Tatry są położone w południowej części Polski i są najstarszą i najwyższą częścią łańcucha Karpackiego. Powierzchnia ich jest stosunkowo niewielka, gdyż zajmują 715 km2 (56 km długości i 16 km szerokości) z czego na terenie naszego kraju znajduje się ok. 160 km2. Tatry zaliczane są do łańcucha Karpat Wewnętrznych leżących na granicy polsko- słowackiej. Od strony zachodniej ogranicza je Przełęcz Huciańska a od zachodniej Magura Spiska. Masyw ten dzielimy na Tatry Zachodnie i Tatry Wschodnie a rozgranicza je Przełęcz Liliowe o długości 1952 m oraz Dolina Suchej Wody (po stronie polskiej) i Dolina Cicha (po stronie słowackiej). Część wschodnia Tatr dzieli się jeszcze dodatkowo na Tatry Wysokie (na obszarze Polski i Słowacji) oraz Tatry Bielskie (w całości położone na obszarze Słowacji). Wyniosłość Tatr jest jeszcze dodatkowo potęgowana przez otaczające je głębokie kotliny, których dna znajdują się na wysokości od 500 do 700 m n.p.m. oraz głębokie doliny rzeczne. Od strony zachodniej i północnej Tatry graniczą z Obniżeniem Orawsko-Podhalańskim natomiast od strony wschodniej i południowej z Kotliną Liptowską i Kotliną Spiską.

Tatry zostały wypiętrzone podczas ruchów górotwórczych w orogenezie alpejskiej. Sfałdowanie i częściowe wydźwignięcie tego obszaru miało miejsce w górnej kredzie, w eocenie nastąpiła tutaj transgresja morze a w oligocenie obszar ten został odmłodzony przez kolejne wydźwignięcie. Bogata historia geologiczna tego masywu wpływa na urozmaicenie jego budowy geologicznej, która składa się między innymi z osadów morskich pochodzących z ery mezozoicznej a sfałdowanych pod koniec kredy. Następnie w te sfałdowane osady morskie wdarła się intruzja granitowa, która obecnie stanowi trzon krystaliczny masywu tatrzańskiego. W okresie trzeciorzędu obszar ten został ponownie wydźwignięty i sfałdowany a następnie z południa nasunęły się tutaj płaszczowiny, które uległy przesunięciu i obaleniu ponad trzonem krystalicznym. Powstały w ten sposób płaszczowiny wierchowe i reglowe. Po ustąpieniu morza z tego terenu swoją intensywność zwiększyła erozja i denudacja. W okresie plejstocenu Tatry pokrywały lodowce górskie, które w znacznej mierze przemodelowały krajobraz tatrzański. Obecnie w Tatrach przeważające znaczenie ma proces wietrzenia. Tatry zbudowane są zatem z dwóch jednostek tektonicznych: paleozoicznego trzonu krystalicznego będącego intruzją magmową, którą budują granity i łupki krystaliczne oraz serii skał osadowych pochodzenia triasowo-kredowego oraz eoceńskiego (zlepieńce, piaskowce, wapienie i dolomity). Trzon krystaliczny od strony wschodniej (Tatry Wysokie) budują granitoidy natomiast od strony zachodniej (Tatry Zachodnie) skały metamorficzne. Tatry zalicza się do młodych gór, gdyż uległy wypiętrzeniu zaledwie 15 mln lat temu. Masyw ten charakteryzuje się typową alpejską budową geologiczną. Budują go zarówno skały osadowe jak i krystaliczne. Granitoidy pochodzenia magmowego budują Tatry Wysokie natomiast granitolidy i skały metamorficzne w postaci gnejsów tworzą Tatry Zachodnie (obszar zrębowy). Te obszary zbudowane ze skał magmowych i metamorficznych noszą nazwę trzonu krystalicznego. Skały osadowe w postaci wapieni, dolomitów i piaskowców spotyka się natomiast w Tatrach Bielskich, reglowej części Tatr Wysokich oraz na północnych stokach Tatr Zachodnich. Tatrzańskie granitoidy powstały najprawdopodobniej 310-315 mln lat temu. Utwory osadowe w Tatrach pochodzą natomiast z triasu, jury i kredy, kiedy to obszar ten zajmowało morze. Podczas orogenezy alpejskiej uległy one sfałdowaniu i przesunięciu z południa na północ tworząc w ten sposób płaszczowiny. Trzon krystaliczny pokrywa seria autochtoniczna i płaszczowiny wierchowe (Czerwone Wierchy, Giewont), na które z kolei nasunęły się płaszczowiny reglowe. Utwory budujące płaszczowiny wierchowe uformowały się podczas zajmowania tego obszaru przez płytkie morze, kiedy to trzon krystaliczny nie był jeszcze wypiętrzony. Utwory budujące z kolei płaszczowiny reglowe uformowały się w głębokim zbiorniku wodnym znajdującym się w dość znacznej odległości od trzonu krystalicznego i zostały tutaj nasunięte w okresie górnej kredy. Na obszarze wierchowym wyróżniono obcą pokrywę osadową, którą tworzą utwory permskie i mezozoiczne a także dwa fałdy leżące. Te skały osadowe pokrywają płaty granitoidowe i metamorficzne tworzące czapy tektoniczne oraz wyspy krystaliczne Goryczkowskiej. Rzeźba uległa zmianie również z powodu krzyżowych pęknięć trzonu granitowego, czego skutkiem są przesunięcia i uskoki. Rzeźba tatrzańska została również w znacznej mierze przemodelowana przez panujące tutaj zlodowacenia w plejstocenie, kiedy to pogłębieniu uległa rzeźba Tatr a doliny zasypane zostały materiałem glacjalnym. Rzeźba poszczególnych części masywu tatrzańskiego jest zdeterminowana budową geologiczną oraz zlodowaceniem plejstoceńskim. Najbardziej odporne na niszczenie są granity budujące trzon krystaliczny, wychodzące na powierzchnię na Rysach (2499 m n. p. m), będących najwyższym polskim szczytem, Kasprowym Wierchu, Ornaku oraz Świnicy. Szczyty, które osiągają już mniejsze wysokości, tworzą mniej odporne na wietrzenie skały osadowe. Obszary, które budują wapienie i dolomity mezozoiczne, są bardzo podatne na występowanie zjawisk krasowych, w skutek których powstały m.in. Jaskinia Mroźna, Mylna i Raptowicka. Wtórne cechy rzeźby tatrzańskiej są również spowodowane zróżnicowaną odpornością skał. Rzeźba Tatr odznacza się następującymi elementami:

