Wybrane zagadnienia z geografii ekonomicznej

Geografia społeczno - ekonomiczna jest jedną z głównych dziedzin nauk geograficznych. Związana jest z wszelkimi aspektami działalności ludzkiej - od zagadnień typowo społecznych, demograficznych, po zagadnienia gospodarcze.

Jak w każdej nauce, i w geografii społeczno - ekonomicznej są różne możliwości patrzenia na świat, wykształciły się różne podejścia i metody badawcze.

W czasie swojej historii, w tej dziedzinie nauki wykształciły się trzy najważniejsze nurty:

Nurt regionalny (historyczny) - stosowano go głównie w przeszłości. Jego głównym celem było tworzenie uogólnień, ze względu na tworzenie regionów, czyli obszarów podobnych do siebie. Najczęściej wybierano do tego celu jedną lub ewentualnie kilka najważniejszych cech, przy czym bardzo ważne było kryterium zwartości.

Nurt ekologiczny, - według którego środowisko przyrodnicze i człowiek tworzą całość i nie można ich rozdzielać. Powinno się rozpatrywać ich wzajemne oddziaływanie na siebie.

Nurt przestrzenny - jego głównym założeniem jest badanie zjawisk w przestrzeni.

Podejście systemowe w geografii społeczno - ekonomicznej

System to zespół pewnych elementów powiązanych ze sobą i oddziałujących na siebie. W geografii społeczno - ekonomicznej może to być np. system miast, system przedsiębiorstw itd. W podejściu systemowym rozpatruje się zjawiska jako części pewnej całości i jako elementy oddziałujące na siebie.

Przykładowym systemem jest gospodarka narodowa. Składa się ona z trzech działów - przemysłu, rolnictwa i usług.

Innym systemem jest człowiek - środowisko. Są dwa nierozłącznie powiązane elementy, które wzajemnie oddziałują na siebie.

Środowisko możemy podzielić na swa podstawowe elementy - środowisko biotyczne, - czyli wszystkie organizmy żywe - rośliny, zwierzęta, grzyby, bakterie, ludzie oraz środowisko abiotyczne, czyli wszystkie pozostałe jego składniki - elementy przyrody nieożywionej, to znaczy skały, wody, atmosfera, Układ Słoneczny. Te elementy mogą być podmiotami środowiska. Wszystkie elementy, które znajdują się w ich otoczeniu są dla nich podmiotami środowiska. Trzecią składową systemu człowiek - środowisko są wzajemne relacje i oddziaływania podmiotów i przedmiotów środowiska. Wyróżniamy wiele rodzajów środowiska, gdyż możemy rozpatrywać z różnych punktów widzenia - środowisko może być więc społeczne, kulturowe, przyrodnicze, geograficzne, naturalne, ekonomiczne itd.

Najważniejsze typy środowiska:

- przyrodnicze - czyli elementy przyrody ożywionej (biotycznej) i nieożywionej (abiotycznej). Zazwyczaj środowisko to jest już w pewien sposób przekształcone przez człowieka - np. pola uprawne, sztucznie posadzone lasy, ogrody.

- naturalne - jest to środowisko w bardzo niewielkim stopniu przekształcone przez człowieka, na ogół bardzo cenne i objęte ochroną ze względu na liczne walory. Na trenie Polski taki typ środowiska prezentują nieliczne i niewielkie obszary, takie jak niektóre parki narodowe czy rezerwaty.

- środowisko geograficzne - są to tereny, które w sporym stopniu zachowały elementy środowiska naturalnego, jednak można tu spotkać również elementy stworzone przez człowieka.

- środowisko społeczne - to całość dorobku człowieka, łącznie z jego kulturą duchową i sztuką

- środowisko antropogeniczne - to środowisko praktycznie całkowicie przekształcone przez człowieka. W jego skład wchodzą elementy takie jak: budynki, drogi, obszary zurbanizowane i inne.

Środowisko tworzą: podmioty, czyli te elementy, z perspektywy których rozpatruje się otaczającą rzeczywistość, czynniki przyrodnicze - czyli wszystkie wytwory natury, czynniki społeczne - stworzone przez człowieka, oraz aspekty duchowe.

Kolejnym ważnym pojęciem w geografii jest region ekonomiczny. Można wyróżnić trzy jego podstawowe rodzaje:

Region strefowy - powierzchniowy - są to obszary, które na pewnej powierzchni są homogeniczne i podobne do siebie. Często do tego typu regionów zalicza się obszary rolnicze, ciągnące się na dużych powierzchniach np. w Stanach Zjednoczonych.

Region węzłowy - jest to obszar, którego elementy są ze sobą powiązane. Wśród nich zazwyczaj jeden element dominuje - jest to ośrodek centralny, który wywiera duży wpływ na obraz i działalność całego regionu. Do tego typu należą na przykład aglomeracje monocentryczne, takie jak warszawska, krakowska, poznańska, łódzka.

Region kompleksowy - odznacza się dużą specjalizacją i jednorodnością w działaniu - do tego typu należą konurbacje, np. śląska czy trójmiejska.

Wydzielaniem regionów zajmuje się regionalizacja, jest ona pewnym rodzajem klasyfikacji obszarów na podobne do siebie, jednolite pod względem jakiejś cechy i rozgraniczanie ich od terenów innych. Regionalizację dokonuje się w celach naukowo - badawczych, oraz w celach administracyjnych (np. województwa, gminy).

Kolejnym ważnym w geografii społeczno - ekonomicznej i gospodarce pojęciem jest infrastruktura. Składają się na nią najważniejsze urządzenia techniczne oraz instytucje, bez których niemożliwe byłoby prawidłowe funkcjonowanie gospodarki oraz społeczeństwa, dzięki niej możliwe jest zapewnienie ludności właściwego poziomu i jakości życia.

Infrastruktura dzieli się na techniczną i społeczną. Na ten pierwszy rodzaj składają się elementy sieci komunikacyjnej, energetycznej i wodno - sanitarnej. Elementami infrastruktury społecznej są natomiast różnego rodzaju instytucje niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa oraz zaspokajania jego potrzeb duchowych - są to szkoły, szpitale, różnego rodzaju urzędy, sądy, kina, teatry itd.

Infrastruktura odznacza się pewnymi cechami:

- służebny charakter - to znaczy, że ma pomagać człowiekowi, obsługując sferę produkcyjną i konsumpcyjną

- bryłowatość - to oznacza, że poszczególne jej elementy nie mogą się dzielić,

- kapitałochłonność - czyli konieczność ponoszenia dużych nakładów

- skokowy sposób powstawania kosztów

- długowieczność

- immobilność - to znaczy, że urządzenia nie mogą być przenoszone z miejsca na miejsce, są już na stałe związane z danym terenem.

Infrastruktura i gospodarka wpływają na siebie na zasadzie sprzężeń zwrotnych - to znaczy, że akcja wywołuje reakcję i tak dalej. Na przykład rozwój rolnictwa uzależniony jest od poziomu infrastruktury technicznej. Ten zaś uzależniony od jest rozwoju gospodarki.

Jednym z najważniejszych układów infrastrukturalnych jest układ transportowy. Wyróżnia się on wieloma cechami i pełni kilka funkcji:

- transportową

- usługową

- lokacyjną

- integracyjną.

