177 roku, kiedy możnowładcy krakowscy obalili rządy prawowitego seniora - Mieszka Starego i wezwali na tron najmłodszego z synów Bolesława Krzywoustego, Kazimierza (nazwanego później przez duchownych Sprawiedliwym, w podziękowaniu za przyznane im podczas wiecu w Łęczycy w 1180 r. ważne przywileje).
Niespodziewana śmierć Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 roku stała się początkiem zaciekłych walk o Kraków, którego opanowanie zaczęto uważać za równoznaczne z uzyskaniem tytułu seniora i prawa zwierzchności nad pozostałymi Piastami. W walkach brali udział Mieszko Stary, Władysław Laskonogi (syn Mieszka Starego), Leszek Biały (syn Kazimierza Sprawiedliwego, zamordowany podczas wiecu w Gąsawie w 1227 roku), Henryk Brodaty, książę ze Śląska oraz książę mazowiecki, Konrad. Realne szanse na opanowanie zamętu w kraju i ponowne jego zjednoczenie przez prężną śląską linię Piastów (której udało się opanować też ziemię krakowską i część Wielkopolski) przekreślone zostały przez najazd mongolski w 1241 roku i śmierć Henryka Pobożnego.
Szczyt rozbicia dzielnicowego na ziemiach polski przypadł na drugą połowę XIII wieku – dawne Królestwo Polskie zamieniło się wówczas w luźny zlepek mniejszych lub większych księstw, rządzonych przez rozrastający się ród Piastów. Nawet wtedy jednak nie zabrakło ambitnych książąt, którzy podejmowali próby ponownego zjednoczenia kraju. Należał do nich Leszek Czarny, książę krakowski, sieradzki i sandomierski oraz Henryk IV Probus, książę wrocławski. W obu przypadkach jednak wysiłki na rzecz przywrócenia jedności kraju kończyła nagła śmierć. Tymczasem do walki o tron polski włączył się władca Czech, Wacław II z rodu Przemyślidów: najpierw opanował on kilka księstw rozdrobnionego Śląska, następnie w 1290 roku zajął ziemię krakowską, a dwa lata później: sieradzką i sandomierską.
Niemal jednocześnie porządki w kraju usiłował zaprowadzić książę wielkopolski, Przemysł II, posiadający kartę przetargową w postaci odziedziczonego Pomorza Gdańskiego. Przemysłowi udało się nawet doprowadzić do swojej koronacji w 1295 roku (w katedrze gnieźnieńskiej, przy pomocy insygniów koronnych wywiezionych wcześniej z Krakowa). Niestety, rok po koronacji został zamordowany, a jego ziemie podzielili między siebie Władysław Łokietek (książę sieradzki, łęczycki i brzeski) i Henryk Głogowski. Obu Piastów pogodził Wacław II, król czeski, który u schyłku III wieku podbił Wielkopolskę, Pomorze, część Kujaw, ziemię sieradzką i łęczycką, a w 1300 roku został w katedrze gnieźnieńskiej koronowany na króla Polski przez arcybiskupa Jakupa Świnkę, niezmordowanego zwolennika zjednoczenia kraju w oparciu o Wielkopolskę. Po śmierci Wacława królem polski zostaje jego syn, również Wacław, ale rządy te nie trwają długo: w 1306 roku Wacław III zostaje zamordowany na terenie Czech i dynastia Przemyślidów wygasa.
Sytuację wykorzystał Władysław Łokietek, opanowując kolejno ziemię sandomierską, kujawską, sieradzką, łęczycką, Pomorze Gdańskie i ziemię krakowską (z przerwą w 1311 roku, kiedy to niemieckie mieszczaństwo z Krakowa podjęło próbę osadzenia na polskim tronie Jana Luksemburczyka, króla Czech. Bunt wójta Alberta został jednak stłumiony, a sam jego przywódca wygnany z kraju.) W 1314 roku Władysław Łokietek został wybrany przez miejscowe rycerstwo władcą Wielkopolski.
Niestety, w międzyczasie utracone zostało Pomorze Gdańskie: w czasie walk w Małopolsce zostało ono najechane przez Brandenburczyków. Łokietek zwrócił się w tej sytuacji o pomoc do Zakonu Krzyżackiego, który skwapliwie przybyli do Gdańska, ale po przerwaniu brandenburskiego oblężenia sami zajęli miasto. Próby negocjacji ze strony polskiego księcia nie przyniosły żadnych rezultatów i Krzyżacy opanowali całe Pomorze Gdańskie.
Uwieńczeniem wielu lat starań o zjednoczenie kraju stała się koronacja Władysława Łokietka na króla Polski w 1320 roku w Krakowie.
