W XV wieku w Europie Zachodniej ujawnił się kryzys monarchii. Konieczne stały się zmiany o charakterze ustrojowym. Zanikła powoli monarchia stanowa a na jej miejsce pojawia się monarchia absolutna. Koronowane głowy Europy dążą do skoncentrowania w swoim ręku całej władzy. Państwo ma być silne i scentralizowane. Te tendencje i zmiany nie były udziałem ówczesnej Polski. W naszym kraju na początku XVI wieku ukształtował się ustrój zupełnie odmienny, bynajmniej nie noszący znamion absolutyzmu - demokracja szlachecka. Zgodnie z zasadami tego ustroju mieszkańcy mogli uczestniczyć w sprawowaniu władzy (oczywiście tylko ci szlacheckiego pochodzenia). Gwarantowano im wolność wyznania i ograniczenie władzy monarszej. Rządy szlachty trwały w naszym państwie aż do 1795 r., czyli do III rozbioru Polski. Były związane z szeregiem przywilejów, nadanych przez królów stanowi szlacheckiemu. Należy wspomnieć, iż ustrój ten był związany z trwająca od końca XIV wieku unią polsko-litewską.

KALENDARIUM

I etap (1545 - 1505)

1454 r. - król Kazimierz Jagiellończyk wydał przywilej cerekwicko-nieszawski (nazwa pochodzi od miejscowości nadania), według którego król nie mógł nakładać nowych podatków i zwoływać pospolitego ruszenia szlacheckiego bez zgody sejmików;

1493 r. - obradował pierwszy Sejm w Piotrkowie Trybunalskim;

Struktura polskiego Sejmu:

Sejm składał się z trzech stanów sejmujących: króla, Senatu i Izby Poselskiej. Tron królewski był elekcyjny. Zadaniem króla było prowadzenie polityki zagranicznej i wewnętrznej. Był dowódcą armii. Do jego kompetencji należało mianowanie wyższych urzędników państwowych. Zwoływał Sejm i miał moc ustawodawczą. Senat składał się z arcybiskupów, biskupów, wojewodów, kasztelanów, kanclerzy, podkanclerzych, podskarbich i marszałków. Powstał z przekształcenia się Rady Królewskiej. Po unii lubelskiej liczył 140 senatorów. Najszersze kompetencje posiadał po wydaniu przywileju mielnickiego w 1501 r. Izba poselska składała się z przedstawicieli szlachty wybranych na sejmikach ziemskich. Po unii lubelskiej skład Izby zwiększył się do 170 posłów.

Początkowo Sejm zwoływany był nieregularnie. Po 1573 r. ustalono, że będzie się zbierał co 2 lata na 6 tygodni. Wyróżniano kilka rodzajów sejmów: walne (zwyczajne), nadzwyczajne, konwokacyjne w okresie bezkrólewia, elekcyjne i koronacyjne. Do kompetencji Sejmu szlacheckiego należało:

  • nakładanie nowych podatków
  • zwoływanie pospolitego ruszenia szlacheckiego (od 1496 r)
  • prawo łaski i udzielanie amnestii
  • zawieranie traktatów pokojowych
  • wypowiadanie wojny (od 1616 r.)
  • sprawowanie kontroli nad królem za pomocą tzw. senatorów - rezydentów (od 1573 r.)
  • decyzja o rekrutacji wojsk zaciężnych (od 1620 r.)
  • nobilitacja i udzielanie indygenatu (od 1641 r.).

Przedstawiciele szlachty do Izby Poselskiej byli wybierani na sejmikach ziemskich. Wraz z pojawieniem się Sejmu ich rola zmalała, by ponownie wzrosnąć w drugiej połowie XVII wieku. Wyróżniano kilka rodzajów sejmików: przedsejmowe, relacyjne, elekcyjne, kapturowe, deputackie i gospodarcze. Na czas bezkrólewia były jedyna nie zawieszoną władzą.

