Morza
Morze to część oceanu przylegająca do kontynentu, całkowicie lub częściowo otoczona lądem i podlegająca dużemu wpływowi, w szczególności klimatycznym, obszarowi lądowemu.
Morze otwarte: jest szeroko połączone z oceanem (Morze Północne),
Morze przybrzeżne: oddzielone jest od oceanu łańcuchem wysp lub półwyspem (n. Morze Południowo - Chińskie),
Morza śródziemne:
między kontynentalne - położone miedzy kontynentami (Morze Czerwone, Śródziemne), wewnątrz kontynentalne - objęte brzegami jednego kontynentu (Morze Czarne, Bałtyckie)
Właściwości wody morskiej
Czynniki wpływające na wielkość zasolenia:
- opady (strefa klimatyczna),
- dopływ wód słodkich rzekami,
- parowanie.
* Może Bałtyckie ma bardzo duże zasolenie w pobliżu cieśnin duńskich na skutek mieszania się jego wód z słonymi oceanicznymi (Atlantyk),
Właściwości chemiczne:
- zasolenie
Właściwości fizyczne:
- temperatura,
- falowanie,
- prądy morskie,
- pływy,
Prądy morskie - ich powstanie związane jest działaniem stałych wiatrów, z różnicami w temperaturze, ciśnienia i gęstości wody. Na ich kierunek ma wpływ działanie siły Coriolisa.
Wyróżniamy:
- prądy ciepłe - zwiększające opady i temperaturę (Prąd Zatokowy, Prądy Równikowe),
- prądy chłodne - zmniejszają opady i temperaturę (Prąd Peruwiański, Dryf Wiatrów Zachodnich).
Pływy - ruchy wody spowodowane działaniem sił grawitacyjnych Księżyca i Słońca,
Wyróżniamy:
- prąd syzygijny - charakteryzujący się wysokimi amplitudami pływów, występuje w czasie pełni i nowiu,
- prąd kwadraturowy - niskie amplitudy, występuje podczas I i II kwadry,
Największe pływy występują w kanale La Manche (do 16 m wysokości), u wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej - rzeka Św. Wawrzyńca, u ujścia rzeki Amazonka i La Plata.
Falowanie
Głównym czynnikiem wywołującym powstawanie fali jest działanie wiatru.
Kipiel to fala powstająca na stromym wybrzeżu.
Przybój to fala powstająca na wybrzeżu niskim i piaszczystym.
Fala powstająca w wyniku podmorskiego trzęsienia ziemi to Tsunami.
Zasolenie
W strefie podzwrotnikowej wody oceanów i mórz mają największe zasolenie, co jest związane z silnym parowaniem oraz małymi opadami atmosferycznymi. Największe zasolenie ma Morze Czerwone (do 46 promili).
Średnie zasolenie wód strefy okołorównikowej to 34 promili.
W wodach strefy umiarkowanej głównym czynnikiem kształtującym zasolenie są rzeki a także nierównomiernie występujące opady. Średnie zasolenie dla mórz tej strefy wynosi 7 - 8 promili dla Morza Bałtyckiego. Zasolenie Morza Czarnego to około 17 promili.
W strefie okołobiegunowej zasolenie jest najmniejsze ze względu na odsalanie się wód powierzchniowych, na skutek zamarzania i topnienia.
Jeziora
Jeziora - to wypełnione wodą zagłębienia pochodzenia naturalnego nie mające połączenia z wodami morskimi.
Jeziora polodowcowe:
Morenowe powstały na skutek wypełnienia zagłębień moreny dennej i moreny czołowej wodą. Jeziora takie mają duża powierzchnię i rozwiniętą linię brzegową (np. Jeziora Śniardwy i Mamry)
Rynnowe: to wypełnione przez wodę podłużne, często długie na dziesiątki kilometrów zagłębienia, które powstały w wyniku erozyjnej działalności rzek płynących niegdyś pod lądolodami lub lodowcami (Jezioro Jeziorak, Raduńskie)
Oczka: to jeziora powstałe z wytopienia się bryły martwego lodu, zagrzebanych pod utworami sandrowymi i morenowymi lub w wyniku eworsyjnego działania wód roztopowych w lądolodzie.
Cyrkowe: powstały wskutek erozyjnego pogłębienia przez lodowiec górski misy jeziornej w podłożu skalnym w miejscu występowania dawnego pola firnowego (Morskie Oko).