Burzliwym wydarzeniom politycznym na ziemiach polskich okresu rozbicia dzielnicowego towarzyszyły głębokie przemiany społeczne i gospodarcze. Trzynasty wiek to czas intensywnego rozwoju osadnictwa wiejskiego i miejskiego, głównie na prawie niemieckim. Właściciel ziemi (na przykład książę), nadawał organizatorowi przyszłej wsi, tak zwanemu zasadźcy, przywilej lokalizacyjny, w którym określone były prawa i obowiązki obu stron, a także przyszłych osadników. Na podstawie tego dokumentu zaproszeni osadnicy otrzymywali zwykle jeden łan ziemi (czyli około 17 ha). Zachowywali wolność osobistą i prawo opuszczenia gospodarstwa po wywiązaniu się ze wszystkich zobowiązań. Obok osadników we wsi pojawiali się tak zwani zagrodnicy, którzy później pracowali w gospodarstwach osadników, bądź zajmowali się rzemiosłem (kowale, garncarze itp.). Zagrodnikom przyznawano niewielkie kawałki gruntu.
Największe gospodarstwo posiadał zasadźca (kilka łanów), on też często uzyskiwał prawo budowy we wsi młyna czy karczmy. W momencie założenia wsi zasadźca stawał się sołtysem i spełniał rolę pośrednika między chłopami a właścicielem ziemi. Jego głównym zadaniem było pobieranie ustalonego w przywileju lokacyjnym czynszu (po zakończeniu okresu wolnizny, część czynszu zatrzymywał dla siebie), przewodniczenie wiejskiemu sądowi i pobieranie opłat sądowych (1/3 dla siebie, pozostała część dla właściciela ziemi), a także służba wojskowa na rzecz pana (w ten sposób tworzyła się warstwa rycerstwa).
Kolosalne znaczenie na wsi miało również upowszechnienie się trójpolówki, polegającej na podzieleniu gruntu na trzy części: jedną z nich pozostawiano ugorem, by „odpoczywała” (używano jej jako pastwiska, co pozwalało na naturalne nawożenie), na drugiej siano zboże jare, na trzeciej ozime. Po roku rozkład zasiewów i ugoru zmieniał się. Dzięki takiemu systemowi zakończyła się praktyka porzucania wyjałowionej ziemi i przenoszenia na nowe miejsce – osadnictwo zyskało trwały charakter. Ponadto zwiększyły się plony, co w dłuższej perspektywie z jednej strony wpłynęło na boom demograficzny (więcej ludzi można było wyżywić), z drugiej pobudziło wymianę handlową i rozwój miejskich targów (pojawiły się nadwyżki żywności, które chłop mógł swobodnie zagospodarować).
Miasta lokowano głównie na tzw. prawie magdeburskim (od Magdeburga) lub lubeckim (od Lubeki). Każde z nich powstawało według z góry określonego planu, którego centralnym punktem był rynek z kościołem i cmentarzem, a od rynek otaczała sieć prostopadłych ulic zamkniętych murami miejskimi. Na czele miasta stał wójt, pełniący podobne funkcje jak sołtys na wsi (czyli był reprezentantem właściciela miasta), przy czym dość szybko wiele miast wykupywało ten urząd i w ten sposób stawały się niezależne oraz samorządne (władzę sprawowała obieralna rada miejska z burmistrzem). Miasta zamieszkiwali zarówno bogaci (patrycjat miejski: bogaci kupcy, rzemieślnicy z tytułem mistrza), jak i biedniejsi (pospólstwo: zwykli rzemieślnicy, średniozamożni i drobni kupcy), a także biedota (plebs: czeladnicy, służba, bez praw).
Podsumowując, pod względem politycznym rozbicie dzielnicowe doprowadziło państwo Piastów do utraty Pomorza (Zachodniego i Gdańskiego), ziemi lubuskiej (na rzecz arcybiskupa magdeburskiego), większości Śląska (lenno królów Czech, którymi byli w tym czasie cesarze niemieccy), Mazowsza (odzyskanego później przez Kazimierza Wielkiego). Kraj otoczony był wrogami: na południu królowie czescy zgłaszali pretensje do tronu polskiego powołując się na dziedzictwo Przemyślidów, na północy ekspansję prowadzili Krzyżacy. Na zachodzie na ziemie polskie łakomie spoglądała Marchia Brandenburska.
Z drugiej strony wiek XIII to okres intensywnych przemian społecznych i gospodarczych. Rozwija się osadnictwo, zwiększenie się gęstości zaludnienia, rozwój handlu, powstają dziesiątki nowych miast, jest to również początek kształtowania się społeczeństwa stanowego.
