Mikołaj Kopernik - życie i twórczość

Mikołaj Kopernik urodził się 29 lutego 1473 roku w Toruniu. Był już czwartym z kolei dzieckiem Mikołaja Kopernika, trudniącego się handlem, i Barbary z domu Watzenrode, pochodzącej z bogatej patrycjuszowskiej rodziny. U schyłku XV wieku Toruń był dobrze rozwijającym się miastem i znaczącym ośrodkiem handlowym. Swoją edukację młody Kopernik rozpoczął w przykościelnej szkole parafialnej.

Następnie przeniósł się do Krakowa, gdzie w latach 1491 - 1495 studiował na Wydziale Sztuk Wyzwolonych w Akademii Krakowskiej. Kraków był wtedy uznanym w Europie ośrodkiem badań humanistycznych, matematycznych i astronomicznych. Jednak zdolny i pracowity Kopernik nie zakończył swojej przygody z nauką w Krakowie i udał się do Bolonii by pogłębić wiedzę z zakresu prawa kanonicznego, a potem do Pragi gdzie studiował prawo medyczne. W 1503 roku uzyskał tytuł doktora prawa kanonicznego w Ferrarze.

W trakcie swego pobytu i nauki we Włoszech Kopernik poczynił swoje pierwsze obserwacje astronomiczne. Uzyskane wyniki z tego doświadczenia zaprzeczały geocentrycznej teorii budowy wszechświata. Na początku XVI wieku Kopernik wraca do Polski, gdzie obejmuje stanowisko sekretarza i lekarza u biskupa warmińskiego, który jednocześnie był jego wujem. Od tej pory jego życie wypełniały badania prowadzone głównie na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Badania te bardzo szybko przyniosły efekt w postaci teorii na temat heliocentrycznej budowy naszego układu planetarnego. Ok. 1510 roku Kopernik nakreślił mapy Warmii i zachodnich granic Prus Królewskich.

Jego życiowe dzieło powstało w latach 1515 - 1533, a było to ,,O obrotach sfer niebieskich". W ramach tej ksiązki Kopernik zamieszcza wykłady z astronomii i głównie skupia się na przedstawieniu teorii heliocentrycznej, w której Słońce znajduje się w centrum, a Ziemia i pozostałe planety krążą wokół niego.

Pierwszy wydruk ,,O obrotach sfer niebieskich" miał miejsce dopiero w 1543 za sprawą prof. Jerzego Joachima von Lauchen, astronoma i matematyka niemieckiego pochodzenia, którego ujęła nowatorska praca Kopernika. Jednak Kopernikowi nie było dane długo cieszyć się z wydruku, ponieważ otrzymał go krótko przed śmiercią. Zmarł 24 V 1543 roku we Fromborku na skutek wylewu krwi do mózgu. Jego ciało zostało złożone w tamtejszej katedrze, prawdopodobnie w pobliżu ołtarza.

Historia rodu Koperników

Korzenie rodu Kopernika znajdują się na Śląsku. Przodkowie ze strony ojca zamieszkiwali wieś leżącą na Opolszczyźnie - Koperniki. We wsi znajduje się XIII wieczny Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja, być może po tym właśnie patronie wielki polski astronom otrzymał swoje imię. W drugiej połowie XIV Kopernikowie przenoszą się do Krakowa, gdzie znaleźć można wzmianki o Koperniku płatnerzem, kamieniarzem i przewoźniku.