Stan sieci transportowej w Polsce

Siec transportowa w Polsce jest bardzo charakterystyczna. Ukształtowała się pod wpływem kilku czynników, wśród których jednym z najważniejszych jest czynnik historyczny - różny poziom rozwoju w poszczególnych zaborach. Polska do tej pory odczuwa te różnice. Tereny dawnego zaboru niemieckiego są dobrze rozwinięte pod tym względem - zarówno siec dróg kolejowych jak i kołowych jest dość gęsta, w odróżnieniu od dawnego zaboru rosyjskiego. Duże znacznie mają tu także czynniki społeczne, ekonomiczne i polityczne.

Na skutek działania tych czynników i różnic w poszczególnych regionach, w Polsce nasilają się dysproporcje również w wielu innych dziedzinach.

Przestrzeń w geografii i pojęcie ładu przestrzennego

Przestrzeń jest to pewien zespół elementów, pomiędzy którymi określono relacje natury geometrycznej, takie jak odległość. W geografii wszystkie przedmioty na kuli ziemskiej posiadają własne miejsce w przestrzeni określone przez długość i szerokość geograficzną. Często ich położenie określane jest w stosunku do pewnych innych przedmiotów. Charakterystyczną cechą zjawisk geograficznych jest ich zmienność w przestrzeni.

Wszyscy ludzie korzystają z przestrzeni na różnych płaszczyznach - obszarowo - to znaczy na pewnym terenie (np. uprawa ziemi), punktowo - działając w jednym miejscu - (np. jakaś fabryka), liniowo - jest to związane z komunikacją, np. drogi kolejowe czy siec telekomunikacyjna.

Przestrzeń możemy rozpatrywać pod kilkoma względami: przestrzeń geograficzną tworzą takie elementy jak: podłoże geologiczne i morfologia obszaru, klimat, stosunki wodne, gleby, fauna oraz flora; przestrzeń społeczno - ekonomiczną tworzą: rolnictwo, przemysł, elementy sieci komunikacyjnej, usługi, warunki demograficzne, siec osadnicza, zasoby kapitałowe i finansowe; natomiast przestrzeń kulturowa to: kultura materialna, kultura duchowa, poziom wykształcenia społeczeństwa, zasoby intelektualne, świadomość społeczna i świadomość kulturowa.

Korzystając z przestrzeni napotykamy na pewne ograniczenia, które spowodowane są specyficznymi cechami przestrzeni - skończoność - mamy ograniczoną powierzchnię do działania, zróżnicowanie - nie wszystkie obszary na kuli ziemskiej odznaczają się tymi samymi cechami i są tak samo korzystnie położone dla działalności człowieka - na wielu z nich jest ona ograniczona, ze względu na małą dostępność - na przykład na pustyni, na obszarach wysokogórskich, czy podbiegunowych. Kolejnym ograniczeniem jest wypełnienie przestrzeni - czyli brak miejsca na nowe działania.

Właściwym kształtowaniem przestrzeni dla potrzeb człowieka przy zachowaniu wymogów zrównoważonego rozwoju zajmuje się gospodarka przestrzenna.

Jednym z ważniejszych podziałów przestrzeni społeczno - ekonomicznej jest jej fragmentacja na regiony ekonomiczne. Regionem ekonomicznym nazywa się pewną odrębną od całości część, zwartą, której poszczególne elementy są ze sobą związane.

Ludność w wieku produkcyjnym a ludność zawodowo czynna

Ludność w wieku produkcyjnym to osoby pomiędzy 18 a 64 rokiem życia, natomiast ludność zawodowo czynna to wszyscy, którzy pracują, jak również osoby będące zarejestrowane w urzędzie pracy jako bezrobotni przez okres nie dłuższy niż rok. Od tego, jaki procent wśród osób w wieku produkcyjnym stanowią osoby zawodowo czynne zależy, jaki jest stopień aktywności zawodowej danego społeczeństwa.

Struktura zawodowa ludności mówi o poziomie rozwoju gospodarczego danego regionu. Duża ilość zatrudniona w rolnictwie świadczy o zacofaniu gospodarczym, natomiast spory udział usług w ogólnej strukturze zatrudnionych wiąże się z dobrze rozwijającą się gospodarką. Kraje Słabo Rozwinięte mają bardzo duży udział zatrudnionych w rolnictwie, natomiast Kraje Wysoko Rozwinięte w dużym stopniu rozwijają usługi, stawiają także na rozwój wysokich technologii.

Ruch migracyjny

Migracje, czyli inaczej ruch migracyjny ludności - są to wszelkie rodzaje przemieszczeń w przestrzeni, które powodują zmianę miejsca zamieszkania albo pobytu. Migracje różnią się ze względu na kierunek - jeśli na jakiś teren napływa ludność to są to imigracje, a jeśli z tego obszaru ludność odpływa, to są to emigracje. Zazwyczaj tych dwóch pojęć używa się dla określenia ruchu międzypaństwowego.

Ze względu na długość trwania migracji dzielimy je na: stałe, to znaczy, że ktoś wyjeżdża i zmienia miejsce zamieszkania na bardzo długi okres albo już na stałe, czasowe, wiążące się raczej ze stosunkowo krótkotrwałą zmianą miejsca pobytu - może to być na przykład wyjazd do pracy na wakacje. Od niedawna używany jest także termin migracje wahadłowe, który związany jest z codziennymi zmianami miejsca pobytu na krótki okres - są to na przykład dojazdy do pracy lub do szkoły, na uczelnię itd.

Ze względu na to na jak długi odcinek się przemieszczamy, migracja może być lokalna, regionalna albo międzynarodowa.

Migracje dzieli się również ze względu na kryterium ich przyczyn. Jedną z najczęstszych przyczyn migracji jest aspekt ekonomiczny. Ludzie bardzo często wyjeżdżają do pracy na wakacje, albo zmieniają miejsce zamieszkania ze względu na bezrobocie w ich miejscu zamieszkania czy też propozycję lepszej pracy gdzie indziej.

Z pozaekonomicznych typów migracji, wiele z nich ma przyczyny rodzinne - np. małżeństwo, powiększenie rodziny, co wiąże się z kupnem nowego mieszkania itd. W dzisiejszych czasach bardzo częstym zjawiskiem są migracje z powodów politycznych - migrują np. osoby prześladowane lub wypędzone, czy też na tle religijnym. Migracje religijne mogą mieć również charakter dobrowolny, podczas pielgrzymek. Często spotykanym typem są migracje społeczne, które wiążą się z chęcią ucieczki od jakiegoś środowiska.

Migracje mogą być dobrowolne - gdy nikt nas do nich nie zmusza, sami podejmujemy taką decyzję, oraz przymusowe.

Ruch migracyjny towarzyszył człowiekowi od zawsze. Już wiele wieków przed naszą erą ludność pokonała długą drogę z Afryki i rozeszła się po wszystkich kontynentach.

Oto przykłady późniejszych migracji zewnętrznych:

XVII wiek - we Francji nastąpiła wojna na tle religijnym. Na skutek prześladowań, z kraju wyjechały około 300 tysięcy osób. Głównymi ich miejscami docelowymi były Niemcy i Anglia.