1505 r.: sejm w Radomiu; uchwalona został Konstytucja "Nihil novi", mówiąca o tym, że od tej pory nic nowego nie może być wprowadzone do ustroju państwa bez zgody Sejmu szlacheckiego. Faktycznie szlachta otrzymała mandat do rządzenia państwem.

II etap (1505 - 1569)

1506 r.: wydany zostaje Statut Łaskiego, zawierający zbiór praw i przywilejów przysługujących szlachcie;

panujący wówczas Zygmunt I Stary za namowa swojej żony Bony Sforzy, podejmuję (nieudana) próbę wprowadzenia rządów absolutnych.

1530 r.: Zygmunt II August zostaje koronowany jeszcze za życia swojego ojca;

1537 r.: średnia szlachta czując się zagrożona wkracza do polityki; wywołuje pierwszy rokosz wymierzony w króla - "wojna kokosza"; król zobowiązał się do przestrzegania jej przywilejów i praw;

1562 r.: Zygmunt II August przystępuje do obozu średniej szlachty, stając po stronie ruchu egzekucyjnego;

Ruch egzekucji dóbr i praw - związany był z żądaniami wysuniętymi przez średnią szlachtę, domagającą się przestrzegania istniejącego prawa, zwrotu zabranych królewszczyzn, stworzenia skarbu publicznego oraz ujednolicenia państwa. Działaczami tego ruchu byli m. in.: Hieronim Ossoliński, Rafał Leszczyński i Mikołaj Sienicki. Szlachta osiągnęła swoje zamierzenia bowiem przeprowadzono lustrację dóbr koronnych, wprowadzono reformę podatkową, ujednolicono system miar i wag, powołano wojsko kwarciane.

1569 r.: podpisanie aktu unii lubelskiej; dotychczasowa unia personalna między Polską a Litwa zmienia się w unie realną;

III etap (1573 r.)

Rok 1573 przynosi doświadczenia pierwszego bezkrólewia po śmierci ostatniego Jagiellona na polskim tronie - Zygmunta II Augusta. W tym roku królem Polski zostaje wybrany Henryk Walezy, brat ówczesnego króla Francji. Aby móc leganie panować nowy król musi uczynić na rzecz szlachty kolejne ustępstwa, w postaci wydanych Artykułów Henrykowskich i pacta conventa.

W Artykułach Henrykowskich monarcha dawał gwarancje utrzymania dotychczasowego ustroju Polski. A więc utrzymana została silna pozycja Sejmu szlacheckiego, potwierdzenie posiadanych przez ten stan praw i przywilejów. O zwołaniu pospolitego ruszenia król mógł decydować wyłącznie za zgodą szlachty. Miał zwoływać Sejm co dwa lata. Swoje decyzje musiał konsultować ze stojącymi u jego boku senatorami. Szlachta uzyskała prawo rokoszu, czyli możliwość zbrojnego wypowiedzenia posłuszeństwa królowi.

IV etap (1578 - 1581)

1578 r.: powołany zostaje Trybunał Koronny, jako sąd apelacyjny najwyższej instancji; dla Małopolski w Lublinie, a dla Wielkopolski w Piotrkowie Trybunalskim;

1581 r.: powołanie Trybunału Litewskiego (siedziba w Grodnie i w Mińsku)

Obok powyższy Trybunałów istniały sądy szlacheckie niższej instancji: grodzki, podkomorzy i ziemski.

V etap (XVII wiek)

W XVII wieku wzrasta rola najbogatszej szlachty, czyli magnaterii. Magnaci byli posiadaczami ogromnych majątków zwanych latyfundiami, skupiających się głównie na wschodnich krańcach Polski. Latyfundia stanowiły wręcz odrębne państwa, posiadając odrębną armię i prowadząc własną politykę gospodarczą. Zmalała rola średniej szlachty. Została wręcz zachwiana równowaga w łonie szlacheckiego stanu. Dochody średniej szlachty drastycznie spadły, zmniejszył się jej wpływ na rządy i króla. Magnateria blokowała wszelkie próby reform, a ustrój demokracji szlacheckiej przeżywał kryzys.