Z XV wieku pochodzą zapiski o ojcu przyszłego wielkiego astronoma Mikołaju Koperniku, zamożnym kupcu, który prowadził interesy na linii Wrocław - Toruń - Gdańsk. Około roku 1457 przeniósł się i osiadł w Toruniu i tam rozpoczął interesy kupieckie. Pośredniczył także w wymianie towarów między miastami w głębi kraju a Gdańskiem. Wkrótce potem nabył nieruchomości w Toruniu przy ul. Św. Anny i ożenił się z Barbarą, córką bogatego patrycjusza i wielkiego nieprzyjaciela Krzyżaków, Łukasza Watzenrode. Rodzina Barbary, matki Kopernika wywodziła się ze wsi Pszenno leżącej na terenie dawnego województwa wrocławskiego. Pierwsze wzmianki o przodkach z rodziny matki pochodzą z drugiej połowy XIII wieku. Można znaleźć wzmianki o trzech przodkach Kopernika ze strony matki pochodzące z Wrocławia z początków XIV wieku. W XIV wieku również i ta rodzina przesiedla się do Torunia. W toruńskich archiwach można przeczytać wzmiankę o niejakim Łukaszu Watzenrode, dziadku Kopernika.

Studia Kopernika we Włoszech

Jesienią 1496 roku młody Mikołaj wraz bratem wyjechał do Włoch, by kontynuować swoją edukację na jednym z najsłynniejszych uniwersytetów, a mianowicie w Bolonii. Mimo, że już wtedy miał bardzo ugruntowane zainteresowania dotyczące astronomii i budowy świata, które przykuły jego uwagę jeszcze podczas pobytu w Akademii Krakowskiej, na polecenie wuja biskupa, zaczął studiować prawo. Już we Włoszech poznał swojego przyszłego przyjaciela i towarzysza badań Domeniko Maria Nowaro, który również był astronomem. W tamtym okresie w wyniku wnikliwych obserwacji nieba i gwiazd oraz analizy otrzymanych wyników, do Kopernika dotarło, że teoria geocentryczna, pochodząca jeszcze z czasów Ptolemeusza jest nieprawdziwa, ponieważ zakłada nieruchomość Ziemi i biegunów niebieskich. Wobec otrzymanych sprzeczności i przeświadczeniu o swoich racjach, zaczął on wczytywać się w dokumenty pochodzące jeszcze z czasów starożytnego Egiptu. Z informacji tam zawartych dowiedział się, iż Egipcjanie rozpoznawali na niebie tak zwane gwiazdy stałe, które nie zmieniają swojego położenia na sferze niebieskiej oraz ruchome planety, rokiem zaś nazywali okres powrotu Słońca do danej gwiazdy stałej. Po tej interesującej lekturze wraz z przyjacielem kontynuowali swoje badania od obserwacji sfery Ósmej, czyli sfery gwiazd stałych z pominięciem siedmiu sfer przypisanym poszczególnym planetom.

Ich żmudne prace polegały na obserwacjach wybranych gwiazd o dużej jasności i pomiarze ich odległości od punktu wiosennej równonocy. Po wielu nocach intensywnej pracy Kopernik udowodnił, że gwiazdy stałe są rzeczywiście nieruchome, a stąd wynika, że roczny obieg Ziemi w odniesieniu do gwiazd stałych się nie zmienia. Ponadto z dokładnością do ułamków sekundy ustalił długość roku słonecznego. Badania gwiazd i nieba pochłonęły go tak bardzo, że zaniedbywał zajęcia z prawa kanonicznego. W roku 1500, jako kanonik wziął udział w uroczystościach z okazji roku jubileuszowego w Rzymie i odbył tradycyjne praktyki z prawa kościelnego w Watykanie. Następnego roku Mikołaj wraz z bratem przyjechał do Polski, aby uzyskać zgodę kapituły na kontynuacje niedokończonych studiów we Włoszech. Mikołaj uzyskał pozwolenie powrotu na uniwersytet, ale przy okazji miał też rozpocząć studia medyczne.