1871-1913 r - zaznaczył się duży ruch migracyjny na obszarach Polski. Kraj był wtedy pod zaborami, Polacy mieli ograniczone prawa, dlatego około 3,5 miliona z nich zdecydowało się na wyjazd.

W czasie drugiej wojny światowej i po niej znów około 3 milionów osób wyjechało, ze względu na prześladowania i złą sytuację. Wyjeżdżano głównie do takich krajów jak: Stany Zjednoczone, Kanada, Palestyna, Ameryka Południowa.

Po wojnie bardzo dużo osób zostało poddanych przymusowym deportacjom.

Jeszcze długi okres po wojnie ruch migracyjny na obszarze Polski był bardzo wzmożony. Ludzie stąd zarówno wyjeżdżali bądź zostali przesiedlani albo Polacy wracali do kraju.

W latach 50. i 60. następował duży ruch migracyjny w kierunku krajów Europy Zachodniej. Napłynęło tam do tej pory już około 25 milionów osób. W Polsce wzmożony ruch migracyjny nastąpił w latach 80. z powodów politycznych, a obecnie wielu ludzi wyjeżdża za granicę w poszukiwaniu lepszego życia, dobrze płatnej pracy - często zdarza się, że migracja z założenia czasowa okazuje się być już na stałe.

Migracje powodują pozytywne i negatywne skutki, zarówno w krajach i obszarach docelowych, jak i tych, z których ludność wyjeżdża. Na obszary napływowe wraz z migrantami napływa nowy potencjał ekonomiczny, często przyjeżdżają tu ludzie młodzi, dobrze wykształceni, którzy mogą zostać dobrymi pracownikami. Wadą tego jest fakt, że oczywiście oprócz ludzi dobrze wykształconych przybywają tam również osoby, które liczą na szczęście, pochodzą one często z marginesu społecznego. Nie mogąc znaleźć pracy, zamieszkują slumsy, gdzie szerzą się patologie. Wielu z imigrantów do krajów zachodnich liczy tylko na pomoc socjalną od tych krajów, nie zamierzając pracować.

Na obszarach, z których ludność odpływa, poprawia się sytuacja na rynku pracy i zmniejsza bezrobocie. Dużym jednak problemem ich jest ucieczka młodych ludzi, starzenie się społeczeństwa, i bark dobrze wykwalifikowanej kadry.

Problem bezrobocia na obszarze Polski i Europy

W Polsce zatrudnionych jest około 16 milionów osób. Najszybszym wzrostem w zatrudnieniu cechują się takie dziedziny jak: handel, turystyka, przemysł poligraficzny, wydawnictwo. Bardzo duża ilość osób w wieku produkcyjnym, nie ma pracy - około 3 milionów, co daje bardzo duże, prawie dwudziestoprocentowe bezrobocie. Na pewno jest ono jeszcze wyższe, ze względu na tzw. bezrobocie ukryte, czyli niezarejestrowane w urzędzie pracy. Dotyka ono najczęściej obszary wiejskie. Bardzo dużym problemem jest tzw. bezrobocie strukturalne, które świadczy o nieprzystosowaniu ludności do potrzeb rynku pracy. Ma to związek z pozostałością po poprzednim systemie. Najwięcej problemów związanych z bezrobociem strukturalnym dotyka przemysł górniczy oraz hutnictwo.

Największymi obszarami bezrobocia w Polsce są tereny północnej części kraju. Największa stopa bezrobocia notowana jest w województwie warmińsko - mazurskim. Wynosi ona tam około 23%. Na skutek przekształceń w przemyśle, dość dużym bezrobociem charakteryzują się miasta na górnym i dolnym Śląsku. Najmniejszym bezrobociem w kraju odznaczają się aglomeracje dużych miast - warszawska i krakowska, ogólnie w dużych miastach wartości te są nieco mniejsze, jednak i tam trudno znaleźć odpowiednią pracę.

W Unii Europejskiej poziom bezrobocia wynosi około 9%.

Problemy ludnościowe na świecie

Od początku swojego istnienia, liczba ludności wciąż powiększała się. Największą dynamiką wzrostu cechowały się zazwyczaj okresy rewolucji, szczególnych odkryć, np. rewolucja przemysłowa. Pojawił się w końcu problem: czy wystarczy przestrzeni dla wszystkich? Jeśli liczba ludności będzie wzrastać w tak szybkim tempie to być może już niedługo nie będzie już na Ziemi miejsca. Bardzo widoczne jest to głównie w krajach słabo rozwiniętych, gdzie wskaźnik przyrostu naturalnego jest bardzo wysoki. Tego typu problemy zaczęły rodzic pytania o granicę wzrostu społeczno - ekonomicznego narodów.

Dlatego powstał Klub Rzymski, który skupia uczonych, zastanawiających się nad przyszłością świata i środkami, jakie należy podjąć, aby zlikwidować największe problemy.

Jeden z raportów Klubu Rzymskiego dotyczył właśnie nadmiernego wzrostu liczby ludności na świecie. Według nich to głównie dynamika wzrostu ludności jest przyczyną problemów gospodarczych i społecznych na świecie. Coraz krótsze są okresy, w których następuje podwojenie się liczby ludności. Z początkiem naszej ery liczba ludności wynosiła około 300 milionów, z czego największą część stanowili mieszkańcy Chin i Indii. Pierwsze podwojenie liczby ludności nastąpiło dopiero w XVIII wieku, a już około sto lat później, w wieku XIX liczba ludności osiągnęła miliard. Od tamtego czasu liczba ludności wzrosła już do sześciu miliardów. Wzrost ten jest wykładniczy i wynosi około 1,7%/rok. Według szacunków naukowców kolejne podwojenie liczby ludności może nastąpić już niedługo, bowiem w połowie XXI wieku. Głównymi obszarami wzrostu będą kraje słabo rozwinięte, co stworzy jeszcze dodatkowy problem. Liczba ludności w krajach wysoko rozwiniętych natomiast będzie spadać. Już teraz obserwowany jest ujemny przyrost naturalny na tych obszarach. Dlatego też najprawdopodobniej największym problemem świata za kilkadziesiąt lat nie będzie przeludnienie, ale dysproporcje pomiędzy zaludnieniem krajów wysoko a słabo rozwiniętych.

Już teraz ludność na kuli ziemskiej rozłożona jest nierównomiernie. Obszarami o największych skupiskach ludności są; Azja Południowo - Wschodnia, Chiny, Japonia - na tych terenach mieszka około ¼ wszystkich ludzi na świecie. W Indiach mieszka około 1/5 ludności świata, w Europie - 14% światowej liczby ludności, na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych oraz w okolicach Wielkich Jezior również istnieje duże skupisko ludności.

Aby możliwe było porównywanie stanu ludności na obszarach o różnej wielkości, istnieje wskaźnik gęstości zaludnienia. Pokazuje on, jakie jest zróżnicowanie przestrzenne zaludnienia. Wartość tą podaje się w liczbie mieszkańców/km². I tak np. Rosja, która cechuje się duża liczbą ludności, ze względu na duży obszar, jaki zajmuje odznacza się wskaźnikiem gęstości zaludnienia około 9 osób/km², natomiast gęstość zaludnienia w Polsce wynosi około 123 osoby/km².

