Narkomania może być rozpatrywana z różnych punktów widzenia. Inny jest jej wymiar psychologiczny, inny medyczny, a jeszcze inny społeczny. W swojej historii narkomania raz była traktowana raczej jako choroba, innym razem uwydatniano jej społeczny wymiar.
Po raz pierwszy ma masową skalę narkomania w Polsce pojawiła się latach 60., w powiązaniu z różnego rodzaju ruchami społecznymi. Kilkanaście lat później pojawiła się kolejna fala, będąca wyrazem poszukiwania nowości i eksperymentowania ze środkami psychoaktywnymi. Pierwotny stereotyp narkomana uległ przekształceniu z osoby słabej i chorej do człowieka o skłonnościach i powiązaniach przestępczych. Okazało się, że narkomania jest zjawiskiem o bardzo szerokiej skali i dynamice, uznano ją za poważny problem społeczny. Wtedy właśnie zaczęto podejmować próby walki z nią - dostęp do substancji odurzających został ograniczony prawnie. Powstały specjalne komórki do walki z narkomanią (np. Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii) oraz rozmaite programy i kampanie mające na celu zapobieganie narkomanii. Do dziś obowiązuje Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, do realizowania której zobligowane są różne organy administracji publicznej, w szczególności szkoły, wychowujące młodzież.
Narkotyki powodują uzależnienie. Jest to uwarunkowane kilkoma czynnikami - po pierwsze: człowiek, po drugie - środowisko, po trzecie - narkotyk. Najważniejsza rola w rozwoju uzależnienia przypada tu człowiekowi, do którego należy decyzja o zażyciu narkotyku. Psychika ludzka jest zróżnicowana i zmienna - mogą pojawić się motywy, skłaniające do zażycia substancji odurzającej, np. chęć podbudowania samooceny, pozbycia się negatywnych odczuć, stworzenia nowej, lepszej rzeczywistości. Narkotyki zażywane są w celu wytworzenia przyjemnych doznań lub w celu pobudzenia fizycznego i psychicznego organizmu. Częste zażywanie prowadzi do uzależnienia, które jest choroba. I chociaż narkoman jest postrzegany w społeczeństwie jako osoba niebezpieczna i nieprzewidywalna, konieczne jest pomaganie takim ludziom i poddawanie ich leczeniu.
Na świecie można wyróżnić pewne rejony geograficzne związane z konkretnymi rodzajami środków narkotycznych. Na Dalekim Wschodzie charakterystyczne są substancje otrzymywane z maku. W Ameryce Południowej z kolei uprawiana jest koka. Szeroko rozpowszechnione są coraz nowsze narkotyki syntetyczne, otrzymywane w laboratoriach za pomocą specjalistycznych technik chemicznych i farmaceutycznych. Różnego rodzaju narkotyki znalazły swoich odbiorców i wykształciły się swoiste subkultury, posiadające często własną symbolikę.
Krótkoterminowe działanie narkotyków polega na wywołaniu pożądanego doznania, lub na pobudzeniu organizmu. Jednak efekty te zanikają po kilu godzinach. Długotrwałym skutkiem zażywania narkotyków jest jednak trwałe uzależnienie, występujące w sferze fizycznej, psychicznej i społecznej. Początkowo pojawia się uzależnienie psychiczne - jeśli jednorazowe, pierwsze zażycie narkotyku spowodowało przyjemność, poprawę samopoczucia, pozwoliło zapomnieć o problemach, to człowiek będzie dążył do tego, by doznania te powtórzyć. Odczuwana potrzeba wzięcia kolejny raz nie jest jeszcze objawem głodu narkotycznego, ale wyraz chęci odczucia pozytywnych efektów. Stopniowo jednak zachodzą zmiany w organizmie, który przyzwyczaja się do obecności narkotyku i w końcu nie może bez niego normalnie funkcjonować. Odczuwana teraz potrzeba zażycia kolejnej dawki jest już wyrazem konieczności uniknięcia negatywnych skutków braku narkotyku w organizmie. Narkoman uzależnia się też od grupy, w której przebywa i od której otrzymuje narkotyki. Pomiędzy tymi ludźmi wytwarza się specyficzny rodzaj więzi, zrozumienia i zależności. Osobowość i zachowanie narkomana można opisać, używając podstawowych objawów:
