Woda jest podstawowym składnikiem wszystkich organizmów. Bez jej udziału życie nie istnieje. Wszystkie procesy zachodzące na ziemi mają w swym udziale wodę. Dlatego woda jest tak ważnym i niezwykle cennym zasobem ziemi, ważna jest nie tylko jej prawidłowa ilość ale także jakość. Skutkiem nadmiernego ubytku lub dużego zanieczyszczenia wody niejednokrotnie jest śmierć roślin, zwierząt a także i ludzi.

Woda zajmuje 71% powierzchni kuli ziemskiej, na której rozmieszczona jest nierównomiernie. Na półkuli północnej powierzchnia wód wynosi 61%, zaś na półkuli południowej 81% powierzchni. Ten duży procentowy wskaźnik może być jednak mylący, ponieważ większość, bo aż 98% ogólnego zasobu wodnego ziemi stanowią wody słone, czyli nie nadające się do wykorzystania konsumpcyjnego. Zaledwie ok. 2% zasobów wody stanowią wody słodkie, z tym, że 1,6% z tego uwięzione jest w lodowcach i wiecznych śniegach. Pozostaje więc z ogólnego zestawienia zaledwie 0,4% ogólnych zasobów wody przydatnych do konsumpcji. Nierównomierne rozłożenie zasobów wodnych na ziemi sprawia, że istnieje bardzo wiele obszarów, które cierpią na niedostatek wody słodkiej. Jest to bardzo duży procent - ok. 60 % lądowej powierzchni globu. Woda przez bardzo długi czas uznawana była za zasób odnawialny i nieograniczony, jednak jej rabunkowa eksploatacja i bardzo duże zanieczyszczenia w znacznym stopniu ograniczają tę możliwość .

Dzienne zapotrzebowanie organizmu ludzkiego na wodę wynosi 2,5 litra. W zależności od poziomu życia, człowiek zużywa znacznie większe ilości wody od 90 l w krajach słabo rozwiniętych, do 160 l w europejskich, a nawet 635 l w USA.

Bardzo duże ilości wody są zużywane w procesach przemysłowych , stanowi to około 23 % światowego zużycia wód. W każdym kraju woda jest jednym z głównych czynników lokalizacji przemysłu, szczególnie dla takich gałęzi jak energetyka, hutnictwo, przemysł chemiczny i celulozowo-papierniczy.

Rolnictwo jest najbardziej wodochłonnym działem gospodarki kraju, zarówno produkcja roślinna jaki i zwierzęca. Rolnictwo stanowi aż 69 % światowego poboru wody.. najmniejszy procent zużycia wody przypada na gospodarkę komunalną (około % światowego zużycia).

Woda jest surowcem, środowiskiem życia i odbiornikiem odpadów, warunkuje rozwój przyrody i jest podstawowym czynnikiem od którego zależy działalność gospodarcza człowieka. Różnorakie funkcje zasobów wodny są przyczyną dużego na nie zapotrzebowania. Zasoby wodne należą do zasobów odnawialnych. Przez długi czas były uważane za zasoby wolne, występujące w nieograniczonej ilości. Bardzo często gospodarowano nią rozrzutnie i w sposób rabunkowy. Obecnie w wielu miejscach na świecie woda jest surowcem poszukiwanym i występującym w niedoborze. Powstał problem wzrostu kosztów jej pozyskania, oczyszczania i ochrony jej jakości.

Brak dostępu do czystej wody jest przyczyną wielu chorób zakaźnych np. cholery i żółtaczki. Około9 30 % zgonów w krajach rozwijających się jest spowodowana brakiem dostępu do czystej wody. WHO ocenia, że tylko jeden człowiek na czterech ma dostęp do bezpiecznej wody pitnej.

Struktura udziału wody w gospodarce Polski przedstawia się następująco:

83% wód wykorzystywanych w gospodarce stanowią wody powierzchniowe

14% - wody podziemne

2% - to woda pochodząca ze zrzutów wód kopalnianych.

Duża ilość wód o bardzo dobrej jakości jest wykorzystywana w procesach produkcyjnych, co zmniejsza znacznie zasoby wody zdatnej do spożycia. Wadliwe jest także niejednokrotnie zagospodarowanie wód kopalnianych, które spełniają wymogi jakościowe wody pitnej. Bardzo mała ich część jest właściwie spożytkowana. Z ogólnej ilości tych wód osiągającej 0,8 km3 rocznie użytkowane jest jedynie niecałe 40%.