Gęstość zaludnienia kształtowana jest przez różnego rodzaju bariery i czynniki sprzyjające. Najważniejszymi barierami ograniczającymi rozwój osadnictwa są: bariera żywicielska - czyli możliwości obszaru do zaspokojenia potrzeb żywnościowych ludności; bariera świetlna - czyli jak ilość światła przypada na pewien obszar - utrudnione warunki panują np. na obszarach podbiegunowych. Kolejnym czynnikiem ograniczającym jest bariera termiczna - najlepsze do osadnictwa są obszary o klimacie umiarkowanym, ze względu na tą barierę nie rozwinęło się osadnictwo na obszarach gorących i suchych albo skrajnie zimnych. Kolejną jest bariera grawitacyjna, czyli związana z wysokością nad poziomem morza - najwięcej osób zasiedla tereny w pasie wybrzeża, a ze względu na słabą dostępność, a czasami brak tlenu, na terenach wysokich gór osadnictwo praktycznie nie istnieje. Ze względu na te bariery, powodujące, że nie wszystkie tereny mogą być zasiedlane, zmniejsza się powierzchnia przypadająca na jednego człowieka. Tylko około 2/5 obszarów lądowych może być zamieszkana przez ludzi. Zmniejsza się również powierzchnia terenów uprawnych przypadająca na jedną osobę. Wynosi ona obecnie około 0,3 hektara, a w Azji nawet o połowę mniej.

Ludność zazwyczaj zamieszkuje w skupiskach. Obecnie istnieją trzy podstawowe typy koncentracji ludności - w Azji bardzo popularny jest ten związany z koncentracją rolnictwa, w Stanach Zjednoczonych głównym typem koncentracji jest związany ze skupieniem przemysłu. Trzecim sposobem koncentracji ludności jest osadnictwo na wybrzeżu mórz i oceanów.

Bardzo duża jest liczba zaludnienia w Azji. Na skutek ujemnego przyrostu naturalnego w Europie oraz w Stanach Zjednoczonych, liczba ludności na tych obszarach ma tendencję spadkową. Na skutek wysokiego przyrostu naturalnego oraz nieznacznej poprawie warunków życia, następuje wzrost liczby ludności na kontynencie afrykańskim.

Przyrost naturalny a przyrost rzeczywisty

Przyrost naturalny jest to różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów na pewnym obszarze w ciągu jakiegoś okresu czasu. Wartości przyrostu naturalnego mogą być dodatnie lub ujemne. Najczęściej podaje się je w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców, zazwyczaj w promilach.

Zmiany liczny ludności na danym obszarze obrazuje lepiej wskaźnik przyrostu rzeczywistego. Bierze on pod uwagę dwie wartości - przyrost naturalny i saldo migracji.

Na wartości przyrostu naturalnego i rzeczywistego duży wpływ ma stopień rozwoju społeczno - gospodarczego danego obszaru.

Rozwój dynamiczny wszystkich obszarów przebiegał podobnie. Możemy wyróżnić kilka jego faz:

- faza I - związana jest z wysokimi wartościami wskaźników urodzeń i zgonów na danym obszarze. W związku z tym wartość przyrostu naturalnego również jest niewielka. W tej fazie są kraje najsłabiej rozwinięte, np. Etiopia. Długość trwania życia wynosi tam około 45 lat.

- faza II - nadal utrzymują się wysokie wartości współczynników urodzeń, jednak śmiertelność ludności spada. Przeciętna długość trwania życia wydłuża się o około dziesięć lat w stosunku do pierwszej fazy. Jest to początek eksplozji demograficznej. W tej fazie znajdują się Gwinea, Sierra Leona, Uganda, Afganistan).

- faza III - zmniejszają się wskaźniki urodzeń i zgonów, a co za tym idzie również przyrost naturalny. Przeciętna długość trwania życia wynosi około 55 - 65 lat. Tego typu sytuację obserwuje się obecnie w krajach takich jak: Brytania, Meksyk, Kolumbia.

- faza IV - wskaźniki urodzeń i zgonów powoli wyrównują się. Społeczeństwa zaczynają się starzec, z powodu małej liczby urodzeń i wydłużaniu się trwania życia. W tej fazie są już państwa wysoko rozwinięte, takie jak np. Japonia, Francja, Hiszpania, przeciętna długość trwania życia wynosi tu około 70 lat.

- faza V - następuje ujemny przyrost naturalny, spowodowany bardzo niską stopą urodzeń i małą stopą zgonów, z powodu wydłużenia trwania życia. Społeczeństwo starzeje się i obniża się jego liczba ludności. Tego typu sytuację obserwuje się na przykład w; Niemczech, Polsce, Węgrzech, Białorusi, Bułgarii).

Sytuacja eksplozji demograficznej, czyli nagłego wzrostu liczby ludności stwarza duże problemy w organizacji życia społecznego. Przede wszystkim konieczna jest budowa nowych szkół i przedszkoli. Pojawiają się tez problemy z niewystarczającym rynkiem pracy i bezrobociem.

Tego typu sytuacje powodują konieczność zmiany polityki państwa. Trzeba na te problemy patrzeć perspektywicznie i próbować oceniać zapotrzebowanie na szkoły i przedszkola, dostosowywać rynek pracy do potrzeb oraz oszacować liczbę ludności, która w najbliższym czasie przejdzie na emeryturę, gdyż trzeba będzie im zapewnić pomoc.

Ważne jest poznanie struktury płci i wieku ludności. Jest ona przedstawiana z pomocą piramid wieku. Mogą one przybierać trzy podstawowe formy - progresywną, świadczącą o społeczeństwie młodym, rozwijającym się, regresywną - mówiąca o tym, że społeczeństwo się starzeje oraz zastojową, gdzie proporcje pomiędzy różnymi grupami wiekowym są mniej więcej wyrównane. Obecnie w Polsce piramida wieku przybiera kształt regresywny.

Problemy urbanizacji

Urbanizacja jest to proces przemian osadniczych, polegających na rozbudowie miast, zakładaniu nowych i przekształcaniu się wsi w miasta. Jest to proces, który można rozpatrywać na wielu płaszczyznach. Pod względem demograficznym jest to najczęściej wzrost liczby ludności miast, na skutek głównie migracji. Związane jest to ze zwiększaniem się koncentracji przestrzennej. Pod względem socjologicznym, jest to upowszechnianie się miejskiego stylu życia, nawet na obszarach wiejskich. Istnieje również urbanizacja przestrzenna, polegająca na powiększaniu i rozrastaniu się miast. Zazwyczaj wtedy wokół miast tworzą się rozległe strefy zurbanizowane. Urbanizacja ekonomiczna natomiast to wzrost zatrudnienia w nierolniczych sektorach gospodarki, to znaczy w przemyśle, budownictwie, handlu, czy usługach.

Urbanizacja zachodzi poprzez procesy dośrodkowe i odśrodkowe. Procesy dośrodkowe, to takie, które są spowodowane wzrostem liczby ludności miejskiej poprzez ruch migracyjny z obszarów wiejskich. Jest to związane z dużą koncentracją przestrzenną w miastach. Procesy odśrodkowe, to rozpowszechnianie się miejskiego stylu życia na obszarach wiejskich.

Bardzo trudno jest zdefiniować pojęcie miasta. W różnych państwach miasta wyznaczane są według innych kryteriów, np. w Polsce miastem jest jednostka osadnicza, która uzyskała prawa miejskie, często kryterium wiejskości jest liczba ludności.