Na tronie polskim zasiedli spokrewnieni z Jagiellonami szwedzcy Wazowie. Zygmunt III, zwolennik silnej władzy monarszej, próbował ograniczyć przywileje i prawa szlachty i wprowadzić dziedziczność tronu. Jednak spotkał się z oporem. W latach 1606 - 1609 trwał rokosz sandomierski (albo Zebrzydowskiego), który postawił sobie za cel ukrócenie dążeń monarchy, zmierzających do zmiany w ustroju. A więc utrzymanie status quo.

Podobne próby podejmowali następcy Zygmunta III na polskim tronie, jego synowie - Władysław IV i Jan Kazimierz. Obaj chcieli wzmocnienia władzy królewskiej i reformy ustroju w duchu absolutyzmu. Na to nie godziła się magnateria, korzystając z prawa rokoszu (w latach 1655 trwał rokosz Jerzego Sebastiana Lubomirskiego) wypowiadała się przeciwko jakimkolwiek zmianom. W 1652 r. po raz pierwszy do zerwania obrad zostaje użyte liberum veto przez Władysława Sicińskiego.

Na tron w 1669 r. wstępuje Michał Korybut Wiśniowiecki. Nowy król nie zamierzał się szlachcie sprzeciwiać, dlatego jego rządy były wzmocnieniem pozycji magnaterii i zwiększeniem jej wpływu na politykę państwa.

VI etap (panowanie Sasów)

August II Mocny z dynastii saskiej Wettinów, który zasiadł na tronie polskim w 1697 r. zamierzał wprowadzić rządy absolutystyczne na wzór państw Europy Zachodniej. Spotykał się od razy z przeciwdziałaniem ze strony szlachty. W 1715 r. została zawiązana konfederacja tarnogrodzka. Konflikt pomiędzy poddanymi a królem zakończono w 1717 r. na tzw. sejmie niemym. Ustalono, że wszystkie urzędy w państwie będą sprawowane przez Polaków. Przeprowadzona zostanie reforma podatkowa, wojskowa. Zmniejszono rolę hetmanów, a August II zobowiązał się do częstszego przebywania w Polsce.

W utrzymaniu status quo w Polsce była zainteresowana nie tylko magnateria, ale także i sąsiednie państwa. Kraj słaby, bez wielkiej armii z nieudolnym monarcha stawał się bardzo łakomym kąskiem. W Poczdamie w 1720 r. podpisany został traktat pomiędzy Rosją a Prusami, w którym władcy tych państw zobowiązali się do prowadzenie wspólnej polityki wobec Rzeczypospolitej. Dwanaście lat później (1732 r.) Austria, Rosja i Prusy zawarły w Wiedniu tajny układ - tzw. Traktat trzech czarnych orłów, dotyczący sukcesji tronu w Polsce w przypadku niespodziewanej śmierci Augusta II.

Panowanie Augusta III Sasa przynosi w Polsce kryzys polityczny i gospodarczy, którego nieudolny król nie jest w stanie przezwyciężyć. Coraz większe wpływy w naszym kraju uzyskują władcy sąsiednich mocarstw - Rosji, Prus i Austrii. Tylko niewielka grupa magnaterii widzi potrzebę reform i zmian. Byli to rodzina Czartoryskich, Stanisław Leszczyński, autor Głosu wolnego, wolność ubezpieczającego czy Stanisław Konarski.

W Polsce szerzyła się nietolerancja, pogłębiał się kryzys gospodarczy, spadało znaczenie szlachty.. Normalną procedurą były zrywane, za namową obcych dworów, Sejmy polskie. Suwerenność naszego kraju w wyniku takich działań została poważnie ograniczona.