Polska jako kraj środkowoeuropejski nie dysponuje znacznymi zasobami wody. Można je raczej określić jako niewielkie i są one rozmieszczone nierównomiernie. Duża część kraju (38,5% powierzchni) leży na obszarze deficytu wód powierzchniowych, jest to w szczególności środkowa część Polski obejmująca cały pas Nizin Środkowopolskich. Średnie roczne sumy opadów na tych terenach wynoszą zaledwie 500mm.

Bilans wodny obszaru Polski kształtuje się pod wpływem wielkości opadów, które gwarantują przychód oraz parowanie i transpirację po stronie rozchodu, które wspólnie decydują o wielkości odpływu rzecznego. Czynniki wpływające wielkość odpływu rzecznego, który jest miarą zasobności wód powierzchniowych, sprawiają że zmienia się ona sezonowo z dość dużym zróżnicowaniem z roku na rok. W wieloleciu 1950-1995 zasoby wód powierzchniowych Polski wynosiły około 1550 m3 na mieszkańca. Jest to trzykrotnie mniej niż średnio w Europie i pięciokrotnie mniej niż średnio na Ziemi.

Racjonalną gospodarkę wodną powinien cechować:

  • rozwój technologii przemysłowych o mniejszym zapotrzebowaniu na wodę lub wykorzystujących wodę w obiegach zamkniętych,
  • rozwój i ulepszanie technologii w dziedzinie oczyszczania, uzdatniania i odsalania wód,
  • rozwój i podnoszenie efektywności oczyszczania ścieków przez powszechne wprowadzanie co najmniej biologicznego ich oczyszczania,

Rodzaje i źródła zanieczyszczeń.

Podstawowym źródłem zanieczyszczeń wód są ścieki pochodzące z miast i przemysłu oraz spływy powierzchniowe z terenów rolniczych. Ścieki są odprowadzane do wód powierzchniowych za pośrednictwem kanalizacji lub zrzucane bezpośrednio do nich.

Ścieki - są mieszaniną zużytej wody oraz różnego rodzaju substancji płynnych, stałych, gazowych, radioaktywnych oraz ciepła, usuwanych z terenów miast i zakładów w zależności od pochodzenia ścieki dzieli się na:

Zanieczyszczenia komunalne to zanieczyszczenia związane bezpośrednio z występowaniem gospodarstw ludzkich i działalnością gospodarczą człowieka. Są to zazwyczaj ścieki sanitarno higieniczne, śmieci i odpady z gospodarstw domowych, zakładów pracy, placówek użyteczności publicznej. Bardzo często w tego rodzaju zanieczyszczeniach mogą znajdować się różnego rodzaju wirusy i bakterie, które przy nie zachowaniu należytych środków mogłyby wywołać epidemie groźnych chorób związanych z wirusami przenoszonymi w nieczystościach np. czerwonki, duru brzusznego, paraduru, żółtaczki zakaźnej, cholery i in. Skażenie powierzchniowych i podziemnych wód ściekami bytowymi może stanowić poważne zagrożenie higieniczne oraz epidemiologiczne dla obszaru zasilanego tymi właśnie wodami.

Zanieczyszczenia przemysłowe powstają w zakładach produkcyjnych i usługowych podczas różnych procesów technologicznych np. przy otrzymywaniu, uszlachetnianiu i przeróbce surowców. Ilość i rodzaj ścieków przemysłowych zależy od rodzaju przedsiębiorstwa, technologii produkcji, ilości zużywanej wody. Do najważniejszych źródeł zanieczyszczenia wód ściekami należą przemysły:

- paliwowo-energetyczny,

- metalurgiczny,

- górniczy,

- elektromaszynowy,

- włókienniczy,

- chemiczny,

- celulozowy,

- garbarski,

- spożywczy.

Głównymi zanieczyszczeniami pochodzącymi z przemysłu są:

sole metali ciężkich, kwasy, zasady mineralne, cyjanki, toksyczne związki organiczne ( fenole, ropa naftowa i jej pochodne, barwniki ), wody pochłodnicze o podwyższonej temperaturze.