Na skutek zwiększania się liczby ludności w miastach, głównie w krajach słabo rozwiniętych, powstaje problem nadurbanizacji. Jest to wzrost liczby ludności miastach, bez zmiany w sposobie życia ludności na miejski. Tworzą się wtedy skupiska biednej ludności o bardzo niskim poziomie życia, na skutek czego szerzą się patologie. W Ameryce Północnej takie skupiska ludności zwane są slumsami, a slumsami Ameryce Południowej - favelle.

Od początku wieku XIX znacznie wzrosła liczba ludności w miastach. W 1800 roku stanowiła ona jedynie 3% całej ludności, sto lat później - już 14%, a obecnie już 50% całej ludności świata mieszka w miastach.

Liczba miast posiadających więcej niż milion mieszkańców wzrosła od początku minionego wieku od 14 do 340. Największym miastem na świecie jest Meksyk - liczy 12,5 miliona mieszkańców, a jego aglomeracja - 20 milionów, ogromnymi aglomeracjami są też Calcuta, Sao Paolo czy Nowy Jork.

Urbanizację również można podzielić na kilka faz:

- faza I - następuje duża koncentracja ludności w miastach, ludność napływa do miast w związku z rozwijającym się przemysłem i innymi formami działalności gospodarczej. Tą fazę miasta Ameryki Północnej i Europy przechodziły w XIX wieku, w czasie rewolucji przemysłowej.

Faza II - tworzą się obszary metropolitalne, tereny wokół miast zostają również zagospodarowane. Rozwija się siec mniejszych miast - satelickich, otaczających główne miasto i powiązanych z nim funkcjonalnie. Funkcje wiążące obszar metropolitalny to głównie mieszkaniowe, przemysłowe i infrastrukturalne. Obszary metropolitalne mogą tworzyć aglomeracje monocentryczne, w których jedno miasto wyraźnie dominuje, a inne stanowią jego zaplecze (np. aglomeracja warszawska, łódzka, krakowska, poznańska), oraz aglomeracje policentryczne, czyli konurbacje, to znaczy skupiska miast równorzędnych (np. Górnośląski Okręg Przemysłowy, Zagłębie Rury).

Faza III - metropolie zaczynają się rozrastać i powoli zajmują coraz większe przestrzenie. Tworzą się formy aglomeracji zwane megalopolis. Są to wielkie skupiska miast. Tego typu form jest jeszcze niewiele na świecie - najbardziej znane są megalopolis wschodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych, ciągnące się na obszarze o długości 700 kilometrów i szerokości 60 kilometrów. Zamieszkuje je około 60 milionów osób. Kolejnym znanym megalopolis jest japońskie skupisko miast pomiędzy Tokio a Osaką.

W okresie transformacji ustrojowej, choć nie tylko, tworzą się strefy cienia, czyli tereny, gdzie niegdyś bardzo dobrze rozwijał się przemysł, a teraz jest on już mało opłacalny. Tego typu tereny znacznie podupadają.

Według teorii bazy ekonomicznej miast, ludność miejską dzieli się na egzogeniczną, to znaczy, że ich działalność wychodzi poza obręb miasta, np. przemysł, oraz endogeniczną, to znaczy, że ich działalność nie wychodzi poza obręb miasta, np. usługi.

Lokalizacja

Lokalizacją nazywamy położenie jakiegoś obiektu w przestrzeni w stosunku do innych jej obiektów. Pojęcie to obejmuje obiekt, miejsce jego lokalizacji oraz czynniki powodujące tą lokalizację.

Istnieje kilka najważniejszych czynników lokalizacyjnych. Dzielą się one na trzy grupy:

- czynniki przyrodnicze, do których należą: dostęp do surowców (również do wody), dostęp do źródeł energii pierwotnej, odpowiedniej wielkości tereny z korzystną rzeźbą, oraz warunki ekologiczne środowiska

- czynniki ekologiczno - techniczne, takie jak: odpowiedni rynek zbytu, dostęp do transportu, dostęp do siły roboczej, korzyści aglomeracji, rozwój nauki i techniki

- czynniki społeczno - polityczne - odpowiednia polityka władz, czynniki społeczne, korzyści strategiczno - wojskowe.

Najwcześniej nad przyczynami lokalizacji zaczęli zastanawiać się von Thunen, który stworzył teorię lokalizacji rolnictwa w 1826 roku oraz Alfred Weber, który był autorem teorii lokalizacji przemysłu (1909 rok). Podstawową różnicą między nimi jest fakt, że von Thunen zastanawiał się nad lokalizacją działalności obejmującej duże obszary, a Weber - nad działalnością punktową. W pierwszym przypadku rynek zbytu stanowią miasta, w drugim widoczne jest rozproszenie rynków zbytu.

Teoria lokalizacji według von Thunena

Teoria lokalizacji według von Thunena opiera się na kilku podstawowych założeniach:

- warunki środowiska na danej przestrzeni rolniczej są jednakowe

- istnieje jeden rynek zbytu dla tego obszaru

- koszty transportu zależą od masy ładunku i od odległości

- ceny produktów jednego rodzaju są podobne

Von Thunen stwierdził, że przestrzeń użytkowana rolniczo tworzy wokół miasta pierścienie. Są one zróżnicowane pod względem sposobu użytkowania ziemi. Najbliżej rynku zbytu będą uprawiane te rośliny, które są nietrwałe i ich przewożenie na duże odległości nie jest korzystne. Czynnikiem lokalizacji według tej teorii są koszty transportu.

Teoria lokalizacji przemysłu według Alfreda Wezera

Głównym celem tej teorii jest poszukiwanie takiej lokalizacji, gdzie koszty transportu produktów wytworzonych będą najmniejsze. Najbardziej optymalne koszty transportu zostały określone za pomocą trójkąta lokalizacji Webera. Zostały one określone na podstawie wagi surowców, wagi gotowego produktu i odległości od miejsca produkcji.

Według autora teorii, każdy surowiec posiada orientację rynkową lub surowcową. Jest ona wyliczana za pomocą indeksu materiałowego. Zależy on od masy surowca i masy gotowego produktu. Gdy na produkcję jakiejś masy produktu zużywa się więcej materiału, to ma on orientację surowcową, natomiast w odwrotnej sytuacji orientacja produktu jest rynkowa.

Teoria Webera powstała aby zminimalizować koszty transportu, które w tamtych czasach były o wiele większe niż obecnie.

Teoria lokalizacji według Hamiltona

Kolejną teorią lokalizacji jest teoria poligonalna Hamiltona

Najważniejszą rolę odgrywa tu rynek zbytu. Mniejsze znaczenie ma baza surowcowa. Charakter lokalizacji staje się zadowalający a nie jak poprzednio zdeterminowany.

Teoria ta ma następujące założenia;

- zmniejszające się koszty surowców

- rozproszenie dostawców

- wzrost znaczenia rynków zbytu oraz siły roboczej

- elastyczność przestrzenna zwiększa się, dlatego możliwy jest złożony wybór miejsca lokalizacji

Rozwój techniki powoduje zmianę znaczenia poszczególnych czynników lokalizacji. Wiele z nich staje się mniej ważna, inne, które wcześniej nie odgrywały znaczącej roli zyskują na znaczeniu. Obecnie warunki szybko się zmieniają i istnieje ryzyko związane z taką a nie inną lokalizacją.

