POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE I PODZIAŁ BESKIDÓW

Beskidy tworzą północną część Karpat, ciągną się od rzeki Beczwy (w Czechach), przez obszar Polski, aż do rzeki Czeremosz (na Ukrainie). Rozciągają się na długości 600 km, a ich szerokość wynosi maksymalnie 50 km. Na północ od tego pasma znajduje się Pogórze Karpackie, a na południu Pieniny. Beskidzkie rzeki należą do dorzecza Wisły (są nimi: Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Biała, Wisłoka, Wisłok, San), Odry (są nimi: Olza, Ostrawica), Dunaju (są nimi: Beczwa, Orawa, Cisa) i Dniestru (jest nią Czeremosz).

Beskidy Zachodnie - położone są w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich. Zajmują część terenów Czech, Słowacji i Polski, pomiędzy rzeką Beczwą z zachodu a dolinami rzecznymi Laborca i Osławy ze wschodu. Beskidy Zachodnie - w przeciwieństwie do Beskidów Wschodnich - sąsiadują z kierunku północnego z szerokim pasem Pogórza, oddzielającym je od obniżeń Podkarpacia Północnego.

Podział fizyczno - geograficzny:

  1. Beskid Śląsko-Morawski :
    • Beskid Śląski - jest maksymalnie na zachód wysuniętą częścią polskich Beskidów. Najwyższe szczyty to: Skrzyczne (o wysokości 1257 m n.p.m.), Barania Góra (o wysokości 1220 m n.p.m.) położone są na granicy orograficznej, kolejne szczyty to Stożek i Czantoria;
    • Beskid Mały - obszar ten rozciąga się pomiędzy dolinami rzek Białej na zachodzie i Skawy, posiada niewielką powierzchnię oraz niezbyt imponujące wysokości wzniesień. Najwyższe szczyty dochodzą do wysokości niewiele ponad 900 m;
    • Beskid Makowski - znajduje się pomiędzy doliną Koszarawy na zachodzie a doliną Krzyworzeki na wschodzie. Najwyższym wzniesieniem jest Lubomir o wysokości 904 m n.p.m.
  1. Beskid Wysoki :
    • Bekid Żywiecki - stanowi najwyżej położony obszar Beskidów Zachodnich, pomiędzy Przełęczą Koniakowską z zachodu a Przełęczą Sieniawską ze wschodu. Należą do niego: grupa Wielkiej Raczy (o wysokości 1236 m n.p.m.), masyw Pilska (o wysokości 1557 m n.p.m.), Pasmo Babiogórskie (o wysokości 1725 m n.p.m.), Pasmo Jałowieckie (o wysokości 1111 m n.p.m.), Pasmo Podhalańskie (o wysokości 912 m n.p.m.);
    • Beskid Sądecki - obszar leży pomiędzy doliną Dunajca na zachodzie a Przełęczą Tylicką na wschodzie. Beskid Sądecki podzielony jest przez Przełom Popradu na Pasmo Radziejowej (o wysokości 1262 m n.p.m.) i Pasmo Jaworzyny (o wysokości 1114 m n.p.m.). Razem tworzą obszar o długości 50 km;
    • Gorce - pasmo górskie leżące pomiędzy dolinami Raby a Dunajca, z północy sąsiaduje z Beskidem Wyspowym, a z południa z Podhalem. Najwyższym szczytem jest Turbacz o wysokości 1310 m n.p.m.;
    • Beskid Wyspowy- pasmo górskie znajdujące się pomiędzy rzeką Skawą a Kotliną Sądecką. Tutaj charakterystyczną cechą jest występowanie pojedynczych masywów górskich, posiadających znaczne wysokości względne powyżej poziomu dolin śródgórskich. Najwyższym szczytem jest Mogielnica o wysokości 1170 m.n.p.m..

3. Beskid Niski - stanowi fragment Beskidów Środkowych, rozciągający się między Przełęczą Tylicką z zachodu a Przełęczą Łupkowską ze wschodu, po obydwu stronach europejskiego działu wodnego. Jest pasmem granicznym pomiędzy Polską a Słowacją. Szczyty swą wysokością nie przekraczają ogół 1000 m. Najwyższym szczytem po polskiej części jest masyw Lackowa o wysokości 997 m n.p.m.

Beskidy Zachodnie oddzielone są od Beskidów Wschodnich Przełęczą Łupkowską.

4. Beskidy Wschodnie - stanowią kolejny fragment pasma Beskidów, leżący w Karpatach Wschodnich, zajmuje obszar Ukrainy, Polski oraz Słowacji i Rumunii. Najwyższym szczytem jest Howerla o wysokości 2058 m n.p.m. Beskidy Wschodnie dzielą się na:

