Rzeszów – rozwój miasta jako jednostki osadniczej (od czasów najdawniejszych do XX wieku)

Dzieje najdawniejsze

Kiedy zakończył się okres zlodowacenia na teren dzisiejszej Rzeszowszczyzny przybył człowiek. Najstarsze ślady, które udało się odnaleźć naukowcom pochodzą ze starszej epoki kamienia, a więc z paleolitu. Jednak dopiero z okresu młodszej epoki kamienia (neolitu) pochodzą bardziej widoczne i rozbudowane ślady życia. Osady neolitycznego mieszkańca Rzeszowszczyzny odkryto w Boguchwale, Łańcucie, Jarosławiu i w samym Rzeszowie. W tej ostatniej miejscowości, na obszarze zajętym dziś przez osiedle Piastów, odnaleziono pochodzący z okresu neolitycznego krzemienny grocik. Przypuszczalnie już w tym okresie na tym terenie mogła istnieć jakaś kamieniarska pracownia. Choć równie prawdopodobne jest to, że ów grocik został zgubiony przez jakiegoś myśliwego podczas jednego z polowań.

Epoka neolitu przyniosła poważne zmiany w sposobie życia ówczesnych ludzi. Przeszli oni wówczas z koczowniczego trybu życia w tryb osiadły. Stali się hodowcami i rolnikami. Ich kultura w okresie neolitu była bardzo wysoka. Posiadali umiejętność uprawy ziemi, lepienia glinianych naczyń, hodowali także bydło. Tworzyli narzędzia z kamienia i krzemienia, tkali. Uprawiali głównie jęczmień i pszenicę. Odkrycia archeologiczne wskazują, że uprawa roli była domeną kobiet. Stąd można wysuwać wniosek o istnieniu matriarchalnej struktury tegoż społeczeństwa. Na terenie Rzeszowa archeolodzy odkryli narzędzia wykonane z obsydianu. To wskazuje, że mieszkańcy tych obszarów utrzymywali dość ożywione stosunki z ludami zamieszkującymi tereny dzisiejszej Słowacji i Węgier. Szlak ów wiódł przez Przełęcz Użocką i Dukielską.

Około 1500 lat p.n.e., a więc w początkach epoki brązu, na terenie Rzeszowszczyzny pojawiła się ludność należąca do kultury trzcinieckiej, a później łużyckiej. Charakteryzowała się ona wielkim bogactwem wyrobów wykonanych z brązu i ceramiką. Można wśród nich było również znaleźć wyroby z żelaza, bursztynu i szkła. Powszechnie tą ludność, a więc Łużyczan, traktuje się jako ludność prasłowiańską. Jej osiedla zostały jednak zniszczone w wyniku najazdów Scytów i Celtów.

W V i IV wieku p.n.e. osadnictwo na tych terenach rozwijało się intensywnie. Dla tego okresu charakterystyczne było gęste zaludnienie. Mówią nam o tym znaleziska osad, monet i grobów ówczesnych mieszkańców. W tym okresie dominuje jeszcze struktura oparta na wspólnocie pierwotnej, ale powoli ta zaczynała ustępować miejsca wojskowej demokracji. Z czasem starszyzna rodowa odgrywała coraz mniejszą rolę w podejmowaniu decyzji, a władzę zaczęli sprawować wybitni wojownicy czy wodzowie. W ten sposób tworzyła się plemienna arystokracja. Postęp dotyczył nie tylko życia politycznego, ale również i gospodarki. Rozwijało się hutnictwo żelaza oraz wyrabiano stal.

Średniowiecze i czasy nowożytne

We wczesnym średniowieczu ziemie Europy Środkowo-Wschodniej dotknęły niszczące najazdy Hunów. Około 500 roku Słowianie zdołali się podnieść z tego upadku. Wykopaliska archeologiczne prowadzone na terenie Rzeszowszczyzny pokazały, że w VII wieku na tych obszarach istniały duże skupiska ludności. Archeologom udało się odkryć ślady otwartych osad.

Wiek X był początkiem formowania się państwa polskiego, państwa pierwszych Piastów. Już w tym czasie województwo rzeszowskie znalazło się w całości w jego granicach. Sytuacja zmieniła się pod koniec X wieku. Kronikarz Nestor podaje, że w 981 r. na południowo-wschodnie krańce Polski najechał książę kijowski Włodzimierz Wielki. Te tereny zdołał w 1018 r. odebrać Bolesław Chrobry. Nie na długo jednak, bowiem w 1031 r. znalazły się pod panowaniem ruskim. Rzeką graniczną pomiędzy Rusią a ówczesną Polską była lina Wisłoka. W tym okresie tereny Rzeszowa stały się obiektem agresji ze strony Węgrów, Połowców, Rusinów i Tatarów.

W wieku XIII i XIV obserwuje się szybki rozwój osadnictwa. Przypada to na czasy panowania na tronie polskim Kazimierza Wielkiego. Osady otrzymały prawa miejskie, głównie na podstawie prawa magdeburskiego. Miejsce dawnych drewnianych grodów szybko zajęły zamki, wznoszone z kamienia i cegieł. W styczniu 1354 r. Rzeszów otrzymał prawa miejskie. Jan Pakosławic ze Strużysk stał się jego właścicielem.