Tradycyjny model dominujący w gospodarce nazywany jest fordyzmem. W tym wypadku konsumpcja napędzała konsumpcję. W tym czasie bardzo duża była rola państwa w kształtowaniu obrazu gospodarki. Głównie państwo kształtowało popyt. W ten sposób budowano tak zwane "państwa dobrobytu". Ich kryzys nastąpił już w latach 60. poprzedniego stulecia. Produkcja przemysłowa była bardzo skoncentrowana zarówno przestrzennie jak i kapitałowo. Od lat 60. zaczęły następować zmiany w produkcji przemysłowej. Produkcja zostaje znacznie zróżnicowana, a coraz większego znaczenia nabierają nowe technologie. Miejsca, gdzie są one rozwijane nazywane są technopoliami. Występują one w miastach, gdzie nastąpiła rewolucja w produkcji przemysłowej i rozwoju obszaru. Najważniejszy dla nich jest duży potencjał intelektualny, który jest kształtowany dzięki obecności uniwersytetów i innych szkół wyższych. Od nich miasta te uzależniają swój rozwój.

Technopolia, to obszary gdzie skupione są i wzajemnie na siebie oddziałują zakłady przemysłowe, uniwersytety, zaplecze biznesowe. Jedną z najbardziej znanych technopolii na świecie jest Dolina Krzemowa, leżąca na południe od San Francisco.

Tego typu obszary są uniezależnione od polityki kraju. Wynikają raczej z aktywności środowisk lokalnych.

W obecnych czasach coraz częściej mówi się o globalizacji, czyli osłabianiu roli państwa, a skupianiu się na rozwoju światowym. Polega to istnieniu międzynarodowych korporacji, swobodnemu przepływowi kapitału, masowej produkcji. Nie zawsze jest to zjawisko korzystne, ze względu na zanikanie tożsamości narodowe, ujednolicaniu społeczeństwa, jak również rozprzestrzenianie się chorób i innych zagrożeń, wzrost terroryzmu i tak dalej.

W dzisiejszych czasach, w dobie rozwoju przemysłu hi-tech, tworzą się nowe formy działalności przemysłowej, takie jak:

- opisane wcześniej technopolia

- parki naukowe - tworzone są głównie przy uniwersytetach. W okolicach campusów uniwersyteckich utworzone zostają specjalne strefy, gdzie prowadzona jest działalność gospodarcza, która przyciąga tutaj nowe inwestycje, które współpracują z uczelniami

- parki technologiczne - są to tereny rozwoju nowych technologii na obszarze dużych aglomeracji

- strefy przemysłowe wyższej jakości

- parki budowlano - handlowe - najczęściej występują w pobliżu dużych lotnisk. Są to obszary działalności instytucji handlowo - usługowych o bardzo wysokim prestiżu i dobrze wykwalifikowaną kadrą.

Na skutek zmian w produkcji przemysłowej, zaczęły być ważne nowe czynniki lokalizacji. Najważniejszym jest obecność dobrze wykwalifikowanej kadry i przyciąganie najlepszych specjalistów w danej dziedzinie. Ze względu na segmentację rynku pracy, potrzebna jest również średnio wykwalifikowana kadra oraz tania siła robocza. Jednym z najważniejszych obecnie czynników lokalizacyjnych jest istnienie uniwersytetów oraz instytutów badawczych. Innymi odgrywającymi najważniejszą rolę czynnikami są: sprzyjające warunki środowiska, estetyka krajobrazu, dobra sytuacja mieszkaniowa, baza wypoczynkowa, bezpieczna okolica, czystość.

Energetyka

Zasoby energetyczne na świcie dzielą się na nieodnawialne, czyli konwencjonalne - są nimi surowce kopalne, takie jak węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny. Najważniejszą ich cechą jest to, że ich zasoby są ograniczone i w niedługim czasie mogą się wyczerpać. Drugim źródłem energii na świecie są źródła odnawialne - czyli alternatywne. Ich cechą jest to, że można z nich korzystać bez obawy, że kiedyś się wyczerpią. Należą do nich: energia słoneczna, energia geotermalna, energia pływów morskich, energia wodna, energia wiatru, energia biomasy.

Energia alternatywna jest rozwiązaniem, kiedy pojawia się problem szybkiego wyczerpania złóż nieodnawialnych.

Obecnie światowa gospodarka, po epoce węgla kamiennego opiera się głównie na ropie naftowej. Surowcem perspektywicznym jest gaz ziemny. W latach 70. poprzedniego wieku światową energetyką wstrząsnęły kryzysy naftowe, które zmusiły do oszczędzania energii, a także na skłonieniu się ku alternatywnym źródłom - w tym czasie zaczęła rozwijać się np. energetyka jądrowa.

Struktura zużycia energii pierwotnej

Obecnie zauważa się spadek zużycia paliw stałych i ropy naftowej w stosunku do lat 60. ubiegłego stulecia. Mimo to te dwa źródła nadal dominują w strukturze zużycia paliw pierwotnych. Bardzo wzrosło znaczenie gazu ziemnego, obecnie znajduje się na trzecim miejscu w zużyciu. Coraz więcej korzysta się również ze źródeł energii alternatywnej - głównie atomowej, wodnej i geotermalnej.

Jeśli chodzi o ropę naftową to pojawiają się nowi producenci, kraje zrzeszone w OPEC powoli tracą na znaczeniu.

W ostatnich latach wzrosła produkcja węgla. Ten surowiec jest wykorzystywany głównie przez kraje słabo rozwinięte, gdzie w strukturze gospodarki dominuje przemysł. W krajach wysoko rozwiniętych wydobycie węgla spada, ze względu na niską opłacalność i względy ekologiczne.

Najbardziej dynamicznym wzrostem zużycia cechuje się gaz ziemny. Używa się go w przemyśle chemicznym i w energetyce.

Jeszcze kilkanaście lat temu bardzo dobrze rozwijała się energetyka jądrowa. Obecnie jednak wiele krajów wycofuje się z tego, ze względu na zagrożenie awariami, zbyt dużą produkcję energii oraz duże nakłady inwestycyjne. Wiele krajów, więc likwiduje już istniejące elektrownie i nie decyduje się na nowe. Więcej w energetykę jądrową inwestuje się w krajach słabo rozwiniętych.

Obecnie światowa energetyka boryka się a kilkoma problemami. Największym jest nieodnawialność surowców i perspektywa wyczerpania zasobów - wiele krajów obawia się tego, choć nie jest to w najbliższym czasie możliwe. Bardzo niebezpieczne jest natomiast spalanie węgla dla środowiska naturalnego, ponieważ w procesie tym dostają się do atmosfery szkodliwe substancje, takie jak tlenki siarki, azotu i węgla.

Dużym problemem dla światowej gospodarki jest ropa naftowa, której rynek kształtowany jest przez producentów i wielkie koncerny naftowe. Istnieje zagrożenie wyczerpania zasobów ropy naftowej w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat.