Tym razem dwaj bracia udali się na dwa lata na uniwersytet do Padwy. Był to okres wytężonej pracy dla Kopernika, który oprócz doktoratu z prawa kanonicznego musiał w dwa lata opanować wiedzę medyczną z zakresu lat trzech. Mimo natłoku zajęć na dwóch kierunkach studiów, znajdował także czas na to by pogłębiać swoją wiedzę z zakresu ukochanej astronomii. Sięgał coraz częściej do dzieł starożytnych uczonych i filozofów po to poznać ich poglądy na temat powstania i budowy świata. Jednak ilość dostępnych tekstów w języku łacińskim była dość skromna, wobec tego Kopernik zaczął uczyć się greki, aby móc czytać i studiować oryginalne dzieła greckich uczonych. W 1503 roku udał się do Ferrary na swój egzamin doktorski z prawa kanonicznego, który odbył się 31 maja tegoż roku. Egzamin wypadł pomyślnie wobec tego Kopernik, już jako doktor praw kanonicznych, udał się z powrotem do Padwy w celu kontynuacji przerwanych studiów dzieł filozofów greckich, a z końcem tego roku powrócił do kraju.

Początki rewolucji w astronomii

Jak dotąd nie wiadomo kiedy, jak i dlaczego młody Mikołaj Kopernik zaczął myśleć o odrzuceniu starej teorii geocentrycznej na rzecz nowej, ciekawszej, bardziej prawdopodobnej. Już raczej się nie dowiemy, czy miało to miejsce jeszcze podczas jego studiów w Krakowie, czy też może ta idea zaintrygowała go podczas pobytu we Włoszech. Jednak niedługo po jego powrocie do Polski zarys tej nowatorskiej teorii już był gotowy. W 1512 roku powstał traktat "Komentarzyk o hipotezach ruchów ciał niebieskich", w którym znalazł się zwięzły szkic nowej, rewolucyjnej idei. W pracy tej Kopernik oparł się na kilku postulatach:

Nie istnieje wspólny środek dla wszystkich kręgów

Środek Ziemi nie jest środkiem świata, ale jedynie środkiem ciężkości oraz środkiem drogi Księżyca

Drogi planet otaczają dookoła Słońce, w pobliżu którego znajduje się środek świata

Stosunek odległości Słońca do Ziemi do odległości firmamentu jest mniejszy aniżeli promienia Ziemi do odległości Słońca, a w otchłaniach Ziemi staje się znikomy

Cokolwiek ruchomego dostrzegamy na całym firmamencie, nie pochodzi z jego własnego ruchu, ale wywołane jest ruchem samej Ziemi, ona to więc, wraz z najbliższymi jej żywiołami odbywa w ciągu doby ruch obrotowy dokoła swoich niezmiennych biegunów, wobec nieba trwale nieruchomych

Jakikolwiek ruch wydałoby mieć Słońce, zjawisko takie nie pochodzi z własnego jego ruchu, lecz jest złudzeniem powstałym skutkiem ruchu Ziemi oraz jej kręgu, po którym toczy się dookoła Słońca albo też innej gwiazdy

Dostrzegane u planet cofanie się i posuwanie naprzód nie jest ich własnym ruchem, ale także złudzeniem, pochodzącym z ruchomości samej Ziemi

Założenia Kopernika zburzyły doszczętnie podstawy ówczesnej wiedzy astronomicznej. W zaledwie kilku postulatach tłumaczy on zasady rządzące ruchem planet wokół Słońca, a także dowodzi, że odległość Ziemia - Słońce jest znacznie mniejsza niż odległość Ziemia - sfera gwiazd stałych.

"Komentarzyk o hipotezach ruchów ciał niebieskich" nie był jeszcze w pełni przemyślaną i przygotowaną wersją ostatecznego dzieła, jakim było "O obrotach sfer niebieskich", jednak był dobrym wstępem. Kopernik pracując nad tym traktatem bił się z myślami dotyczącymi swoich teorii, co do których nie był do końca przekonany. Ciężko było mu odrzucić stary tryb myślenia i zacząć myśleć w zupełnie innych kategoriach. Nie mógł też się podzielić swoimi obserwacjami dopóki jego wyniki doświadczalne nie będą wystarczająco zgodne z nową teorią, która przecież stała w całkowitej sprzeczności z wrażeniami zmysłowymi.