- wysokimi łańcuchami, grupami górskimi i szczytami, które zostały utworzone podczas ruchów tektonicznych

- licznymi obniżeniami i przełęczami

- wysokimi, stromymi, granitowymi turniami i graniami tworzącymi linię grzbietową

- formami krasowymi na utworach węglanowych np: jaskinie (skały wapienne), ostańce o rozmaitych kształtach (dolomity)

- erozyjnymi formami polodowcowymi powstałymi podczas zlodowacenia plejstoceńskiego, do których zaliczamy: doliny polodowcowe U-kształtne (największe z nich to Dolina Białki w depresji Szerokiej Jaworzyńskiej, Dolina Bystrej w depresji Goryczkowej i Dolina Chochołowska w depresji Bobrowca, które wypełniają utwory osadowe), cyrki, żłoby oraz wygłady

- akumulacyjnymi formami polodowcowymi powstałymi podczas zlodowacenia plejstoceńskiego, do których zaliczamy: moreny boczne, środkowe oraz denne

- formami utworzonymi przez wietrzenie mrozowe- gołoborza

- formami rozwijającymi się współcześnie np. małe, erozyjne dolinki, V-kształtne doliny, stożki napływowe oraz stożki piargowe

Za główny czynnik rzeźbotwórczy w Tatrach uznaje się wodę płynącą. Tutejsze rzeki podwyższają swój stan wód w czasie wiosennych roztopów oraz ulewnych opadów i wówczas z większą siłą erodują swoje koryto niszcząc dno i pogłębiając dolinę. Rzeźba tatrzańska posiada wiele cech wspólnych z rzeźbą Alp, co jest spowodowane prawie jednoczesnym wystąpieniem tutaj zlodowacenia plejstoceńskiego. Wszystkie wielkie doliny tatrzańskie takie jak Dolina Chochołowska, Kościeliska, Bystrej, Suchej Wody, Białki, Cicha, Mięguszowiecka czy Batyżowiecka zostały przemodelowane przez spływające nimi jęzory lodowców górskich. Silniejszemu zlodowaceniu uległy Tatry Wschodnie jako wyższe od pozostałych - lodowiec w Dolinie Białki rozciągał się na długości 14 km. Skutkiem erozyjnej działalności lodowców górskich są jeziora cyrkowe np. Morskie Oko oraz progi wykorzystywane obecnie przez wodospady np. Siklawa, Wodogrzmoty Mickiewicza. Skały mające przez dłuższy czas kontakt z pokrywą śnieżną lub lodową ulegały intensywnemu wietrzeniu, wskutek czego powstały liczne urwiste ściany, turnie oraz granie.

 Przez główne tatrzańskie grzbiety prowadzony jest europejski wododział pomiędzy dorzeczami Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Wschodnia i północna część Tatr należy do zlewni Dunajca (rzeka Poprad) natomiast zachodnia i południowa do zlewni Wagu (głównie rzeka Orawa). Obszar Tatr jest dość obfity w jeziora, których jest tutaj ok. 120 ( na terenie Polski 43) i używa się w stosunku do nich określenia stawy. Największymi niech są Morskie Oko i Wielki Staw.