Zasoby strategiczne - są to te surowce, które odgrywają najważniejszą rolę w gospodarce danego kraju. Na przykład dla wielu krajów wysoko rozwiniętych jest to ropa naftowa, dla Francji - uran, a dla Izraela - woda.

Problemy energetyki w Polsce

Największym problemem, z którym boryka się polska gospodarka jest jej duża energochłonność. Jest ona dwa, trzy razy wyższa niż w krajach Europy Zachodniej. Choć ostatnio sytuacja nieco się poprawiła, to jednak nadal znacznie odstajemy od bardziej rozwiniętych krajów. Wynika to przede wszystkim ze zmian w strukturze gospodarki i ograniczeń energochłonnych gałęzi przemysłu.

Najważniejsze przyczyny energochłonności polskiej gospodarki to:

- pomimo pomyślnych zmian nadal duży udział górnictwa i hutnictwa

- przestarzałe technologie

- straty energii w gospodarce komunalnej, duża energochłonność palenisk domowych, związana z używaniem do tego celu głównie węgla

- słaba gazyfikacja gospodarstw

- straty energii wynikające ze złej izolacji domów i zakładów przemysłowych

- za duży udział węgla w zużyciu pierwotnych źródeł energii.

Przemiany w polskim przemyśle

Na skutek zmiany ustroju, w kraju następują duże zmiany w gospodarce. Struktura przemysłu zmienia się skokowo. Obecnie oddziałują na niego zarówno wewnętrzne zmiany w gospodarce, jak i postępujące procesy globalizacji, obejmujące również Polskę. W skład działalności przemysłowej wchodzą trzy główne elementy - technologiczne, organizacyjne i ekonomiczne.

Zmiany w przemyśle krajów wysoko rozwiniętych

Najważniejsze zmiany w światowym przemyśle nastąpiły w latach 60. poprzedniego stulecia. Przemysł hutniczy i górniczy stracił na znaczeniu na korzyść przemysłu chemicznego, maszynowego, metalowego oraz elektroenergetyki. Rozpoczął się również rozwój nowych technologii. Znaczenie przemysłu spada, a jego miejsce zaczęły zajmować usługi.

Tak jak wszystkie zjawiska, przemył odznacza się dużym zróżnicowaniem w skali światowej. Kiedy zaczęła się rewolucja przemysłowa, najbardziej liczącymi się regionami na świecie były Europa Zachodnia a także Ameryka Północna. Od lat 50./60 ubiegłego stulecia zyskała na znaczeniu również Japonia. Kraje te weszły już w okres gospodarki postindustrialnej. Na ich miejscu pojawiły się nowe państwa, które rozwijają produkcję przemysłową i dzięki niej następuje wzrost ich PKB. Należą do nich Singapur, Hong-Kong, Tajwan, Korea Północna, Malezja, Tajlandia. Odznaczają się one szybkim tempem rozwoju.

W byłych krajach socjalistycznych następuje transformacja ustrojowa, która wiąże się z restrukturyzacją przemysłu. Nadal jednak nowe technologie słabo się tu rozwijają, a na skutek przekształceń w przemyśle, istnieje tu duże bezrobocie ukryte.

Rolnictwo

Jest to dział gospodarki bardzo ważny dla funkcjonowania kraju. Na skutek dużej wrażliwości na elementy środowiska naturalnego, odznacza się dużym zróżnicowaniem.

Rozwój rolnictwa następuje w trzech fazach:

- faza I - liczba ludności zatrudnionej w rolnictwie wzrasta

- faza II - maleje udział zatrudnionych w tym sektorze w stosunku do pozostałych działów gospodarki, jednak liczba zatrudnionych w rolnictwie utrzymuje się na stałym poziomie

- faza III - spada liczba zatrudnionych w rolnictwie i ich ogólny odsetek w strukturze branżowej gospodarki.

Obecnie do pierwszej fazy można zaliczyć najbiedniejsze kraje świata - Niger, Somalia, Czad, do fazy drugiej zalicza się państwa takie jak: Rumunia, Turcja, Grecja, Polska, czyli średnio rozwinięte. Kraje o najwyższym stopniu rozwoju należą do trzeciej fazy.

Rolnictwo jest najwolniej rozwijającym się działem gospodarki.

Czynniki przyrodnicze wpływające na rozwój rolnictwa;

- jakość gleb

- warunki klimatyczne

- warunki agrometeorologiczne

- ukształtowanie terenu

- stosunki wodne.

Im większe nakłady kapitału są poświęcane rolnictwu, tym mniejsze znaczenie zaczynają odgrywać czynniki przyrodnicze. Dużo środków poświęca się na meliorację terenu, czyli poprawę stosunków wodnych. Tego typu działalność prowadzi np. Holandia, która na dużą skalę zajmuje się osuszaniem obszarów pod uprawę.

W dzisiejszych czasach bardzo często duże obszary rolnicze zostają zmniejszane z powodu rozrastania się miast, budowy nowych zakładów przemysłowych, dróg i osiedli. Wpływa to także na osłabienie jakości plonów.

Poważnym problemem współczesnego rolnictwa jest postępująca erozja gleb. Według ostatnio przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych badań na ten temat, rocznie niszczone jest 30 ton wierzchniej warstwy gleb na jednym hektarze. Jedynie cztery tony ze zniszczonej warstwy da się odtworzyć.

Najbardziej żyznymi glebami są: czarnoziemy i gleby brunatne utworzone na podłożu lessowym, mady, powstałe na skutek akumulacji materiału przez rzekę, gleby wulkaniczne oraz czarne ziemie bagienne.

Najlepsze warunki przyrodnicze do rozwoju pierwszego sektora gospodarki, panują na obszarach: Europy (na nizinach - Padańskiej, Francuskiej, Bawarskiej, Czesko - Morawskiej, Śląskiej, Węgierskiej, Rumuńskiej, także na Ukrainie oraz w południowo - zachodniej części Rosji), Ameryki Północnej (Wielkie Równiny, Nizina Centralna, Dolina Kalifornijska), Ameryki Południowej (Pampa, Nizina La Platy, południowo - wschodnia część Niziny Brazylijskiej), Afryki (delta Nilu, w RPA), Azji (dolina Eufratu i Tygrysu, północna część Kazachstanu, Nizina Gangesu, Nizina Chińska, Delta Mekongu), Australii (na południowym wschodzie kontynentu).

Oprócz czynników przyrodniczych rozwoju rolnictwa istnieją jeszcze czynniki pozaprzyrodnicze, czyli warunkowane przez działalność człowieka. W krajach słabo rozwiniętych istotne są duże zasoby pracy, aby móc sprostać wymogom bardzo pracochłonnej uprawy takich gatunków jak: ryż, kawa, kakao.

Do innych czynników pozaprzyrodniczych należą:

- własność ziemska

- wielkość gospodarstw rolnych

- poziom kultury rolnej

- poziom rozwoju przemysłu

- polityka rolna danego obszaru

- zaplecze naukowo - techniczne.