  • Bieszczady - pasmo górskie z najwyższym szczytem Tarnicą, o wysokości 1346 m n.p.m.;
  • Beskidy Lesiste - pasmo górskie płożone na granicy Polski i Ukrainy a jego niewielka część wkracza również na terytorium Rumunii. Rozciąga się pomiędzy rzeką Sana na północnym-zachodzie a Suczawą na południowym-wschodzie. Wysokości dochodzą do 1836 m n.p.m. - taką wysokość posiada szczyt Sywula w Gorganach. Nie ma tutaj, tak właściwej Beskidom Zachodnim, części pogórskiej, dlatego Beskidy Lesiste oddzielone są wyraźnie zaznaczającym się progiem od kotlin Wschodniego Podkarpacia;
  • Beskidy Połonińskie - grupa górska, rozciągająca się pomiędzy Przełęczą Łupkowską z północnego -zachodu a doliną Czarnego Czeremoszu z południowego - wschodu. Szczyt Howerla posiada wysokość 2061 m n.p.m. Beskidy Połonińskie posiadają rzeźbę średniogórską, najwyższe partie szczytów bogate są w liczne formy polodowcowe;
  • Góry Pokuckie

TEKTONIKA I RZEŹBA BESKIDÓW

Karpaty Zewnętrzne, do których należą Beskidy i Pogórze Karpackie, buduje tylko i wyłącznie flisz karpacki, który powstał jako nagromadzenie się osadów na dnie istniejącego tu przed tysiącami lat morza. Teren ten pod powierzchnią wody znajdował się przez okres jury, a następnie przez kredę i paleogen. Te pokłady fliszu karpackiego posiadają miąższość nawet 6000 m. Stopniowe osadzanie się tak wielkiej ilości materiału spowodowało powolne uginanie się skorupy ziemskiej pod ich ciężarem i ukształtowało geosynklinę w wąskiej strefie, znajdującej się między sfałdowanymi wcześniej masywami Karpat Wewnętrznych z południa, a płytą wschodnioeuropejską i masywem Gór Świętokrzyskich z północy. Momentem przełomowym był okres od oligocenu przez cały miocen do jego końca, kiedy to postępujący z kierunku południowego nacisk zesztywniałych masywów górskich sfałdował plastyczne i delikatne osady fliszowe. Ten nacisk również nasunął ten obszar ku północy, kształtując olbrzymi wachlarz płaszczowin, nałożonych jedne na drugie. Każda płaszczowina dodatkowo uległa kolejnym fałdowaniom wtórnym.

Grupa średnia masywu to płaszczowina skolska (nazywana często fałdami skibowymi), charakteryzuje się największą głębokością w tym zespole i stanowi najdalej na północ wysuniętą część masywu między Przemyślem a Dębicą. Na płaszczowinę skolską nasunęła się płaszczowina podśląska, wychodząca na powierzchnię w strefie obrzeżenia, położonego nieprzerwanie wzdłuż długiego łuku Karpat płaszczowiny śląskiej. Na linii Lesko- Sanok- Krosno wysokości sfałdowań w obrębie płaszczowiny śląskiej są mniejszych rozmiarów; ukształtowało to obniżenie w formie synklinorium, nazywane centralną depresją karpacką. Na płaszczowinę śląską dodatkowo na obszarze Karpat Wschodnich nasuwają się fałdy dukielskie, a na obszarze Śląska Cieszyńskiego, tzw. łuska magurska. Jednostka nasunięta na poprzednie grupy to grupa mazurska, składająca się na obszarze Polski z płaszczowiny magurskiej, będącej jednolitym zespołem fałdów niestanowiących jednostek podrzędnych. Płaszczowina magurska oddzielona jest od południa od reszty obszaru niewysokim pasem skałkowym.

Po wypiętrzeniach kształtujących powstałe płaszczowiny, w końcu trzeciorzędu, w pliocenie, obszar Karpat został jeszcze dwukrotnie wydźwignięty ku górze w całości. W końcowym etapie ruchów tektonicznych aktywny był wulkanizm i wylewy skał magmowych. Z tego okresu pochodzą złoża andezytów w północnym obrzeżeniu Pienin i cieszynitów w strefie Pogórza Śląskiego.

Procesy modelujące rzeźbę Karpat, a więc denudacja i erozja, objęły głównie obszary brzeżne, a więc pogórze oraz południowe, ostańcowe pasma Beskidów. Pozostałością po dwukrotnym wydźwignięciu Karpat w końcu trzeciorzędu są powstałe w tym okresie powierzchnie zrównań, zaznaczające się bardzo wyraźnie profilu zboczy. Najwyższa z nich, zwana powierzchnią zrównania śródgórskiego, jest świadectwem gwałtownej denudacji górnomioceńskiej, a została ona ukształtowana na przełomie miocenu i pliocenu. Współcześnie jest zauważalna na wysokości prawie 250 m powyżej den dolin karpackich. Poziom niższej powierzchni zrównania podgórskiego znajduje się na wysokości około 150 m powyżej poziomu den dolin i został ukształtowany poprzez denudację dolnoplioceńską oraz zachodzące w górnym pliocenie kolejne wydźwignięcie Karpat. Było to fazą początkową nowego etapu wcinania się dolin i rozwoju sieci dolinnej, która zachowała się aż do czasów współczesnych. W tym okresie geologicznym ukształtowały się również głębokie doliny rzek Soły, Raby, Dunajca, Wisłoka, Czeremoszu oraz położone u zbiegu dolinek kotliny erozyjne: Żywiecka, Sądecka, Jasielsko-Krośnieńska.