W latach 1458 - 1502 miasto nawiedziły najazdy Tatarów i Wołosów. Nieprzyjaciele zgrabili i spalili doszczętnie Rzeszów. Następne 80 lat władze miejskie przeznaczyły na odbudowę miasta. W 1583 r. posiadaczem Rzeszowa stał się Mikołaj Spytka Ligięza. W tym okresie powstało coś w rodzaju "rzeszowskiego państwa", składającego się z miasta Rzeszowa i 14 okolicznych wsi. Był to "złoty okres" w rozwoju tego ośrodka miejskiego. Wówczas wybudowano zamek, ratusz i klasztor Bernardynów. W XVII wieku możny ród Lubomirskich przejął prawa własności miasta (oficjalnie w 1658 r.). Za ich rządów w mieście ufundowane zostało Kolegium Pijarów oraz rozpoczęto przebudowę zamku i letniego pałacyku.

Wiek XVIII przyniósł najazdy wojsk saskich, szwedzkich i rosyjskich. W 1768 r. wybuchła konfederacja barska. Ówczesna właścicielka miasta - Joanna Lubomirska, opowiedziała się po stronie konfederatów. W tej sytuacji przez ponad rok wojska rosyjskie były powstrzymane od zajęcia Rzeszowa. W 1772 r. Rosja, Prusy i Austria porozumiały się w sprawie pierwszego rozbioru ziem polskich. W jego wyniku Rzeszów znalazł się w granicach zaboru austriackiego. Z chwilą gdy miasto wybrano na siedzibę władz cyrkułu (powiatu), do Rzeszowa napłynęła dość duża liczba urzędników austriackich. Pod koniec XVIII wieku miasto, mające do tej pory status miasta prywatnego - utraciło go. 

XIX i XX wiek

Rzeszów powrócił na karty historii w drugiej połowie XIX wieku. W 1848 r. Europę ogarnęła fala wystąpień, określana mianem Wiosny Ludów. Także w Rzeszowie powołano radę i narodową gwardię.

W latach 50-tych XIX wieku zbudowane zostało połączenie kolejowe pomiędzy Rzeszowem a Krakowem i Lwowem. Od tej pory zaczął się rozwój przemysłu, a co za tym idzie także i samego miasta. Szybko wzrosła liczba mieszkańców. Powołano do życia szereg instytucji o charakterze kulturalnym.

W zaborze austriackim w porównaniu do pozostałych - pruskiego i rosyjskiego, możliwa była działalność o charakterze politycznym. Mieszkańcy Galicji brali wiec udział w życiu politycznym Cesarstwa. Na przełomie XIX i XX wieku zrodziły się organizacje o charakterze niepodległościowym, a mianowicie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" czy Związek Strzelecki. To właśnie one stały się zalążkiem późniejszych Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego.

W czasie działań militarnych I wojny światowej Rzeszów został oszczędzony. W 1918 r. miasto, podobnie jak Galicja, było wolne od wojsk austro-węgierskich.

Dwudziestolecie międzywojenne, a szczególnie lata 30-te przyniosły zintensyfikowany rozwój miasta. Było to głównie spowodowane budową w tym rejonie Centralnego Okręgu Przemysłowego. Twórcą tego planu był minister gospodarki i wicepremier - Eugeniusz Kwiatkowski. Powstały wówczas Państwowe Zakłady Lotnicze w Rzeszowie, które dały zatrudnienie mieszkańcom miasta.

Koniec lat 30-tych zapowiadał wybuch konfliktu na skalę światową. Hitler wysuwał coraz liczniejsze żądania w stosunku do państw Europy Środkowej. Obiektem agresji miała się stać wkrótce także i Polska, tym bardziej że polskie władze nie zamierzały ustąpić.

1 września 1939 r. rozpoczęła się II wojna światowa. Osiem dni później do Rzeszowa wkroczyły wojska niemieckie. Miasto było bronione przez wojska polskie pod dowództwem pułkownika. Maczka. Do 2 sierpnia 1944 r. trwała okupacja miasta przez najeźdźcę. W jej trakcie śmierć poniosło 12 tys. mieszkańców. Stali się ofiarami łapanek, umierali na froncie, bądź jak ludność żydowska ginęli w obozach zagłady.

Po zakończeniu II wojny dla Rzeszowa rozpoczął się okres szybkiego urbanistycznego rozwoju. Wzniesione zostały bloki mieszkaniowe i zakłady. Wzrosła liczba mieszkańców. Miasto otrzymało status miasta wojewódzkiego. Powstały szkoły wyższe, m. in. Politechnika Rzeszowska i Wyższa Szkoła Pedagogiczna. Rzeszów zyskał miano centrum kulturalnego i ekonomicznego regionu.

Obecnie w Rzeszowie mieszka ponad 160 tys. osób. Gęstość zaludnienia wynosi 3 tys. osób na kilometr kwadratowy. Powierzchnia miasta to 54 km². Miasto zamieszkują gównie Polacy, ale obok nich także i Łemkowie (100 osób), Ukraińcy (3 tys. osób) i Cyganie (700 osób).

Miasto stało się centrum uniwersyteckim. Wyższa Szkoła Pedagogiczna została przekształcona w Uniwersytet Rzeszowski.