Układ hormonalny składa się z zespołu gruczołów. Gruczołem nadrzędnym, kontrolującym pracę pozostałych, jest przysadka mózgowa.

Hormony przysadki mózgowej:

  1. przedni płat przysadki (gruczołowy):
    • hormon wzrostu (GH) - powoduje wzrost liniowych rozmiarów szkieletu wpływając na wydłużanie się kości. Stymuluje syntezę białek, a także rozkład lipidów, z których czerpana jest energia do budowy kośćca
    • hormon tyreotropowy (TSH) - wpływa na syntezę i wydzielanie hormonów tarczycy
    • hormon adrenokortykotropowy (ACTH) - pobudza wydzielanie hormonów kory nadnerczy
    • hormon folikulotropowy (FSH) - wpływa na czynność gonad: stymuluje wzrost pęcherzyków Graafa w jajnikach i oogenezę. W jądrach pobudza rozwój kanalików nasiennych i spermatogenezę
    • hormon luteinizujący (LH) - współdziała z FSH, jego wydzielanie wywołuje owulację i powstanie ciałka żółtego, zaś w jądrach stymuluje wydzielanie testosteronu przez komórki Leydiga
    • prolaktyna (PRL) - stymuluje produkcję mleka w gruczołach mlecznych. Ma ona również działanie luteotropowe: stymuluje produkcję progesteronu przez ciałko żółte w jajnikach i pobudza wydzielanie testosteronu w jądrach. Wpływa na instynkt macierzyński; wstrzymuje owulację.
    • hormon lipotropowy (β-LPH) - stymuluje rozkład lipidów i uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych do krwi
  1. środkowy płat przysadki (pośredni):
    • hormon melanotropowy (MSH) - komórkami docelowymi są komórki barwnikowe występujące w skórze. MSH stymuluje syntezę barwnika melaniny i powoduje jej rozproszenie w komórkach, co powoduje przyciemnienie skóry
  1. tylny płat przysadki (nerwowy):
    • hormon antydiuretyczny (ADH) = wazopresyna (AVD) - ze względu na dwojakie działanie w organizmie, hormon ten ma dwie nazwy. W nerkach wpływa on na resorpcję zwrotną wody w kanalikach nerkowych, zaś w układzie krwionośnym wpływa na ciśnienie krwi poprzez skurcz mięśniówki gładkiej w naczyniach krwionośnych
    • oksytocyna (OXY) - stymuluje skurcze mięśniówki macicy w czasie porodu (skurcze porodowe), a także skurcze pochwy, szyjki macicy i jajowodów w czasie aktu płciowego, co ułatwia zapłodnienie. Powoduje skurcz komórek nabłonkowo mięśniowych w gruczołach mlecznych, które oplatają pęcherzyki wydzielnicze, co powoduje wytrysk mleka

Pozaprzysadkowe hormony:

1. tarczyca:

  • trójjodotyronina (T3) i tyroksyna (T4) - zwiększają podstawową przemianę materii przyspieszając tempo metabolizmu komórkowego. Niedobór tych hormonów powoduje ociężałość, ospałość, zwykle otyłość. Dzieci matek z niedoborem T3 i T4 rodzą się z kretynizmem. Lekka nadczynność tarczycy wiąże się szybszą pracą serca, żywym temperamentem, nerwowością. Duża nadczynność powoduje chorobę Gravesa-Bassedowa (wytrzeszcz oczu)
  • kalcytonina - obniża poziom wapnia we krwi odprowadzając go do kości. W nerkach stymuluje wydalanie wapnia z moczem. Niedobór kalcytoniny powoduje zbyt małą ilość wapnia w kościach, co prowadzi do osteoporozy. Działa ona antagonistycznie do parathormonu

2. przytarczyce:

  • parathormon (PTH) - podwyższa poziom wapnia we krwi odprowadzając go z kości, obniża stężenie jonów fosforanowych, w nerkach zaś inhibuje wydalanie wapnia z moczem. Niedobór parathormonu wiąże się ze zbyt małą ilością wapnia we krwi, co wpływa negatywnie na działanie układu nerwowego i mięśniowego. Nadmiar powoduje zbyt wysokie stężenie jonów wapnia we krwi, które mogą odkładać się w miękkich tkankach, np. sercu, wątrobie, nerkach i bardzo silne odwapnienie kości

3. nadnercza:

    • kora nadnerczy:
      • mineralokortykoidy - główny hormon to aldosteron. Narządem docelowym są nerki. Odpowiada on za gospodarkę wodno-mineralna organizmu. Głównym celem działania jest stymulowanie aktywnego wchłaniania jonów sodowych w kanalikach nerkowych, a wydalanie jonów potasowych. Jego niedobór wiąże się z nadmiernym wydalaniem wody i jonów sodowych z moczem
      • glikokortykoidy - główny hormon to kortyzol. Hormony te wpływają na gospodarkę węglowodanową. Stymulują rozkład białek i lipidów. Inhibują produkcję przeciwciał. Tłumią działanie układu immunologicznego. Podawane są przy transplantacjach
      • androgeny - podstawowym hormonem jest testosteron. Wpływa on na powstawanie drugorzędowych męskich cech płciowych. Stymuluje syntezę białek
    • rdzeń nadnerczy:
      • adrenalina i noradrenalina - uwalniane są w stanach gniewu, lęku, ataku lub ucieczki. Podnoszą poziom cukru we krwi, przyspieszają akcję serca, wentylację płuc, zwiększają napływ krwi do mięśni

4. szyszynka:

  • melatonina - powoduje skupienie ziaren barwnika w komórkach barwnikowych, co rozjaśnia skórę. Działa na ośrodek snu i czuwania. Wydzielana jest pod wpływem ciemności, zaś światło słoneczne hamuje jej sekrecję. Jej niedobór wiąże się z opóźnieniem dojrzewania płciowego, zaś nadmiar z jego przyspieszeniem

5. trzustka:

  • insulina - produkowana przez komórki β. Powoduje przekształcanie glukozy w glikogen w wątrobie co umożliwia utrzymywanie stałego poziomu glukozy we krwi. Niedobór lub brak insuliny w organizmie powoduje cukrzycę
  • glukagon - produkowany przez komórki α. Przy spadku stężenia glukozy we krwi powoduje on przemianę glikogenu w glukozę

6. grasica:

  • tymozyna - wpływa na dojrzewanie limfocytów T w grasicy. Niedobór prowadzi do obniżenia ilości limfocytów T we krwi, a tym samym do braku odporności typu komórkowego

7. gonady:

  • jajniki:
      • estrogeny - hormony fazy pęcherzykowej (przedowulacyjnej). Odpowiedzialne za powstawanie drugorzędowych żeńskich cech płciowych. Niedobór estrogenów wiąże się z brakiem kobiecej sylwetki, cienką tkanką tłuszczową, zaburzeniami popędu płciowego
      • progesteron - hormon fazy lutealnej (poowulacujnej). Początkowo wydzielany przez ciałko żółte, potem przez łożysko. Odpowiada za przygotowanie macicy do implantacji zarodka i utrzymanie ciąży
    • jądra:
      • androgeny - głównym hormonem jest testosteron, który jest odpowiedzialny za występowanie drugorzędowych męskich cech płciowych, popęd płciowy, prawidłową spermatogenezę