Zlodowacenie tego obszaru miało miejsce jedynie w czasie zlodowacenia krakowskiego; lądolód dotarł do Pogórza Karpackiego, i wyniósł nawet na wysokość 450 m ogromne głazy narzutowe pochodzenia skandynawskiego. Lądolód próbował wedrzeć się pomiędzy doliny, ale nie udało mu się dotrzeć bezpośrednio do Beskidów. Nie pokryte lodem Karpaty, poddane silnemu wietrzeniu mrozowemu, pokryły się grubym płaszczem zwietrzeliny. Zachodzące szybkie i głębokie wietrzenie skał wraz z ogólną denudacją tego obszaru spowodowały jego obniżenie i zaokrąglenie wierzchołków. Dlatego obecnie obszar ten ma charakter średniogórzy.

WARUNKI KLIMATYCZNE BESKIDÓW

Beskidy znajdują się w zasięgu klimatu umiarkowanie górskiego o wzrastających (w kierunku wschodnim) cechach kontynentalnych. Cechą charakterystyczną tego klimatu jest zmniejszanie się rocznej amplitudy temperatur wraz ze wzrostem wysokości. Beskidy posiadają wyraźnie wykształcone piętra klimatyczne, począwszy od piętra umiarkowanie ciepłego po piętro umiarkowanie zimne na szczytach Babiej Góry czy Pilska. Wraz z piętrami klimatycznymi przebiegają piętra roślinne:

  1. Piętro regla dolnego:

o buka (Fagus sylvatica)

o jodły (Abies alba)

o jawora (Acer pseudoplatanus)

  1. Piętro regla górnego

o karpackiego boru świerkowego ze świerkiem (Picea abies)

  1. Piętro kosodrzewiny - na Babiej Górze i Pilsku na wysokościach około 1390 do 1650 m n.p.m.

o porzeczki skalnej

o jarzębiny zwyczajnej

o skarlałego świerku

  1. Piętro alpejskie (halne) na Babiej Górze na wysokości około 1650 m n.p.m.

o kostrzewy niskiej

o kostrzewy karpackiej i mietlicy alpejskiej

FAUNA I FLORA BESKIDÓW

Do głównych gatunków ssaków występujących na obszarze Beskidów zaliczyć można jelenia, dzika, lisa, kunę i borsuka, niedźwiedzia, wilka, rycia, żbika.

Główne gatunki ptaków to:

o sikora, drozd, dzięcioł, głuszec

o z ptaków drapieżnych: orlik krzykliwy, gadożer, myszołów, kania, kruk, jarząbek, puchacz.

Gatunki płazów i gadów, spotykane w Beskidach to:

o salamandra plamista, kumak górski, żmija, gniewosz, padalec, traszka górska

W rzekach beskidzkich pływają: karp, karaś, leszcz, lipień i pstrąg strumieniowy. Dodatkowo na obszarze Beskidów spotkać można 3000 gatunków bezkręgowców, z których najliczniejszą grupę stanowią chrząszcze i błonkówki, motyle, muchówki, niesporczaki i mięczaki. Roślinność charakteryzuje się piętrowym występowaniem. Do wysokości 900 m n.p.m. stoki porośnięte są lasami mieszanymi, ale wiele hektarów lasów zostało już wykarczowanych. Na wysokościach od 900 do 1150 m n.p.m. występują lasy regla dolnego, o składzie gatunkowym złożonym ze świerka, z niewielką domieszką jodły i buka. Na wysokościach powyżej 1150 m a do 1360 m n.p.m., rozpościera się piętro regla górnego, w którym przeważa świerk. Najwyższe partie stoków porośnięte są kosodrzewiną i łąkami wysokogórskimi (halami). Rzeki Beskidów charakteryzują się znacznymi wahaniami poziomów wód.

PARKI NARODOWE BESKIDÓW

Na obszarze Beskidów utworzono cztery parki narodowe. Są nimi:

1. Babiogórski Park Narodowy

2. Gorczański Park Narodowy

3. Magurski Park Narodowy

4. Bieszczadzki Park Narodowy.

Beskidy również posiadają pewne obszary, objęte ochroną w postaci parków krajobrazowych. Są nimi:

1. Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego

2. Ciśniawsko-Wietliński Park Krajobrazowy

3. Jaśliński Park Krajobrazowy

4. Park Krajobrazowy Gór Słonnych

5. Park Krajobrazowy Pasmo Brzanki

6. Popradzki Park Krajobrazowy

7. Park Krajobrazowy Doliny Sanu

8. Żywiecki Park Krajobrazowy.