VI etap (1764 - 1795)

W 1764 r. na tronie polskim zasiadł Stanisław August Poniatowski. Sejm konwokacyjny, który zebrał się w okresie bezkrólewia wprowadził pewnie zmiany. M. in. zakazano składania przysięgi na instrukcje sejmikowe, ograniczono władze hetmanów i podskarbich. Od tej pory to komisje skarbowe i wojskowe miały podejmować najważniejsze decyzje. Wprowadzono głosowanie większością głosów w sprawach skarbowych i wojskowych. Reformy te postanowił kontynuować król. Na sejmie koronacyjnym powołano do życia "konfederację króla z ministrami". Miał to być rodzaj rządu. Wprowadzono komisje dobrego porządku - skarbu, monetarną i gospodarki. Szlachta odpowiedziała zawiązaniem w 1767 r. w Słucku i Toruniu konfederacji. Domagała się utrzymania wolnej elekcji, liberum veto, przysługującego jej prawa do rokoszu, wyłączności do sprawowania urzędów państwowych i uznania jej władzy nad chłopem. "W obronie wiary i wolności szlacheckiej" zawiązano w 1768 r. konfederację barską. Jej ostrze wymierzone było w króla i w Rosję, ingerującą coraz bardziej w losy naszego kraju. Konsekwencją tych wydarzeń był rok 1772 i I rozbiór Polski. Na sejmie rozbiorowym potwierdzono zasady ustrojowe demokracji szlacheckiej w postaci praw kardynalnych. Władzę ustawodawczą nadal pełnił sejm. Ustanowiono tzw. Radę Nieustającą (składał się z 5 departamentów, każdy liczył po 36 konsyliarzy).

W 1788 r. obrady rozpoczął Sejm Czteroletni. Został zawiązany pod laską marszałków Stanisława Małachowskiego i Nestora Sapiehy. Podczas obrad uchwalono wprowadzenie stałej armii, zniesiona została rada nieustająca, prawo o miastach i o sejmikach. W dniu 3 maja 1791 r. drogą zamachu stanu uchwalono konstytucję. Ustawa zasadnicza wprowadziła monteskiuszowski trójpodział władzy: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Polska miał być dziedziczną monarchią konstytucyjną. Władzę wykonawczą sprawowałby król (tron dziedziczny w dynastii saskich Wettinów) a obok niego Straż Praw (odpowiednik rządu). Władza ustawodawcza należałaby do dwuizbowego Sejmu, który zbierałby się co 2 lata na obrady. Decyzje miały zapadać większością głosów. Zniesiono liberum veto. Co 25 lat miał być zwoływany sejm konstytucyjny, który jako jedyny miał prawo zmian w konstytucji. Władzę sądowniczą sprawowałyby niezależne i niezawisłe sądy. Wprowadzono opiekę państwa nad chłopem. Wzmocniono rolę średniej szlachty, ograniczając wpływy magnaterii. Zniesiony został dualizm państwowy Polski i Litwy.

W obronie istniejącego ustroju, a wiec przeciwko Konstytucji 3 Maja w 1792 r. w Targowicy została zawiązana konfederacja. Wybuchła woja z Rosją. Do targowiczan przyłączył się sam król co zadecydowało o ich zwycięstwie. W 1793 r. nastąpił II rozbiór Polski. Rok później wybuchło powstanie pod wodzą Tadeusza Kościuszki. Zakończyło się klęską, a w 1795 r. Polskę ostatecznie wymazano z mapy Europy, po dokonaniu III rozbioru przez Rosję, Austrię i Prusy.

Polska pod rządami szlachty przeżywała zarówno okresy wzrostu potęgi, ale jednocześnie to ona doprowadziła do jej upadku. Sarmatyzm szlachty, słaba władza królewska, brak i niechęć do reform, a w końcu ingerencje obcych mocarstw w wewnętrzne sprawy naszego kraju, spowodowały usunięcie Polski z mapy Europy na 123 lata.