Jeziora tektoniczno-lodowcowe: powstały na skutek pogłębienia dawnych zagłębień tektonicznego pochodzenia przez lądolód lub lodowiec (Jezioro Huron, Górne),
Jeziora tektoniczne powstałe: na skutek dawnych ruchów tektonicznych w obrębie rowów i zapadlisk tektonicznych (Jezioro Niasa, Tanganika),
Starorzecza: powstały dawnych meandrach, będących niegdyś częścią koryta rzeki,
Jeziora reliktowe: to jeziora powstające na skutek odcięcia przez ruchy tektoniczne dawnych mórz lub zatok od oceanów (Morze Kaspijskie),
Jeziora krasowe: powstają w zgłębieniach lub nieckach powstałych w wyniku działania procesów krasowych,
Jeziora kosmiczne: są wynikiem wypełnienia przez wodę dawnych kraterów powstałych na skutek uderzeń meteorytów (Crater Lake),
Jeziora wulkaniczne: powstają w kraterach wygasłych wulkanów i są wypełnione wodą pochodzenia atmosferycznego (Albano),
Jeziora przybrzeżne: powstały na skutek odcięcia zatok mierzejami (Jezioro Łebsko)
Rzeki
Reżim (ustrój) - sposób zasilania rzeki i charakterystyka jej stanu wód,
Typy reżimów rzecznych
- deszczowy - oceaniczny - charakteryzuje się wyrównanymi przez cały rok stanami wód ze względu na równomierne zasilanie w ciągu roku przez opady (Tamiza, Sekwana),
- deszczowy - śnieżny - rzeka zasilana jest głównie z opadów w postaci śniegu i deszczu, jej stany są zmienne, maksima przypadają na wiosnę i lato (Wisła, Odra),
- deszczowy - śródziemnomorski - zasilane są głównie przez wody podziemne i opady deszczu, najwyższe stany wód występują zimą (Mandera, Tag),
- deszczowy (zenitalny lub równikowy) reprezentują go takie rzeki jak Amazonka i Kongo,
- lodowcowy - wody rzek zasilane są przez topniejące lodowce (Syrdaria, Amudaria),
- lodowcowo - śnieżno - deszczowy - ustrój złożony (Ren),
- śnieżno - deszczowy - rzeki Ameryki Północnej (Jukon, Mackenzie) i północnej części centralnej Azji (Jenisej, Lena, Ob),
Wody podziemne
Wody podziemne wypływają na powierzchnię ziemi w postaci źródeł. Źródła występują w miejscach przecięcia warstwy wodonośnej lub zwierciadła wód podziemnej przez powierzchnie ziemi. Wody te najczęściej wypływają pod wpływem siły ciężkości i ciśnienia hydrostatycznego. Obszarami charakteryzujące się obecnością największej liczby źródeł są obszary górskie.
Wyróżniamy wody:
- zaskórne (są silnie zanieczyszczone i znajdują się pod wpływem działania warunków zewnętrznych),
- gruntowe (położone są głębiej i nadają się do picia, nie podlegają wpływowi działania atmosfery i zanieczyszczeń),
- głębinowe - są czyste i silnie zmineralizowane,
Wody artezyjskie
Są szczególnym rodzajem wód podziemnych. To wody szczelinowe znajdujące się pod wysokim ciśnieniem, w warstwach naprzemian przepuszczalnych i nieprzepuszczalnych wodę,
Gejzer - gorące źródło znajdujące się w niedalekim sąsiedztwie ogniska magmowego. Ognisko magmowe powoduje nagrzanie się wody znajdującej się w kanale powyżej niego, doprowadzając ją do temperatury wrzenia. Woda zamienia się w parę i wyrzuca wodę zawartą w kanale na wysokość nawet kilkudziesięciu metrów. W miejsce wyrzuconej wody napływa chłodniejsza woda i proces powtarza się.
Lądolody i lodowce
Plejstocen - zlodowacenia
W Europie lądolód sięgał aż po pasma górskie Ardenów, Sudetów i Karpat.
Centrum zlodowacenia był obszar Półwyspu Skandynawskiego.
W Ameryce Północnej lądolód przekroczył 40 stopień szerokości geograficznej północnej.
Centrum zlodowacenia były Zatoka Hudsona i Grenlandia.
Pojęcia
Glacjał - okres rozprzestrzeniania się lądolodu,
Interglacjał - okres cieplejszy, cofanie się lądolodu.
Zlodowacenia w Polsce
- zlodowacenie podlaskie - objęło Polskę Północno - wschodnią,
- zlodowacenie małopolskie - lądolód sięgnął po obszar Karpat i Sudetów oraz wniknął do Czech przez obszar Bramy Morawskiej,
- zlodowacenie środkowopolskie - w części zachodniej dotarło do Sudetów, we wschodniej do pasa wyżyn,
- zlodowacenie bałtyckie - wystąpiło w północnej części Polski, sięgając pasa pojezierzy Wielkopolskiego i Mazurskiego. Ustąpiło około 10 tysięcy lat temu, pozostawiając po sobie bogata rzeźbę polodowcową.