Babiogórski Park Narodowy

Najwyższym szczytem Beskidu Zachodniego jest Babia Góra o wysokości 1725m (wraz z Diablikiem). Sąsiednie grzbiety górskie oddzielone są od niej głębokimi przełęczami, z zachodu Przełęczą Jałowiecką od pasma Mędralowej i ze wschodu Przełęczą Krowiarek od pasma Policy. Ze względu na uwarunkowania morfologiczne i klimatyczne góra ta wyraźnie odróżnia się od otoczenia. Park Narodowy Babiej Góry utworzono w 1954 roku na powierzchni 1727,5 ha. Szczyty Babiej Góry pokryte są gołoborzami skalnymi, a roztaczające się widoki zapierają dech w piersiach. Zbocze góry tworzą skaliste stoki, poprzecinane dolinami rwących strumieni. Tak jak na obszarze Tatr, spotykamy tu pionowy, piętrowy układ roślinności. Jeszcze w czasie II wojny światowej spotkać tu można było niedźwiedzia, dłużej zachował swe warunki bytowania żbik i ryś, którego spotyka się współcześnie. Spotkań tu można również sarnę, dzika, lisa. Spotykane gatunki ptaków to m.in. cietrzew, głuszec, jarząbek, drozd obrożny i puchacz alpejski. U stóp Babiej Góry mieści się zabytkowe schronisko Markowe Szczawiany, stanowiące wspaniały punkt wypadowy na szlaki malowniczej okolicy. W pobliskiej Zubrzycy Górnej warto odwiedzić ciekawy i zabytkowy skansen budownictwa orawskiego.

Gorczański Park Narodowy

Park założono w 1981 roku i zajmuje on powierzchnię 5 908 ha. Współczesna powierzchnia parku zajmuje 7 030 ha, w tym 6 591 ha pokrywają lasy. Pasmo Gorców charakteryzuje się łagodnymi kopulastymi szczytami. Pełno tu wychodni skał piaskowcowych, występujących na północnych stokach wzniesień. Park może poszczycić się kilkoma niewielkimi jaskiniami szczelinowymi. Pod względem geologicznym podłoże parku zbudowane jest na utworach fliszu karpackiego płaszczowiny magurskiej. Granice Parku objęły, z wyjątkiem Turbacza (o wysokości 1310 m n.p.m.), inne znane wzniesienia Gorców: Jaworzynę Kamienicką (o wysokości 1288 m n.p.m.), Kiczorę (o wysokości 1282 m n.p.m.), Kudłoń (o wysokości 1279 m n.p.m.), Czoło Turbacza (o wysokości 1258 m n.p.m.) i Gorc Kamienicki (o wysokości 1228 m n.p.m.). Stoki porośnięte są ciekawymi roślinami górskimi, z których najbardziej interesującymi są gatunki alpejskie (17) i subalpejskie (24). Średni wiek drzewostanu wynosi około 100 lat. W Parku spotkać można 46 gatunków ssaków, a najcenniejszymi gatunkami są duże drapieżniki - ryś, wilk, niedźwiedź. Popularne są tutaj jelenie, sarny i dziki. Osobliwością Gorczańskiego Parku Narodowego są okazy zwierząt z rodziny pilchowatych: popielica, orzesznica i koszatka. Spotkać tu można również płazy: salamandrę plamistą (uznawaną za symbol parku), traszki (2 gatunki), żabę trawną, ropuchę szarą i kumaka górskiego. Park posiada wiele miejsc, które służą jako wspaniałe punkty widokowe, z uwagi na swe położenie. Z nich można podziwiać przepiękne, malownicze i jedyne w swym rodzaju górskie krajobrazy.

Magurski Park Narodowy

Magurski Park Narodowy założono w 1995 roku na powierzchni 19025 ha. Obecnie jego powierzchnia została powiększona do 19962 ha. Park położony jest na południu kraju, w Beskidzie Niskim, w strefie przygranicznej ze Słowacją. Park słynny jest z osobliwości geologicznych: pomnika przyrody "Diablego Kamienia" i rezerwatu "Kornuty". Główna część parku to grzbiet Magury Wątkowskiej, którego kulminacja na Wątkowej posiada wysokość 847 m n.p.m. Na północnych stokach występują obszary źródłowe potoków Bednarki i Kłopotnicy. Wschodnia część Magury posiada formę ciągu pojedynczych garbów, poprzegradzanych dolinami potoków oraz rozległymi przełęczami. Długie pasma gór spotykane są w południowej części parku, gdzie wyraźne akcenty rysują się jako wzgórza Nad Tysowym (o wysokości 713 m n.p.m.), Wielka Góra (o wysokości 719 m n.p.m.) i Baranie (o wysokości 728 m n.p.m.), oddzielone przełęczami nad Ożenną, Ciechanią i Olchowcem. Wśród 30 zbiorowisk roślinnych największy udział posiadają zbiorowiska leśne. Do najcenniejszych gatunków roślin zaliczmy: kozłka trójlistkowego, tojady: dziobatego i mołdawskiego, pokrzyka, wilczą jagodę, podrzenia żebrowca, dziewięćsiła bezłodygowego, storczyki, goździka kosmatego i wawrzynka wilczełyko. Na obszarze parku spotykamy 137 gatunków ptaków, w tym 108 to gatunki lęgowe (szczególnie leśne), wśród nich spotykane są gatunki rzadkie i zagrożone, takie jak: orzeł przedni, orlik krzykliwy, puchacz i trzmielojad. Park stanowi środowisko życia dla 35 gatunków ssaków, zawłaszcza dla dużych ssaków drapieżnych - niedźwiedzia brunatnego (stale przechodzącego na teren Słowacji i Bieszczadów), rycia, żbika, wilka i wydry.