Zanieczyszczenia pochodzące z rolnictwa

Rolnictwo wprowadza wiele związków toksycznych do rzek, są to nawozy sztuczne, pestycydy, gnojowica. Szczególnie niebezpieczne są azotany są odpowiedzialne za zjawisko eutrofizacji, czyli zarastania wód.

Dużym zagrożeniem dla środowiska są środki ochrony roślin, wypłukiwane z pól i przedostające się do wód powierzchniowych.

Zanieczyszczenia wód opadowych. powstają w wyniku spływów deszczowych (kwaśne deszcze), topnienia śniegu. Na skutek parowania z powierzchni terenu , spalania węgla i ropy naftowej oraz emisji z zakładów przemysłowych , głównie chemicznych , wody deszczowe zawierają wiele substancji organicznych tj. WWA , PCB , pestycydy chloroorganiczne , węglowodory chlorowane niskocząsteczkowe , plastyfikatory i rozpuszczalniki .

Wody opadowe zawierają wszystkie składniki powietrza atmosferycznego, poza tym zawierają także tlenek azotu, dwutlenek siarki, tlenek węgla i dodatkowe ilości dwutlenku węgla.

Zanieczyszczenia wód podziemnych.

Działalność rolnicza jest jednym z głównych czynników wpływających na stan zanieczyszczenia wód podziemnych. Szczególnie niebezpieczne są stosowane przez rolników w nadmiarze nawozy, chemiczne środki ochrony roślin, gnojowica, soki kiszonkowe itp. Kolejnym ważnym czynnikiem wpływającym na stan wód podziemnych jest stan atmosfery tzn. stopień jej zanieczyszczenia. Największy wpływ mają tutaj zanieczyszczenia atmosfery tlenkami siarki i azotu, które powodują powstawanie kwaśnych deszczy. Niszczący wpływ mają także metale ciężkie. Do ważnych czynników zanieczyszczających wody podziemne zaliczają się także punktowe ogniska powodujące zanieczyszczenia takie jak stacje benzynowe, magazyny z materiałami niebezpiecznymi. Czystości wód podziemnych zagrażają także zanieczyszczone wody powierzchniowe oraz drogi komunikacyjne (np. środki zimowego utrzymania dróg - sól, metale ciężkie itp.). Składowiska odpadów komunalnych i przemysłowych tworzą również ogniska zanieczyszczeń, które mogą zagrażać wodom podziemnym jeżeli składowisko jest niewystarczająco odizolowane od podłoża i przedostają się do niego niebezpieczne składowane tam substancje.

Z drugiej strony poza zagrożeniem zanieczyszczenia wód istnieje także niebezpieczeństwo nadmiernej eksploatacji wód podziemnych, które może nastąpić w czasie odwadniania kopalń i prowadzenia prac budowlanych. Dla zachowania równowagi wód podziemnych groźne jest także drenowanie gleb, regulacja rzek i potoków, nadmierna zabudowa powierzchni, utwardzanie (zagęszczanie) gleb w rolnictwie przez użycie ciężkiego sprzętu itd.

Znaczenie wód podziemnych jest bardzo duże dlatego należy dążyć do zwiększenia ich zasobów i ich wspólnego wykorzystania z wodami powierzchniowymi. Można to osiągnąć stosując odpowiednią wodochronna gospodarkę.

Zanieczyszczenia wód powierzchniowych.

Główne źródła zanieczyszczenia rzek to: ścieki miejskie, przemysłowe i pochodzenia rolniczego. Rolnicy stosują coraz więcej nawozów azotowych, wskutek czego wody odpływające z silosów mogą mieć zabójcze właściwości. Rzeki są ważnymi drogami komunikacyjnymi i odbiornikami odpadów poprzemysłowych i komunalnych. Poza zwykłymi zanieczyszczeniami z gospodarki komunalnej, przemysłu i rolnictwa do rzek uchodzi także wiele zanieczyszczeń spowodowanych wypadkami.

Większość ścieków które zanieczyszczają wody powierzchniowe stanowią wody pochłodnicze. Właściwości fizyczno-chemiczne tych wód sprawiają, że wpływają one negatywnie na ekosystemy i procesy w nich zachodzące. Dużym wciąż nierozwiązanym problemem jest brak systemu kanalizacyjnego na wsiach, i zanieczyszczanie wód powierzchniowych ściekami komunalnymi, co może mieć bardzo poważne konsekwencje rozprzestrzeniające się na większy obszar. Na 75% domów wiejskich, które są wyposażone w instalacje wodociągowe, tylko około 4,5% jest skanalizowanych, natomiast oczyszczalnie ścieków obsługują zaledwie 3,1% ogółu ludności wiejskiej.