Rolnictwo w krajach słabo rozwiniętych cechuje się:

- dużym udziałem zatrudnionych - nawet do 70% całości ludności czynnej zawodowo

- przeważa uprawa zbóż, roślin cukrodajnych, warzyw, owoców, roślin oleistych, roślin korzennych, które przeznacza się do bezpośredniego spożycia

- słaby poziom rozwoju hodowli

- dominacja monokultur plantacyjnych, co powoduje częste zmiany cen tych towarów

- duże rozdrobnienie gospodarstw

- uprawa w oparciu o metody tradycyjne, co prowadzi do szybkiego procesu niszczenia gleb

Rolnictwo w krajach wysokorozwiniętych charakteryzuje się natomiast:

- niewielkim udziałem pracujących w tym sektorze gospodarki

- dużym udziałem hodowli w ogólnej strukturze rolnictwa

- naciskiem na uprawę roślin przemysłowych oraz owoców i warzyw

- dużą specjalizacja gospodarstw rolnych

- nowoczesnymi metodami upraw

- obecnością gatunków o najwyższej wydajności produkcji

- dobrze rozwiniętym zapleczem technicznym

W zależności od sposobu prowadzenia gospodarki rolnej, rolnictwo dzieli się na intensywne i ekstensywne. Rolnictwo intensywne cechuje się dużymi nakładami pracy, uzyskiwaniem jak najwyższych plonów z jak najmniejszej powierzchni. Tego typu rolnictwo wymaga także dużych nakładów finansowych. Występuje ono na przykład w Holandii. Natomiast rolnictwo ekstensywne prowadzone jest na rozległych obszarach, tam gdzie gęstość zaludnienia jest niewielka i można pozwolić sobie na poświęcenie dużych obszarów na potrzeby uprawy. Ten typ spotykany jest w Australii, na Wielkich Równinach w Stanach Zjednoczonych, w Kanadzie, na obszarze Pampy w Argentynie, w Nowej Południowej Walii w Wielkiej Brytanii.

Sytuacja polskiego rolnictwa

Obecnie obszary wiejskie w Polsce zamieszkane są przez prawie 15 milionów osób, czyli 38% wszystkich mieszkańców kraju. Niecałe 10 milionów jest powiązanych z pierwszym sektorem gospodarki. Głównym źródłem utrzymania rolnictwo jest dla 4,4 miliona osób. Obecnie w Polsce istnieje około dwóch milionów gospodarstw, których powierzchnia jest większa niż jeden hektar. Około 30% z nich to gospodarstwa rozwojowe, czyli takie, które inwestują w swój rozwój i zwiększenie upraw.

Poważnym problemem polskiej wsi jest ukryte bezrobocie. Według szacunków, dotkniętych jest nim około 1 milion osób.

Polskie rolnictwo cechuje się następującymi cechami:

- duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych

- niewielka specjalizacja

- mało środków przeznaczanych na inwestycje

- uzależnienie rolnictwa od czynników agrometeorologicznych

- zróżnicowanie problemów na różnych obszarach

- słaby poziom wykształcenia rolników - tylko 2% z nich ukończyło studia wyższe

- coraz większy udział obszarów miejskich

- niewiele nawozów sztucznych stosowanych dla polepszenia upraw, w porównaniu z Unią Europejską - jest to cecha pozytywna, gdyż może przyczynić się do rozwoju rolnictwa ekologicznego.

Obecnie najważniejszą sprawą dla obszarów wiejskich jest określenie ich strategii rozwoju.

Ochrona środowiska naturalnego

Obecnie na zanieczyszczenie środowiska naturalnego mają wpływ;

- zanieczyszczenia pochodzące z energetyki

- zanieczyszczenia, mające swoje źródło w przemyśle

- zanieczyszczenia transportowe

Każde z nich zakłócają zrównoważony rozwój obszarów, na których występują. Bardzo poważne zagrożenie stanowią zmiany w chemicznym składzie atmosfery. Na skutek spalania węgla i innych procesów technologicznych, do atmosfery emitowane są bardzo groźne substancje - stałe - pyły oraz gazowe - tlenki siarki, azotu, węgla. Na skutek spalenia tylko jednej tony węgla emituje się jedną tonę dwutlenku węgla oraz 10 kilogramów dwutlenku azotu. Przykładowo Elektrownia Bełchatów wydala corocznie około 170 tysięcy ton dwutlenku siarki.

Bardzo dużym zagrożeniem spowodowanym nadmiernym rozwojem przemysłu jest powstawanie i rozszerzanie się dziury ozonowej. Warstwa ozonu - ozonosfera, znajduje się około 50 kilometrów nad ziemią, w stratosferze. Gazem niszczącym powłokę ozonową jest freon. Używa się go od lat 30. ubiegłego stulecia do produkcji agregatów, aerozoli. Był to produkt dość tani, dlatego stosowano go na szeroką skalę. W latach 60. ubiegłego stulecia stwierdzono sezonowe zanikanie warstwy ozonowej nad obszarami podbiegunowymi - wykryto zależność między tym zjawiskiem a nadmiernym używaniem freonu. Zanikanie ozonu jest procesem bardzo niekorzystnym dla życia na ziemi. Ozon, bowiem chroni nas przed niekorzystnym oddziaływaniem promieniowania słonecznego, zwłaszcza groźnych promieni UV. Skutkiem nadmiernego promieniowania są choroby skóry i oczu. Następują również zmiany w organizmach roślinnych, które utrudniają pochłanianie dwutlenku węgla.

Bardzo poważnym obecnie problemem jest także efekt cieplarniany. Jest to zwiększone oddziaływanie gazów szklarniowych powodujące wzrost średniej temperatury powietrza na ziemi. Do gazów szklarniowych zalicza się: parę wodną, dwutlenek węgla, ozon, metan, freony, halony. Kiedy warstwa tych gazów w atmosferze zwiększa się, temperatura na ziemi również zostaje podwyższona. Umiarkowana obecność tych gazów jest niezbędna dla życia na naszej planecie, bowiem bez nich temperatura na ziemi obniżyłaby się o około 30^o Celsjusza. Przez warstwę gazów szklarniowych przenikają promienie krótkofalowe, natomiast promienie długofalowe są od niej odbijane i ulatują w przestrzeń kosmiczną.

Według badań, nadmierna produkcja przemysłowa przyczynia się do zwiększenia gazów szklarniowych w atmosferze, co prowadzi do ocieplania się klimatu. Najprawdopodobniej temperatura powierza wzrasta o około 0,3 stopnia na 10 lat.

Skutki tych procesów mogą być tragiczne. Po pierwsze, zagrożone są lodowce. Szacuje się, że ich topnienie przyczyni się w niedługim czasie do podniesienia się poziomu mórz o około 70 centymetrów. W konsekwencji wiele obszarów może zostać zalanych, a jako że są to tereny ujściowe rzek, gdzie dobrze rozwija się rolnictwo, może to wpłynąć niekorzystnie na gospodarkę zagrożonych krajów, nie wspominając już o zatopieniu terenów zamieszkałych. W skutek rozszerzania się efektu cieplarnianego i wzrostu temperatury na ziemi, dojdzie do poważnych zmian klimatycznych, przesunięcia stref klimatycznych i roślinnych.

Bardzo popularnym pojęciem stał się ostatnio ekorozwój, czyli rozwój zrównoważony. Ma on na celu prowadzenie takiej gospodarki, która nie zagrażałaby środowisku naturalnemu. Rozwój obszarów ma się opierać na działaniach, które będą zgodne z warunkami przyrodniczymi. Dużo miejsca ma być poświęcone racjonalnemu kształtowaniu przestrzeni.