GOSPODARKA REJONU BESKIDÓW

Beskidy nie posiadają ważnych i bogatych złóż surowców mineralnych. Ważne znaczenie dla polskiej gospodarki mają jedynie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego w rejonie Krosna, Jasła, Sanoka. Ropa naftowa, gaz ziemny, wosk ziemny i asfalt tworzą się ze zmagazynowanej substancji organicznej, osadzonej w przybrzeżnych strefach mórz, w warunkach niedoboru tlenu, wysokiej temperatury i wysokiego ciśnienia wytwarzanego przez wyżej położone warstwy. W warstwach, które uległy sfałdowaniu gaz i ropa naftowa zaczyna wędrować i przemieszczać się ku wierzchołkom antyklin. Stąd w najwyższych partiach antyklin kumuluje się gaz ziemny, ponieważ jest najlżejszy, zaś niżej znajdują się pokłady ropy naftowej i zbiorniki wody. Wędrówka gazu i ropy naftowej wspomagana jest porowatością skał - taką właściwością, którą charakteryzują się często niektóre piaskowce (np. piaskowce ciężkowickie, krośnieńskie, cergowskie i inne). Dodatkowo w sąsiedztwie piaskowców roponośnych powinny znajdować się warstwy łupków ilastych lub iłów, które pełnią rolę swoistych osłon, uniemożliwiających rozpraszanie się ropy i sprzyjających tworzeniu się jej nagromadzeń i skupisk.

Pierwsza kopalnia ropy naftowej została założona w 1854 roku w miejscowości Bóbrka i należy ona do najstarszych kopalń ropy naftowej na świecie. Pozostałe kopalnie wybudowano na przełomie wieków XIX i XX. Złoża ropy naftowej w rejonie Krosna i Jasła uległy już wyczerpaniu. Złoża ropy przyczyniły się do rozwoju na tym terenie przemysłu rafineryjnego - powstały rafinerie w Gorlicach, Jaśle i Jedliczach. Prekursorem obróbki ropy naftowej był aptekarz z Krosna, Ignacy Łukasiewicz. W 1852 roku dokonał on pierwszego w świecie procesu destylacji ropy otrzymując naftę, która została zastosowana jako paliwo w skonstruowanej przez siebie lampie.

Na obszarze Beskidów Wschodnich założono Karpacki Okręg Przemysłowy. Do głównych ośrodków tego okręgu należą: Krosno, Jasło, Sanok i Nowy Sącz. Przez lata rozwijało się tutaj nie tylko górnictwo i przetwórstwo ropy naftowej oraz gazu ziemnego, ale również przemysł elektromaszynowy, środków transportu, mineralny, chemiczny. Najwięcej miejsc pracy oferowały zakłady: Fabryka Autobusów "Autosan" w Sanoku, Fabryka Amortyzatorów w Krośnie, Krośnieńskie Huty Szkła oraz Zakłady Przemysłu Gumowego "Stomil" w Sanoku. W Nowym Sączu działała fabryka elektrod węglowych, jedna z większych w kraju, zakłady przemysłu odzieżowego jak również Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego.

W tym rejonie istnieją również kopalnie piaskowców. Kamieniołomy tych skał działają m.in. w Bielsku Białej, Żywcu, Myślenicach, rejonie Nowego Sącza, Jasła i Krosna.

Ważną rolę w tym rejonie pełni obecnie przemysł przetwórczy. Na obszarze Beskidu Śląskiego i Pogórza rozwija się przemysł odzieżowy i włókienniczy. Do najważniejszych ośrodków tego przemysłu należą: Bielsko-Biała (z przemysłem wełnianym), a dodatkowo Kęty i Andrychów. Już od bardzo wczesnych czasów na tym obszarze rozwijało się włókiennictwo, a zwłaszcza sukiennictwo, którego początki sięgają XIII wieku. Uzależnione było to w dużej mierze od położenia tych ośrodków na międzynarodowym podkarpackim szlaku handlowym. Pozostałe, rozwijające się gałęzie przemysłu to: energetyka, przemysł samochodowy (w 1972 roku została uruchomiona Fabrykę Samochodów Małolitrażowych, która od 1992 roku przejęta została przez Fiat Auto Poland), elektromaszynowy, obuwniczy oraz spożywczy. Miejscowości wokoło Bielska Białej tworzą Bielski Okręg Przemysłowy, który silnie współpracuje z Górnośląsko-Krakowskim Okręgiem Przemysłowym.

Różnorodne warunki klimatyczne i glebowe wraz z urozmaiconą rzeźbą terenu ukształtowały różnorodne i niegdzie indziej niespotykane zbiorowiska roślinne. Wielkie połacie lasów sprzyjały powstaniu przemysłu drzewnego i papierniczego. Do największych ośrodków tej gałęzi przemysłowej należą: Żywiec, Sucha Beskidzka oraz Rzepedź w Bieszczadach.

Z gleb najczęściej spotykane są tutaj słabe gleby górskie, a doliny rzek wyścielone są madami. Częściowo występują tu czarnoziemy, wykształcone na pokładach lessu. Na Ziemi Sądeckiej rozwija się uprawa owoców i warzyw. Tam też zbudowano wiele przetwórni owocowych i warzywnych, z których największa mieści się w Tymbarku koło Limanowej.