Do zanieczyszczeń wód powierzchniowych dochodzi także wówczas gdy skażona jest atmosfera. Zanieczyszczenia przedostają się do wody wraz z opadem atmosferycznym i jest to zanieczyszczenie obszarowe. Szczególnym rodzajem zanieczyszczenia wód na terenie Polski są wody zasolone, pochodzące głównie z kopalń węgla kamiennego. Odprowadzany do wód ładunek soli wynosi około 9 tys. ton chlorków i siarczanów na dobę. Szczególnie zagrożone tego rodzaju zanieczyszczeniem jest dorzecze Wisły.

W Polsce według kryterium biologicznego niema już wód w I klasie czystości. W klasie II odnotowano -1,6%, zaś w klasie III -9,7% długości badanych odcinków.

Zanieczyszczenie wód morskich.

Jednym z najczęstszych przyczyn skażenia wody morskiej są ścieki komunalne wpuszczane bezpośrednio do morza, odpady związane z żeglugą morską, przemysłem oraz rolnictwem. Z rolnictwem związana jest nadmierna eutrofizacja wód, która w znacznym stopniu obniża wartość rekreacyjną wybrzeży. Nie bez znaczenia pozostają także wielkie katastrofy statków transportujących materiały groźne dla środowiska np. awarie tankowców, które pozostawiają na wodach wielkie plamy ropy, z którymi sam ocean nie potrafi sobie poradzić.

Źródła zanieczyszczeń:

lądowe 44 %

z atmosfery około 33 %

transport morski 12 %

Różnego rodzaju zanieczyszczenia, bardzo często nawet niewidoczne dla oka przyczyniają się do bardzo groźnych zmian w środowisku morskim. Częstym zagrożeniem jest nadmierne zużycie tlenu przez różnego rodzaju bakterie oraz substancje, których rozkład prowadzi do zużycia tlenu co powoduje powstawanie tzw. martwych stref, w których poziom tlenu jest już tak mały, że zamiera tam całkowicie życie. Powodem takiej sytuacji mogą być także nadmierne rozkwity alg w niektórych wodach przybrzeżnych.

www.oceans.greenpeace.org/pl

Składowanie odpadów w morzach jest regulowane od 1975 roku od czasu Konwencji Londyńskiej. Składowanie odpadów radioaktywnych zostało uregulowane dopiero w 1983 roku.

Najpoważniejsze zanieczyszczenia pojawiają się w strefach leżących blisko uprzemysłowionych lądów, w sąsiedztwie głównych szlaków transportowych i w miejscach gdzie wymiana wód jest szczególnie utrudniona. Najbardziej zanieczyszczonymi morzami są ;Północne, Bałtyckie, Śródziemne, Karaibskie oraz Czerwone i Zatoka Meksykańska. Mimo dużych nakładów na ochronę wód w krajach wysoko rozwiniętych, bardzo duże ilości zanieczyszczeń są odprowadzane bezpośrednio do mórz. W Morzu Bałtyckim ponad 20 % dna stanowią obszary biologicznie martwe. W latach 1991-1995 wprowadzano rocznie do Bałtyku z obszaru Polski:

- 220-280 tys. ton zanieczyszczeń wyrażonych wskaźnikiem BZT5,

- 124-247 tys. ton azotu,

- 12-15 tys. ton fosforu,

a także metale ciężkie oraz pestycydy i ich metabolity.

Wysokie koncentracje fosforanów, azotanów i substancji toksycznych w Zatoce Gdańskiej i Zatoce Pomorskiej oraz wzdłuż wybrzeża środkowego, w pobliżu ujść rzecznych, mogą sprzyjać eutrofizacji polskiej strefy ekonomicznej Bałtyku i intoksykacji bytujących tam organizmów morskich. Przejawem eutrofizacji są podwyższone wskaźniki rozwoju fitoplanktonu (stężenie chlorofilu a w wodzie i wielkość produkcji pierwotnej) latem 1995 r. w stosunku do lat wcześniejszych, zwłaszcza w Zalewie Szczecińskim i Zatoce Gdańskiej.

Wskaźniki jakości wody.

