Pierwotniaki dzieli się na trzy grupy:
- Orzęski, np. pantofelek, wirczyk czy trąbik
- Wiciowce:
- Wiciowce, np. euglena czy rzęsistek pochwowy
- Sporowce, np. zarodziec malarii
- Zarodziowce, np. ameba czy otwornica
ŚRODOWISKO ŻYCIA
Pierwotniaki żyją głównie w wodzie - słodkiej oraz słonej. Niektóre z nich żyją stale na dnie, inne zaś pływają swobodnie w toni wodnej.
Inne pierwotniaki żyją na lub w organizmach żywych - i są to zarówno pasożyty, jak i symbionty. Niezależnie od miejsca występowania, wszystkim niezbędne do życia są duże ilości wody. Gdy nie ma jej w otoczeniu zapadają w stan anabiozy - w którym procesy życiowe obniżają do minimum.
BUDOWA CIAŁA
Zewnętrzną warstwę ciała stanowi błona komórkowa, która może mieć różną postać, zależnie od środowiska życia oraz przynależności gatunkowej. Niektóre pierwotniaki posiadają jednowarstwową błonę, inne zaś złożoną z wielu warstw. Czasami także bywa ona wysycona krzemionką lub otoczona dodatkowym wapiennym pancerzykiem. Jednak niezależnie od tego, każdy pierwotniak posiada jakieś organelle ruchowe. Są to nibynóżki, witki lub rzęski.
AMEBA - należy do zarodziowców; posiada ona zwykłą błonę, bez dodatkowych wzmocnień; pozwala jej to na dowolne zmienianie kształtów ciała oraz wytwarzanie wodniczek w każdym miejscu w komórce.
EUGLENA - należy do wiciowców; jej błona posiada niewielką ilość włókien białkowych, które sprawiają, że jest ona trochę wzmocniona; dzięki temu może ona jeszcze zmieniać kształty ciała, ale wodniczki mogą powstawać jedynie dookoła gardzieli
PANTOFELEK - należy do sporowców; jej błona jest wzmocniona różnie przebiegającymi pasemkami włókienek białkowych; sprawia to, że jakiekolwiek zmiany kształtu ciała są praktycznie niemożliwe; z kolei wodniczki mogą powstawać jedynie wokół cytostomu
Generalnie pokrycie ciała nazywamy pelikulą. Tworzy ją błona oraz twory znajdujące się pod nią, mające postać pęcherzyków. Cytoplazma w środku komórki dzieli się na ekto- i endoplazmę - w zależności od położenia w komórce. Organellami ruchu mogą być różne twory. Pod względem budowy nie ma różnicy pomiędzy rzęską a witką - jednak ta druga jest dłuższa i występuje pojedynczo lub w liczbie kilku, natomiast rzęsek jest dużo i tworzą one tzw. aparat rzęskowy, który koordynuje ich wspólny ruch. Ponadto u niektórych pierwotniaków występują nibynóżki, które są wypukłościami. Dzięki nim możliwe jest poruszanie się - pełzanie.
WRAŻLIWOŚĆ NA BODŹCE
Pierwotniaki są w stanie odczuwać różnego rodzaju bodźce, np. świetlne, chemiczne czy dotykowe. Ich odbiór oraz dalsza droga zależy od polaryzacji błony. Dzieje się to na skutek zmian ładunków elektrycznych w błonie. Jeśli całe ciało porusza się do lub przeciwnie do bodźca, nazywa się to zjawisko taksją. Niekiedy występują u pierwotniaków twory służące do odbierania określonych bodźców - np. czerwona plamka oczna, za którą znajduje się receptor odbierający bodźce świetlne.
WYDALANIE
Do wydalania zbędnych metabolitów oraz soli mineralnych i wody służą wodniczki tętniące. Są one różnie rozmieszczone w komórce, zależnie od gatunku. Jeśli środowiskiem życia jest słona woda lub organizm żywy (pasożyty), nie jest konieczna osmoregulacja. Natomiast u pierwotniaków słodkowodnych, występują do tego celu właśnie tętniczki, które przeciwdziałają osmozie (czyli wnikaniu wody z roztworu hipotonicznego do środka komórki) poprzez ciągłe pozbywanie się nadmiernej ilości wody. Samo zaś usuwanie metabolitów może się także odbywać poprzez dyfuzję.
ODŻYWIANIE
Odżywanie może zachodzić na kilka sposobów:
- na drodze pinocytozy - polega na trawieniu pojedynczych cząsteczek pokarmowych; dodatkowo jest ona wchłaniana z całą błoną wodniczki pokarmowej
- na drodze fagocytozy - jest to trawienie większych cząsteczek lub całych komórek; natomiast niestrawione części pokarmu zostają wyrzucone poza komórkę dzięki zlewaniu się błony wodniczki pokarmowej z plazmalemmą
- na drodze absorpcji - wchłanianie prostych substancji organicznych ze środowiska; są tutaj wykorzystywane specyficzne przenośniki białkowe w błonie (tak jest na przykład transportowana glukoza)
ODDYCHANIE
Pierwotniaki nie posiadają żadnych narządów oddechowych. Wymiana gazowa zachodzi poprzez całą powierzchnię błony komórkowej. Jeśli są to pasożyty - to następuje oddychanie beztlenowe, pozostałe zużywają zaś tlen.