Rolnictwo nie pełni pierwszoplanowej funkcji w gospodarce Karpat. Jest ono ściśle dostosowane do warunków naturalnych, jakie tworzą obszary górskie. Na terenie Pogórza oraz w górach do wysokości około 700 m n.p.m. uprawiane jest żyto i pszenica. Na pozbawionych drzew terenach do wysokości około 1000 m n.p.m. uprawia się ziemniaki i owies.

Owies stanowi główny składnik wyżywienia koni, które były tu hodowane i to masowo jeszcze w pierwszej połowie XX wieku. W ostatnich latach powierzchnia zasiewu owsa wyraźnie zmalała. Powyżej wysokości 1000 m n.p.m. spotykane są łąki i pastwiska, na których rozwija się pasterstwo, choć czasami obszar ten zajęty jest pod pola uprawne. Hoduje się głównie owce. Dziś pasterstwo schodzi z gór, coraz powszechniejsza staje się natomiast hodowla bydła.

Karpaty to obszar o najwyższych sumach opadów w Polsce. Z tym związane jest występowanie nadwyżek wodnych, które do tej pory nie były dostatecznie i pożytecznie wykorzystywane. Na rzekach karpackich zbudowano zbiorniki wodne i elektrownie: w Porąbce i Trefnej na Sole, w Rożnowie i Czchowie na Dunajcu oraz w Solinie i Myczkowcach na Sanie.

Ważna rola w gospodarce Beskidów odgrywana jest przez turystykę. Ruch turystyczny koncentruje się przede wszystkim w rejonie Wisły i Żywca. Uprawia się tu głównie turystykę pieszą i narciarską, tereny te najczęściej odwiedzane są przez zapracowanych mieszkańców Górnego Śląska i Krakowa.

Ważne znaczenie dla gospodarki Karpat mają również złoża wód mineralnych, występujących w rejonie Beskidu Sądeckiego i doliny Popradu. Najbardziej znanymi uzdrowiskami w tym rejonie są: Krynica Zdrój, Muszyna Zdrój, Żegiestów Zdrój i Piwniczna Zdrój. Miejscowości posiadające wybitne walory lecznicze i krajoznawcze to: Rabka Zdrój, Iwonicz Zdrój, Rymanów, Wisła i Ustroń.

LUDNOŚĆ I OSADNICTWO W BESKIDACH

Osadnictwo na obszarze Beskidów i Pogórza Karpackiego rozpoczęło się z pewnym opóźnieniem w stosunku do obszarów położonych na niżu; ludność niechętnie osiedlała się w górach, często było to osadnictwo wymuszone widmem wojny, ucieczką po dokonaniu przestępstwa itp. Osadnictwo, przemieszczając się z terenów nizinnych, wynosiło ze sobą na tereny górskie uprawę roli. Trudności w dowozie i znaczne ceny ziarna oraz mąki, w sytuacji równocześnie rosnącego zapotrzebowania na żywność, stały się uzasadnieniem tego kierunku produkcji, która stała się powszechna w górach, pomimo niesprzyjających warunków przyrodniczych. Osadnictwo rozpoczęło się wraz z wędrówkami wołoskich pasterzy, który przybyli tutaj od południowego wschodu. Trwały one aż do XVI wieku. Wtedy też na obszarze Beskidów zaczęto gospodarkę pasterską i hodowlaną, która posiadała tutaj wspaniałe możliwości rozwoju. Nawet w XVIII wieku Beskidy, za wyjątkiem Kotliny Żywieckiej i Sądeckiej, charakteryzowały się słabym zaludnieniem. Dopiero w wieku XIX, w wyniku rozbudowy sieci komunikacyjnej i ożywienia wymiany handlowej dochodzi do gwałtownego wzrostu liczby ludności nie tylko w Beskidach, ale również na Pogórzu. Nastąpił okres koniecznego karczowania lasów w celu zwiększenia powierzchni rolnej. Stąd tak charakterystyczny dla rejonu Beskidów Zachodnich szachownicowy układ wąskich i długich pól.

Karpaty charakteryzują się wysoką w stosunku do innych regionów Polski gęstością zaludnienia. Na obszarze Beskidów wraz z Podhalem w 1969 r. wskaźnik zaludnienia wynosił 108 mieszkańców na 1 km2. Niektóre obszary, zwłaszcza w Beskidach Zachodnich, uważane są za tereny przeludnione, a to za sprawą trudnych i niekorzystnych warunków środowiska przyrodniczego, nieurodzajności gleb górskich, zdarzających się często klęsk nieurodzaju bądź zniszczeń wywołanych niekontrolowanymi wezbraniami rzek. Na obszarze Beskidu Śląskiego, Żywieckiego i Sądeckiego zaznacza się nierównomierność w rozmieszczeniu ludności. Sieć osadnicza rozwija się przede wszystkim na obszarach dolinnych lub w kotlinach, w sąsiedztwie niezamieszkałych pasm górskich i ich silnie nachylonych stoków.