- izolacja od bliskich, spędzanie dużej ilości czasu w samotności, unikanie np. wspólnych rozmów czy spotkań w gronie rodziny i krewnych
- kontakty z innymi narkomanami oraz rówieśnikami sprawiającymi kłopoty wychowawcze, utrzymywane w tajemnicy przed rodziną
- unikanie rozmów, zamknięcie się w sobie, nastolatek nie dzieli się z nikim swoimi przeżyciami, prowadzi własne, tajemnicze życie, a rodzice i wychowawcy nie są w stanie w jakikolwiek sposób na niego wpłynąć
- występują gwałtowne wybuchy gniewu i agresji, nieuzasadnione, zarówno wobec nauczycieli, jak i rodziców
- często dominuje negatywne nastawienie do życia, nastolatek jest podrażniony i zaniepokojony, mogą pojawiać się myśli samobójcze
Działanie narkotyków jest różne. W zależności od tego podzielono je na trzy grupy. Pierwszą grupę stanowią pochodne maku (opium itp.), konopi (marihuana i haszysz) oraz barbiturany i benzodiazepiny. Środki te działają na organizm odprężająco, powodują uczucie rozluźnienia i relaksu, poprawiają nastrój a jednocześnie wprowadzają w stan uspokojenia i senności. Występują też zaburzenia świadomości oraz koordynacji ruchów. Drugą grupę narkotyków stanowią substancje o działaniu pobudzającym - kokaina, amfetamina oraz kofeina. Powodują one pobudzenie psychiczne i fizyczne organizm. Pozwalają na wydłużenie czasu czuwania, zmniejszają apetyt, przyspieszają myślenie oraz mowę, wzmagają koncentrację oraz zdolność spostrzegania. Następuje ogólny wzrost aktywności ruchowej, często nadmierny, oraz rozdrażnienie, niepokój, a nawet agresywność. Należą tu też popularne ostatnio narkotyki "imprezowe", zażywane w celu pobudzenia organizmu i przygotowania go do całonocnej, aktywnej zabawy - najpopularniejsze to amfetamina i ecstasy. Trzecia grupa narkotyków to środki o właściwościach halucynogennych. Należą do niej LSD oraz lotne rozpuszczalniki i kleje. Skutki wywoływane przez nie to zaburzenia świadomości i percepcji zmysłowej (wzrokowej i słuchowej). Narkoman słyszy dźwięki i widzi obrazy, które powstają jedynie w jego umyśle, a traktuje je jak rzeczywiste. Tego typu narkotyki przeważają u osób niedojrzałych emocjonalnie, z trudnościami życiowymi.
Narkotyk początkowo przyjmowany jest po to, aby osiągnąć przyjemne doznania. Później musi być zażyty, aby organizm mógł normalnie funkcjonować. Następuje bowiem wykształcenie tolerancji - organizm przyzwyczaja się do częstych dawek narkotyku i zaczyna traktować go jak naturalną substancję. Po pewnym czasie więc do wywołania przyjemnego doznania lub zniwelowania negatywnych odczuć potrzebna jest dawka dużo większa niż na początku. Coraz większe porcje mogą szybko spowodować zatrucie organizmu. Często dochodzi też do przedawkowania.
Leczenie narkomanii nie jest obowiązkowe, jednak pomoc lekarska jest potrzebna w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia, np. po przedawkowaniu. Interweniować trzeba również wtedy, gdy narkoman stwarza bezpośrednie zagrożenie dla otoczenia. Ci, którzy zechcą poddać się leczeniu, przechodzą przez trzy etapy. Pierwszym jest detoksykacja, czyli usunięcie z organizmu narkomana skutków zatrucia narkotykami. Następnie można przejść do właściwej terapii, która prowadzona jest przez psychoterapeutów w specjalnych klinikach. Ostatnim etapem leczenia jest readaptacja , czyli pomóc w powrocie do społeczeństwa i normalnego życia. Leczenie to jest długotrwałe i trudne. Dlatego oczywiście lepiej jest zapobiegać narkomanii. Należy tu opierać się na dzieciach i młodzieży, ponieważ to dla nich narkotyki stwarzają największe zagrożenie. Powinno się prowadzić odpowiednie akcje uświadamiające, co wyposaży ich w wiedzę pozwalającą na podejmowanie własnych, właściwych decyzji dotyczących własnego życia.