Kopernik na Ziemi Warmińskiej

Po powrocie do kraju Kopernik, jako człowiek gruntownie wykształcony, nie tylko w dziedzinie nauk humanistycznych, ale także w wiedzę z zakresu medycyny, nie narzekał na brak zajęć. Początkowo pracował jako kanonik we Fromborku. Następnie został lekarzem przybocznym i sekretarzem biskupa warmińskiego, a zarazem swego wuja na zamku w Lidzbarku Warmińskim. Oprócz swej działalności zawodowej zajmował się także polityką. Stworzył mapę polityczną Prus Królewskich i Krzyżackich, był również uczestnikiem odbywających się w 1504 roku obrad stanów w rodzinnym Toruniu oraz Gdańsku i Malborku. Zajmował się też przekładem różnych dzieł humanistycznych, w 1509 roku ukazało się jego tłumaczenie "Listów obyczajowych, sielskich i miłosnych" Teofila Symokatty z języka greckiego na łacinę. Była to lektura światopoglądowa o tematyce zdecydowanie doczesnej, poruszające sprawy typowo ziemskie w tym także miłosne. Listy miłosne charakteryzują się pięknem stylu, Kopernik, być może po wpływem swej młodzieńczej miłości o Anny Schiling, nadał im wiele czaru i uczucia.

W 1512 roku umiera wuj Kopernika, co ma znaczny wpływ na dalszą twórczość Kopernika. Przeprowadza się on bowiem do stolicy diecezji warmińskiej do Fromborka, przyjął tam obowiązki kanonika. Mimo sprawowanych przez siebie funkcji Kopernik nigdy nie przyjął wyższych święceń kapłańskich. W tamtych czasach prawo kościelne wymagało od kanoników jedynie posiadanie niższych święceń kapłańskich. Zatem Kopernik nie był księdzem, mimo że sprawował niektóre obrzędy. Obowiązki kanonika pozostawiała mu dużo wolnego czasu, w związku z tym mógł się poświęcić swoim badaniom astronomicznym. Tam też w kapitule na szczycie wierzy powstało jego prywatne obserwatorium, w którym znajdowały się instrumenty astronomiczne jego projektu, wzorowane na podobnych urządzeniach opisanych przez Ptolemeusza, czyli kwadrant słoneczny, astrolabium (sfera armilarna) i triquetrum. Jego pierwsze obserwacje astronomiczne dotyczyły Marsa, a następnie innych planet. Następnie w 1513 roku zajął się reformą kalendarza. Wyniki swoich prac przesłał do konsultacji do Rzymu, jednak nie zyskały one tam aprobaty biskupiej. Obok badań naukowych Kopernik jednocześnie prowadził praktykę medyczną. Dbał o zdrowie i opiekował się nie tylko biskupem i kolegami kanonikami z kapituły, ale zajmował się także okoliczną ludnością. Kroniki mówią, że Kopernik był uznanym lekarzem, kilka razy był wzywany nawet na dwór książęcy.

Praca Kopernika dla kapituły warmińskiej

W 1516 roku Mikołaj Kopernik objął posadę administratora majątków kapituły warmińskiej. Awans na to stanowisko był zdecydowanie nie po myśli Kopernika, w tym czasie bowiem wielki astronom pracował nad swoją teorią heliocentryczną. Niemniej został on jednak administratorem dóbr biskupich a nawet urząd ten sprawował dwukrotnie, po raz pierwszy od 8.11.1516 do 8.11.1519, kiedy to miała miejsce odbudowa tychże majątków nadszarpniętych w wyniku wojen z drugiej połowy XV wieku, ponownie zaś w rok później, czyli od 8.11.1520 do czerwca 1521 roku w trakcie trwania wojny polsko-krzyżackiej. W związku z tym musiał przenieść się do Olsztyna, gdzie znajdowała się jego nowa siedziba. Mino natłoku zajęć nie porzucił do końca swoich astronomicznych zamiłowań. Na jego polecenie w zamku na ścianie pod sklepieniem krużganka została wykuta tablica astronomiczna, którą posługiwał się do obserwacji równonocy wiosennej i prac związanych z obliczeniami długości roku zwrotnikowego.