W zależności od przeznaczenia wody, bada się ilość zawartych w niej substancji. Wskaźniki jakości wody można podzielić na fizyczne, chemiczne i biologiczne.

Wskaźniki fizyczne jakości wody służą do określenia właściwości organoleptycznych. Mogą świadczyć o jej pochodzeniu i o rodzaju zawartych w niej zanieczyszczeń. Należą do nich:

1. temperatura

2. zapach i smak

3. mętność

4. barwa

Wskaźniki chemiczne

1. odczyn

2. utlenialność

3. twardość

4. zasadowość

5. zawartość związków azotu

6. zawartość chlorków

7. zawartość siarczanów

8. zawartość żelaza i magnezu

9. zawartość fluoru

10. zawartość gazów rozpuszczalnych w wodzie

BZT - wskaźnik ten służy do określania zapotrzebowania tlenowego mikroorganizmów, rozkładających (utleniających) na drodze biochemicznej substancję organiczną podatną na taki rozkład, a także zużycie tlenu na utlenienie substancji nieorganicznych łatwo się utleniających, jak siarkowodór, sole żelazowe, siarczyny itp.; BZT podaje się w mg O2/dm3 ścieków (lub wody)

ChZT - jest to wskaźnik ogólnej zawartości związków organicznych i nieorganicznych, ulegających utlenieniu w warunkach oznaczania;

OWO - ogólny węgiel organiczny. Wskaźnik ten służy do charakterystyki zanieczyszczeń organicznych, jego zawartość jest współzależna z wartościami BZT i ChZT,

Zawartość fenoli - w postaci różnych związków działają toksycznie na mikroorganizmy, oznaczamy je w ściekach w zależności od potrzeb,

Zawartość metali ciężkich - w postaci różnych związków działają toksycznie na mikroorganizmy, oznaczamy je w ściekach w zależności od potrzeb.

Do innych wskaźników należą: zawartość tłuszczów, olejów, chlorków, siarczanów, cyjanków, substancji powierzchniowo czynnych i związków radioaktywnych.

Wskaźniki bakteriologiczne (zawartość bakterii w objętości wody) Wody naturalne prawie zawsze zawierają mikroorganizmy, są nimi zanieczyszczone szczególnie otwarte zbiorniki wodne, do których spływają wody deszczowe oraz do których odprowadzane są ścieki. Inensywnośc rozwoju bakterii w wodzie uzależniona jest od warunków świetlnych, termicznych, stopnia natlenienie i obfitości substancji pokarmowych. Charakterystykę biologiczną wody wyraża się mianem coli, która określa najmniejszą objętość wody (wyrażoną w cm3)w której znaleziono jedna bakterię pałeczki okrężnicy(Bacterium coli)- bakterię typową dla środowiska jelita grubego w przewodzie pokarmowym człowieka.

Oczyszczanie ścieków

Do najważniejszych procesów składających się na oczyszczanie ścieków zaliczamy:

  • oczyszczanie mechaniczne-usuwające zanieczyszczenia stałe z zawiesiną opadającą włącznie; stopień oczyszczenia nie przekracza 30% ubytku BZT5

- proces cedzenia: polega na tym, że duże ciała pływające ze względu na swoją wielkość są zatrzymywane na kratach lub na sitach, na tej samej zasadzie działa także praca filtrów piaskowych. W ten sposób ze ścieków zostają usunięte zanieczyszczenia dużych rozmiarów, najczęściej są to po prostu śmieci

- piaskowniki to urządzenia, które stosowane są do usuwania ze ścieków ziarnistych zanieczyszczeń mineralnych, takich jak np. popiół, węgiel czy piasek. Budowane są w ten sposób, że związki ziarniste wytrącają się i osadzają w czasie przepływu ścieków w specjalnych korytach czy komorach

- proces wznoszenia (flotacji): wskutek mniejszej gęstości niż woda substancje wypływają na powierzchnię wody, np. w odtłuszczaczach, w komorach wstępnego napowietrzania, - odtłuszczacze (głównym zadaniem odtłuszczaczy jest usuwanie zanieczyszczeń tłuszczowych)

- proces sedymentacji: wskutek większej gęstości niż ścieki ciała stałe opadają na dno osadników - osadniki są to urządzenia, którymi usuwa się ze ścieków zawiesiny, których gęstość jest większa od gęstości cieczy w której się znajdują. Są to zbiorniki o specjalnych kształtach, dodatkowo wyposażone w specjalne urządzenia, którymi doprowadza się i odprowadza ścieki oraz usuwa się osady zatrzymane na dnie