PODRÓŻ PRZEZ BESKID ŻYWIECKI

Piesza wędrówka przez Kilówkę i Węgierską Górkę prowadzi nas do malowniczego wąwozu, otoczonego górami, przykrytymi wysokim płaszczem zielonych lasów, poniżej którego rysuje się barwna szachownica pól. Pośrodku tego malowniczego i bajecznego krajobrazu ulokowano miasto Żywiec.

ŻYWIEC

Legendy głoszą, że przed wiekami zajmowano się tutaj hodowlą świń, które dostarczano na dwory szlacheckie, znajdujące się na terenie całego Królestwa Polskiego - te świnie w tych czasach nazywano właśnie żywcem. Stąd wzięła się nazwa tej osady. Innego zdania są rodowici mieszkańcy Żywca - według nich nazwa miasta wzięła się z tego, że przed wiekami żyła tu niezliczona ilość dzikiej zwierzyny, której królem był żubr. Ta obfitość zwierzyny nasunęła mieszkańcom nazwę miasta - Żywiec. Dodatkowo mieszkańcy obrali za herb miasta potężny łeb żubra.

Najstarsze dane o mieście znajdują się w spisach świętopietrza diecezji krakowskiej z XIV wieku i z "Liber beneficiorum" Jana Długosza. Pierwsza informacja o osadzie Żywiec pochodzi z roku 1337 i głosi, iż jest to "oppidum" (miasto). Najważniejsze zabytki miasta to: zamek zbudowany około 1500 r., rozbudowany następnie w stylu renesansowym; pałac wzniesiony na początku XIX wieku w ciekawym (pod względem bogactwa florystycznego) parku miejskim; domek chiński; kościół parafialny, zbudowany w XV wieku oraz pochodzący z czasów średniowiecznych kościół pod wezwaniem Św. Krzyża.

Do najbardziej atrakcyjnych miejsc Kotliny Żywieckiej należy Grupa Pilska. Szczyt Pilska (o wysokości 1557m n.p.m.) znajduje się około 200 m powyżej granicy lasów i jest drugim, po Babiej Górze, wzniesieniem z piętrem kosodrzewiny. Na południu Żywiecczyzny wznosi się grupa Wielkiej Raczy (o wysokości 1236 m n.p.m.), pokryta starym, szumiącym lasem bukowym. Spokój, ciszę znaleźć można głównie na szlakach, prowadzących na Rycerzową (o wysokości 1207 n.p.m.). Nie mniej atrakcyjne, choć przepełnione turystami, są szlaki Beskidu Śląskiego z Baranią Górą (o wysokości 1214m n.p.m.) na czele, gdzie źródła posiada największa rzeka Polski - Wisła. Kotlin Żywiecka od północy otoczona jest wzniesieniami Beskidu Małego.

W Kotlinie Żywieckiej wybudowano dwa zbiorniki wodne: jezioro Międzybrodzkie, z zaporą wzniesioną tuż przed wybuchem II wojny światowej w Porąbce, oraz jezioro Żywieckie, z zaporą zlokalizowaną w Trefnej. Te dwa zbiorniki wodne pełnią funkcje: przeciwpowodziową, zapobiegając groźnym i niekontrolowanym podwoziom oraz rekreacyjną jako ośrodki sportów wodnych i wypoczynku świątecznego.

Na terenie Żywiecczyzny tradycje piwowarskie zapoczątkowane zostały już w XV wieku i już wówczas żywieckie piwo znane było daleko poza granicami Polski. Niektórzy twierdzą, że tajemnica smaku tkwi w znakomitej, górskiej, krystalicznie czystej wodzie, pełnej minerałów, która utrzymuje swą niską temperaturę nawet w okresie największych upałów.

WĘGIERSKA GÓRKA

Pierwsza wzmianka o tej miejscowości znajduje się w dokumentacji z połowy XV wieku. W nich węgierski monarcha Maciej Korwin wypierał na żywieckim panu Mikołaju Komorowskiem presję i zmuszał go do przekazania mu całej Żywiecczyzny. Jak podaje legenda, posłowie węgierscy zostali zmuszeni do udowodnienia praw swego pana do tych terenów. W tym celu musieli złożyć przysięgę. Jednakże podstępem chcieli oszukać Komorowskiego - przywieźli w workach ziemię, która miała pochodzić z ich kraju, rozsypali ją na szczycie najwyższego wzniesienia i przysięgli, że " klęczą na węgierskiej ziemi". Podstęp wykryto, a sami posłowie bojąc się gniewu pańskiego i kary z niebios pośpiesznie wyjechali. Dla upamiętnienia tego faktu miejscowość nazwaną Węgierską Górką.