Do jego codziennych obowiązków administratorskich należały między innymi inspekcje podległych mu terenów i miejscowości oraz sporządzanie protokołów i sprawozdań z poczynionych wizyt, które zapisywał do specjalnego rejestru pt. Locationes mansorum desertorum (Lokacje łanów opuszczonych), pochodzącego jeszcze z końca XV wieku. W trakcie trwania swojej kadencji odbył ponad 40 wizyt nadzorczych i wypisał około 70 protokołów. Ponadto Kopernik przyczynił się do zasiedlania terenów warmińskich przez ludność pochodzenia polskiego.

Oprócz swoich zwykłych zadań związanych z nadzorowaniem majątku kapituły, Kopernik działał na rzecz polepszenia warunków życia i pracy chłopów. Przyznawał im różnego rodzaju ulgi w sprawowaniu świadczeń na rzecz kościoła, a nawet zwalniał ich na kilka lat z płacenia czynszów. Ponadto przyznawał im majątek gospodarski, nadawał pola i sprzęty gospodarskie, ale też zwierzęta domowe, konie czy krowy.

Gdy Kopernik po raz drugi obejmował stanowisko administratora majątku kapitularnego jesienią roku 1520 Krzyżacy dokonali najazdu ziem Warmii środkowej. W obliczu zagrożenia Kopernik zarządził przygotowanie fortyfikacji w zamku olsztyńskim w celu obrony miasta przed agresją ze strony wojsk zakonnych. Jednocześnie z pracami mającymi na celu uzbrojenie miasta, wystosował on specjalny list do króla Polski Zygmunta Starego prosząc go o opiekę i wsparcie militarne. Jego przewidywania i poczynania zapobiegawcze były słuszne. Z początkiem roku 1521 wielki mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht otoczył miasto. Dowództwo nad rycerstwem objął Mikołaj Kopernik.

Wielki mistrz Albrecht nie odważył się jednak zdobywać miasta dobrze przygotowanego na odparcie ewentualnego ataku. Niemniej wystosował posła z żądaniem bezwarunkowej kapitulacji i poddania grodu pod groźbą najazdu i zniszczenia miasta. Zamiast spodziewanej uległości, Krzyżacy natrafili na zbrojny opór i atak rycerzy polskich. Upokorzone wojska zakonne wycofały się w kierunku Lubawy. Po tym incydencie Kopernik został doceniony za swą odwagę i bohaterstwo. Za swoje poczynania i w uznaniu jego zasług dla Olsztyna, kapituła warmińska powierzyła mu stanowisko komisarza Warmii, które piastował on w okresie od czerwca do listopada 1521 roku.

Schyłek życia Kopernika

Ostatnie lata życia minęły Kopernikowi na poprawkach i uzupełnianiu rękopisu swojego życiowego dzieła. Przez ten czas przebywał we Fromborku. Pod koniec stał się samotnikiem i czuł się obco w otoczeniu ludzi. Przez wiele lat, które poświęcił nauce i astronomii, Kopernik obawiał się, że jego wielkie dzieło ,,O obrotach sfer niebieskich", ukoronowanie jego ciężkiej pracy i wysiłku, nie zostanie należycie docenione. Zdawał sobie sprawę z rewolucji, jaką wywołają jego odkrycia, które stały w sprzeczności z całą dotychczasową wiedzą na temat budowy świata i dlatego też bardzo długo wahał się przed publikacją swoich teorii. Trzeba też wziąć pod uwagę, że w tamtych czasach, każda nowa idea zaprzeczająca dotychczasowej wiedzy i doktrynom kościoła mogła zostać uznana za bluźnierczą, a jej autor mógł zostać skazany nawet na śmierć. Jednak Kopernik u schyłku swego życia odważył się na pokazanie światu efektów swej długoletniej pracy i zdecydował się na ich wydrukowanie. Prawdopodobnie tuż przed samą śmiercią ujrzał pierwszy egzemplarz książki, która zrewolucjonizowała ówczesny świat. Mikołaj Kopernik zmarł 24 maja 1543 roku na skutek wylewu krwi do mózgu.