  • oczyszczanie biologiczne- (do oczyszczania ścieków wykorzystuje się aktywność przyrody ożywionej) usuwające zanieczyszczenia rozpuszczone; stopień oczyszczenia waha się od 85 do 93 % ubytku BZT5

W ściekach znajdują się różne związki m.in.; tłuszcze, białka i węglowodany. W procesie oczyszczania biologicznego związki te są pochłaniane przez organizmy żywe, a następnie ulegają procesowi mineralizacji wewnątrz komórki. Najważniejszą rolę w tym procesie odgrywają bakterie a także grzyby, drożdże, pleśnie, glony, pierwotniaki oraz organizmy wyższe, takie jak robaki czy stawonogi.

  • oczyszczanie chemiczne, tj. usuwanie biogenów. Dodawanie chemikaliów przyśpiesza sedymentację zawiesin lub niszczy bakterie - stopień oczyszczenia od 92 - 95% ubytku BZT5

- usuwanie resztkowych zanieczyszczeń pozostałych jeszcze w ściekach w postaci tzw. związków refrakcyjnych; etap ten określa się także mianem odnowy wody, gdyż uzyskana woda może być ponownie wykorzystana przez ludzi i przemysł.

- unieszkodliwianie osadów ściekowych

Klasy czystości wód powierzchniowych.

W Polsce, na podstawie ustawy z 1974 roku, która reguluje prawo wodne, wyróżnia się trzy klasy czystości powierzchniowych wód śródlądowych:

I - wody nadające się do picia,

II - wody nadające się do chowu i hodowli zwierząt gospodarskich,

IlI - wody nadające się do zaopatrzenia zakładów przemysłowych i nawadniania terenów rolniczych.

Aby można było zakwalifikować wodę do danej klasy należy przeprowadzić analizy 57 cech fizyczno-chemicznych i biologicznych wody. Ta część wód, które nie kwalifikują się do żadnej z 3 klas czystości, określa się jako pozaklasowe, czyli najgorsze, nie nadające się do użytku.

Taki podział na klasy czystości trudno jest jednak stosować do wód stojących. Dlatego też w 1983 roku Instytut Kształtowania Środowiska stworzył odrębny System Oceny Jakości Jezior. Dostosowano go do właściwości, jakie posiadają wody stojące. Utworzono także system oceny podatności jezior na degradację, który pozwala na charakterystykę jakości wód stojących. W Polsce kontrola stanu czystości wód powierzchniowych należy do Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska.

Woda to substancja, bez której życie na ziemi byłoby niemożliwe. To nad rzekami niegdyś powstawały pierwsze cywilizacje, rozwijające się i żyjące dzięki jej życiodajnym właściwościom. Jest to substancja, która nie ma substytutu, jak dotąd nie wymyślono niczego czym można by ją było zastąpić. Dlatego tak niezmiernie ważne jest aby zasoby wodne ziemi nie były bezpowrotnie niszczone przez nieprzemyślaną działalność człowieka. Ważne jest rozwijanie w świadomości ludzi przekonania, że woda to największy dar, który należy szanować nie tylko z punktu widzenia ochrony środowiska, ale przede wszystkim aby uchronić się przed katastrofą zaniku życia jeżeli wody na ziemi zabraknie. Już dziś bardzo dużo jest na świecie takich miejsc gdzie czysta woda zdatna do picia jest na wagę złota. Współczesny człowiek powinien dokładać wszelkich starań, aby zasoby naturalne wody nie zmniejszały się.

W wielu miejscach na świecie niedostatek wody jest stałym problemem. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy pojawia się on niespodziewanie; należą do nich klęski żywiołowe i konflikty zbrojne. Ofiary powodzi, trzęsień ziemi oraz wojen z dnia na dzień stają w obliczu zagrożenia własnej egzystencji. Od szybkości reakcji społeczności międzynarodowej zależy, czy uda im się przetrwać najgorsze chwile.(Polska Akcja Humanitarn).

Źródła: www.gridw.pl

www,greenworld.serwus.pl

www.oceans.greenpeace.org/pl

www.wodapitna.pl)

"Geografia gospodarcza świata" I. Fierla, PWN, 2003