ROZMNAŻANIE
Do rozmnażania bezpłciowego dochodzi na skutek podziałów: podłużnych (u wiciowców) lub poprzecznych (u orzęsków). Z takiego podziału powstają dwie, identyczne komórki, które mogą się dalej rozwijać. Natomiast wśród orzęsków zachodzi jeszcze dodatkowo koniugacja - jest to proces płciowy polegający na wymianie DNA pomiędzy dwoma osobnikami. W jej wyniku nie powstaje żaden osobnik potomny.
ZNACZENIE W PRZYRODZIE
- ich pancerzyk są budulcem skał wapiennych;
- trawią celulozę;
- są pożywieniem dla innych zwierząt;
- aktywnie filtrują i czyszczą wodę;
- z drugiej zaś strony formy pasożytnicze powodują wiele groźnych chorób;
CHOROBY:
- śpiączka wywoływana przez Trypanosoma gambii oraz Trypanosoma rhodesiense; przenosi ją mucha tse-tse; inne odmiany świdrowca mogą powodować takie choroby jak: chagasa, nagana, surra czy zaraza stadnicza
- Leischmania sp. powoduje m.in. chorobę kala-azar oraz pendykę
- Lamblia powoduje schorzenia związane z trzustką, dwunastnicą oraz wątrobą
- Natomiast rzęsistkowica narządów płciowych jest powodowana rzęsistkiem pochwowym
KRĄŻENIE
Pierwotniaki są niewielkimi zwierzętami i z uwagi na to nie potrzebują żadnych narządów oddechowych czy systemu krążeniowego. Wymiana gazowa następuje przez powłokę ciała, a rozprowadzanie pokarmu i tlenu następuje dzięki ruchom cytoplazmatycznym.
CYKL ŻYCIOWY
Cykl życiowy może przebiegać z dominacją haplo- lub diplofazy.
Pierwotniaki, u których dominacją przejawia się haplofaza - przez większość życia są haploidalne. Tylko niekiedy dochodzi do ich spontanicznego łączenia się w zygoty (jak gamety) - wtedy są diplontami. Jednak zaraz po tym zachodzą podziały mejotyczne, które powodują, że osobniki znowu stają się haplontami i mogą rozmnażać się wegetatywnie.
Natomiast pierwotniaki, które przez większość życia są diplontami, mogą w pewnym momencie podzielić się mejotycznie. W wyniku tego powstają haploidalne gamety, które zlewają się dając zygotę. Taka zygota po osiągnięciu dojrzałości staje się zwykłym diplontem.
PODSUMOWANIE
- Pierwotniaki są otoczone pellikulą - różnie wykształconą;
- Błona komórkowa może być wysycona wapniem lub krzemionką;
- Mogą posiadać jedno lub więcej jąder komórkowych;
- Posiadają organelle ruchowe wykształcone na trzy sposoby: jako witki, rzęski lub nibynóżki;
- Posiadają wodniczki tętniące oraz pokarmowe;
- Zazwyczaj ich rozmiary są niewielkie;
- Nie posiadają narządów oddechowych ani krwionośnych;
POJĘCIA:
DYFUZJA - transport substancji przez błonę odbywający się zgodnie z gradientem stężeń - dotyczy to głównie prostych związków organicznych,
TRANSPORT AKTYWNY - wchłanianie substancji przez błonę przy udziale specjalnych nośników zbudowanych z białek z wykorzystaniem energii ,
FAGOCYTOZA - sposób odżywiania się; pochłanianie dużych cząsteczek lub komórek,
PINOCYTOZA - rodzaj pobierania pożywienia w postaci roztworów substancji,
PASOŻYTNICTWO - życie i pobieranie pokarmu na szkodę innego organizmu żywego,
SYMBIOZA - współżycie dwóch osobników, z których każdy czerpie jakieś korzyści,
PELIKULA - rodzaj otoczki ciała zbudowanej z błony komórkowej oraz tworów leżących pod nią (również błoniastych),
NIBYNÓŻKI - wypustki ciała służące do lokomocji; mogą zmieniać swoje położenie dzięki przemieszczaniu się cytoplazmy w ich wnętrzu,
HAPLOFAZA - stan, w którym komórka posiada pojedynczy zestaw genów; osobnika posiadającego takie komórki nazywamy HAPLONTEM,
DIPLOFAZA - stan, w którym komórka posiada podwójny zestaw genów; osobnik, który posiada diploidalne komórki jest nazywany DIPLONTEM,
KONIUGACJA - proces płciowy, w wyniku którego nie powstaje żaden nowy osobnik, ale następuje wymiana części DNA pomiędzy dwoma osobnikami,
Najbardziej znani przedstawiciele należący do pierwotniaków to: Pantofelek, Euglena zielona, świdrowiec gambijski oraz rodezyjski, lamblia oraz ameba, bruzdnica i zarodziec malarii.