Ta niewielka, ale urocza miejscowość zachęca do odwiedzin i spędzenia w niej kilku dni. Stare, ale odrestaurowane drewniane kościółki oraz galerie sztuki ludowej zachęcają do zwiedzania. Węgierska Górka i okoliczne miejscowości to wspaniała baza wypadowa dla amatorów turystyki górskiej. Przez gminę prowadzi Główny Szlak Beskidzki. Amatorom pieszych wędrówek i podziwiania widoków trzeba polecić przepiękne i malownicze trasy widokowe. Unikalne położenie Żabnicy wpływa na jej atrakcyjność. Położona pomiędzy stromymi zboczami gór, ciągnie się wzdłuż brzegów potoku Żabniczka. Z kolei Cisiec słynny jest z wciąż jeszcze żywej tradycji bibułkarstwa ludowego. W Izbie Ludowej z inicjatywy Jana Talika zgromadzono dawne, ludowe przedmioty, stosowane niegdyś do codziennego użytku. Gmina Węgierska Górka, dzięki swemu położeniu na terenie Żywieckiego Parku Krajobrazowego, wzbogaciła się w liczne szlaki turystyczne, prowadzące w wyższe partie Beskidu Żywieckiego. Nieskażone środowisko, malownicze i urzekające krajobrazy zachęcają do odwiedzenia tego rejonu.

JELEŚNIA

Wiedza na temat gminy Jeleśnia pochodzi z wielu źródeł. Osada została założona przez pierwszych osadników - przedstawicieli pasterskich plemion Wołochów. Unikatem na skalę krajową jest zabytkowa karczma, zbudowana na przełomie XVIII i XIX wieku, gdzie do dziś można spróbować przepysznych potraw regionalnych i obejrzeć skromne zbiory tamtejszej izby pamięci. Do czasów współczesnych zachowały się w okolicach niewielkie połacie dawnej puszczy karpackiej, znajdujące się pod ochroną trzech rezerwatów: na Pilsku - roślinność alpejska, na stokach Hali Rysianki - stary drzewostan liczący od 190 do 230 lat, na stokach Romanki - wspaniały las z przykładami ponad 200-tu letnich świerków.

BIELSKO-BIAŁA

Dzieje Bielska-Białej to konglomerat dziejów dwóch siostrzanych miast, które do 1951 r. funkcjonowały jako odrębne ośrodki miejskie. Historia Bielska ma około 700 lat, stąd nie można oprzeć się wrażeniu, jakoby miasto to nie odkryło przed badaczami wszystkich swych tajemnic. Miasto od zawsze doświadczało przenikania się wielu kultur, obyczajów, ścierania się przeciwieństw - to kształtowało jego niespokojny i tymczasowy charakter.

Choć samo miasto liczy obecnie niemalże 200 tysięcy mieszkańców, to charakteryzuje się dość zwartą zabudową. Takie osadnictwo wymusiło występowanie większości najatrakcyjniejszych zabytków w centrum miasta.

SZCZYRK

Szczyrk zamieszkiwany jest przez 6 tys. mieszkańców. Jest to przede wszystkim znany w Polsce kurort i ośrodek sportów zimowych, rozciągający się w górnej części doliny Żylicy, u stóp Skrzycznego, wznoszący się wzdłuż drogi do Przełęczy Salmopolskiej, na której graniczy z Wisłą. Centralna część kurortu położona jest na wysokości 460 m. Takie położenie nie przeszkodziło niektórym przysiółkom rozbudowanie się na górskich zboczach, nawet na poziomie 900 m n.p.m.

Miasto zawdzięcza swą nazwę ludowej gwarze - słowo "szczerk" oznacza "kamyki drobne, piasek gruby, żwir, rolę szczerkowatą (żwirkowatą)". Taka nazwa świadczy o nieprzyjaznych dla osadnictwa warunkach naturalnych tego terenu. Inne podania głoszą, że nazwa Szczyrk wzięła się od "szczyrkania" wód potoku bądź też od "szczyrkania" owczych dzwoneczków.

W jednym z przysiółków Szczyrku, a mianowicie na tzw. Górce, mieści się znane miejsce kultu maryjnego - Sanktuarium Matki Bożej Królowej Polski. Zbudowano je w miejscu, gdzie przed wybuchem wojny miały miejsce objawienia Matki Boskiej. Podczas prowadzonej budowy kościoła, nieoczekiwanie ze zboczy wzniesienia, w niewyjaśniony sposób wytrysnęło źródło wody, które dziś cieszy się uzdrawiającym działaniem.

WISŁA

Miasteczko to zamieszkałe jest przez 11 tys. mieszkańców. Położone jest u źródeł Wisły (na wysokości około 430 m, niektóre dzielnice leżą na poziomie nawet 700 m). Tutaj urodził się nasz najwybitniejszy skoczek narciarski - Adam Małysz. Liczne przysiółki i osady rozsiały się tutaj wśród malowniczych dolin potoków, będących źródłowymi dopływami Wisły.

BIBLIOGRAFIA:

1. Dylikowa A., 1973, Geografia Polski, Krainy Geograficzne, Warszawa.

2. Dudek E., 1997, Geografia 8, Wrocław.

3. Piotrkowski J., 1994 , Przewodnik samochodowy Polska, Warszawa.

4. Sumiński T., Waglewski J.W Beskidzie Żywieckim i na Orawie

5. Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna wydawnictwa Gutenberga , tom II Kraków

6. strony internetowe:

http://www.karpaty.edu.pl/teams/drugac/pnaro/babio.htm

http://www.mos.gov.pl/kzpn/pl/gorc_pl.htm

http://www.karpaty.edu.pl/teams/drugac/pnaro/magur.htm

http://przewodnik.onet.pl/1198,1596,spinr.html