Tatry posiadają wysokogórski klimat strefy umiarkowanej z zaznaczającą się roczną amplitudą temperatury oraz maksimum opadowym w miesiącach letnich. Tatry odznaczają się najniższą średnią roczną temperaturą powietrza i największą roczną sumą opadów w naszym kraju. Wyróżnia się tutaj kilka odmian mikroklimatu np. mikroklimat dolin, kotlin, zboczy lub grzbietów. Na klimat tatrzański główny wpływ mają wędrowne niże i wyże baryczne tworzące się w strefie wiatrów zachodnich. W ten sposób nad Tary napływają różne masy powietrza, które na obszarze górzystym powodują dużą kapryśność i zmienność pogody oraz występowanie różnych zjawisk klimatycznych. Klimat wysokich gór odznacza się piętrowym układem termicznym i opadowym. Równoleżnikowe ułożenie Tatr czyni z nich granicę termiczną, czego skutkiem jest między innymi występowanie wiatru halnego. Zmiany położenia frontów atmosferycznych nad tym obszarem przejawiają się częstymi załamaniami pogody. Największy wpływ na tatrzański klimat ma powietrze polarnomorskie napływające od strony zachodniej, które w czasie zimy przynosi ocieplenie oraz wzrost zachmurzenia i opadów na północnych stokach gór natomiast latem powoduje ochłodzenie i wzrost zachmurzenia, któremu towarzyszą przelotne opady i burze. Wpływ powietrza polarnokontynentalnego zaznacza się o wiele rzadziej. Jeszcze mniejszy wpływ na pogodę Tatr ma morskie i ciepłe powietrze zwrotnikowe, które w czasie zimy przynosi odwilż natomiast w lecie upalną i parną pogodę z częstym zmętnieniem powietrza. Nad Tatry napływa również chłodne i suche powietrze arktyczne, które przynosi spadek temperatury i przejrzystości powietrza. Tatry odznaczają się dużymi, dobowymi amplitudami temperatury. Zaznacza się tutaj również zjawisko pionowego gradientu termicznego polegające na tym, że wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza temperatura powietrza maleje średnio o 0,60C/100 m. Zauważa się jednak zmianę tego gradientu w skali roku- w lecie spadek temperatury następuje szybciej niż w zimie. Obszar wysokogórski odznacza się piętrowym zróżnicowaniem klimatycznym- najniżej panuje klimat umiarkowanie chłodny, wyżej bardzo chłodny, umiarkowanie zimny a w najwyższych partiach gór zimny. Okres zimowy w Zakopanym trwa najczęściej od listopada do marca natomiast na Kasprowym Wierchu od końca października do początku maja. Lato trwa zatem bardzo krótko i odznacza się niezbyt sprzyjającą pogodą. Wiosna jest chłodna natomiast jesień odznacza się ciepłą i słoneczną pogodą. Pory roku związane są z wahaniami termicznymi oraz zmianą wysokości. Okresy cieplejsze najszybciej nastają u podnóża gór zaś chłodniejsze przemieszczają się od szczytów w kierunku nizin. W Zakopanym nie odnotowuje się lata termicznego- średnia temperatura w tym okresie wynosi 14,80 C. Przez 6 miesięcy panuje tutaj okres przejścia jesieni w zimę, który na Kasprowym Wierchu wynosi już tylko 3 miesięcy. Na wysokości Rysów odnotowuje się jedynie jesień, zimę oraz przedwiośnie. Charakterystyczne dla Tatr są również inwersje termiczne w zimie oraz zamiecie śnieżne w lecie. Często występuje również silny wiatr typu fenowego, który w Polsce nazywane są halnym. Powstaje on gdy po jednej stronie masywu górskiego zalega niż a po przeciwnej wyż baryczny. Wówczas powietrze dążąc do wyrównania stanu barycznego zaczyna się przemieszczać z niżu do wyżu. Kiedy dociera do wzniesienia następuję jego wznoszenie, któremu towarzyszy ochładzanie się powietrza (0,60C/100m) do tzw. punktu rosy, kiedy to następuje opad atmosferyczny zwany opadem orograficznym. Cały ten proces ma miejsce po stronie wyżu barycznego, na tzw. stoku dowietrznym, który w przypadku Tatr znajduje się po stronie południowej. Opad, który ma tutaj miejsce osusza powietrze, które spływając po przeciwnej stronie grzbietu, po tzw. stoku zawietrznym, powoduje silny, ciepły i suchy wiatr halny. Jednocześnie następuje ochłodzenie się tego powietrza w tempie 0,10 C/ 100m. Często halny powoduje duże straty w drzewostanie a w okresie zimowy również topnienie śniegów. Częstym zjawiskiem w Tatrach są również mgły. Występuje tutaj inny rozkład zachmurzenia niż na obszarach nizinnych. Największe jego natężenie występuje na przełomie maja i czerwca natomiast najmniejsze zachmurzenie występuje w październiku. Średnia roczna suma opadów na tym obszarze wynosi 1200-1600 mm a w najwyższych partiach gór może sięgać nawet 1800 mm. Maksimum opadowe na tym obszarze ma miejsce w czerwcu natomiast minimum na obszarach niżej położonych przypada na listopad a w wyższych partiach gór na przełom września i października. Około połowy łącznej sumy opadów w Tatrach stanowi opad śniegu. Trwała pokrywa śnieżna na wysokości Zakopanego utrzymuje się przez ok. 3 miesiące natomiast na Kasprowym Wierchu przez 7 miesięcy. O rozkładzie i wysokości opadów decyduje w znacznej mierze wysokość nad poziom morza oraz ekspozycja stoków. Na klimat a zwłaszcza na mikroklimat wpływa nachylenie stoków, ekspozycja, barwa skał oraz ukształtowanie powierzchni.

Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną w latach 1950-1961

Miejsce

Ilość dni w roku

Wysokość w m n.p.m.

Zakopane

116,5

900

Kuźnice

134,7

1023

Myślenickie Turnie

158,8

1360

Hala Gąsienicowa

192,3

1700

Kasprowy Wierch

230,5

1988

Na obszarze Tatr utwory glebowe oraz świat roślinny i zwierzęcy również odznaczają się piętrowym zróżnicowaniem. Stoki o ekspozycji północnej pokryte są głównie sztucznie wprowadzanymi tutaj w przeszłości świerczynami i tylko na niewielkich fragmentach możemy spotkać pozostałości pierwotnych lasów bukowych i bukowo-jodłowych. Na stokach północnych występują głównie lasy świerkowe, które dochodzą do podnóża stoków. Rozkład poszczególnych pięter w przestrzeni przedstawia się następująco:

-) do1000 m n.p.m. - pogórza zajmowane przez pola uprawne

-) 1000- 1250 m n.p.m.- lasy dolnoreglowe składające się głównie z buku, jodły i świerku

-) 1250-1550 m n.p.m.- lasy górnoreglowe składające się ze świerku, wierzby śląskiej, brzozy karpackiej oraz limby

-) 1550-1800 m n.p.m.- piętro kosodrzewiny

-) do ok. 2220 m n.p.m.- piętro alpejskie (halne), w którym podstawową roślinnością są zwarte murawy wysokogórskie

-) powyżej 2220 m. n. p. m- piętro subniwalne (turniowe) odznaczające się skąpymi murawami z roślinnością poduszkową.

Tatry charakteryzują się niezwykle dużą różnorodnością świata roślinnego i dzięki temu stanowią niezwykle ważny region w naszym kraju. Na utworach węglanowych spotkać możemy szarotki, turzyce tatrzańskie, maki alpejski oraz pierwiosnki. Na utworach zwietrzelinowych powstałych na granitach spotyka się natomiast goryczkę kropkowaną i wierzbę nibyzielną.

Do świata zwierzęcego Tatr zaliczamy pospolite dla naszego kraju zwierzęta takie jak paź królowej, jaszczurka żyworódka, sikora bogatka, zięba, sarna, jeleń, lis i borsuk oraz zwierzęta, które nie występują już w naszym kraju poza obszarem Tatr (chociaż w przeszłości były spotykane) a należą do nich głuszec, orzeł przedni, ryś oraz niedźwiedź brunatny. Potoki górskie są natomiast pełne pstrągów. Charakterystycznymi jedynie dla Tatr gatunkami ssaków są świstak, kozica, polnik tatrzański oraz darnowka tatrzańska.

BIBLIOGRAFIA

Dylikowa A., 1999, Polskie krainy geograficzne, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.

Herz J., 2001, Tatry i podhale, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich Oddział w Toruniu, Toruń.

Kucab J., Wołoszczyn M., 1993, Najpiękniejsze szczyty tatrzańskie, Wydawnictwo Sportowe i Turystyczne, Warszawa.

Lewandowski W., Pawłowicz M., 2000, Przewodnik dookoła Polski - Tatry, Wydawnictwo Pascal, Warszawa.

Radwańska - Paryska Z., Paryski W., 1973, Encyklopedia tatrzańska, Wydawnictwo Sportowe i Turystyczne, Warszawa.

Nika J., 1999,Tatry Polskie - przewodnik, Wydawnictwo Sportowe i Turystyczne, Warszawa.