Układ pokarmowy jest specjalnie przystosowanym zespołem gruczołów i narządów, który służy do pobierania pokarmu, jego dalszej obróbki i wchłaniania. Dostarczanie pokarmu jest czynnością niezbędną do utrzymania organizmu przy życiu i prawidłowego jego funkcjonowania. Są to zarówno materiały budulcowe, niezbędne do budowy nowych tkanek jak i ich regeneracji, materiały dostarczające energii wykorzystywanej głównie do pracy mięśni i innych organów, jak i regulatory wielu procesów biochemicznych. Wszystkie te czynniki niezbędne są do utrzymania ogólnej homeostazy ustroju.

Układ pokarmowy człowieka

Ma postać długiej rury o długości u przeciętnego człowieka ok. 8 m, a charakteryzuje się licznymi rozszerzeniami, przewężeniami i zakrętami. Miejscem gdzie się rozpoczyna jest jama ustna (pobieranie pokarmu), a kończy się odbytem (usuwanie niestrawionych resztek pokarmu). Cały przewód pokarmowy wyścielony jest błoną śluzową wraz ze znajdującą się pod nią tkanka podśluzową, kolejną warstwę stanowi mięśniówka, a całość otoczona jest błoną surowiczą, która zdolna jest do wydzielania niewielkiej ilości płynu surowiczego. Inaczej nazywana jest ona otrzewną i dzieli się na otrzewna trzewną i otrzewną ścienną. Otrzewna trzewna otacza wszystkie organy znajdujące się w jamie brzusznej i jamie miednicy małej, a otrzewna ścienna wyściela jamę brzuszną od wewnątrz. Dzięki niej narządy mogą wykonywać pewne ograniczone ruchy i przemieszczać się w obrębie jamy w zależności od zmiany położenia ciała, czy podczas ruchów oddechowych, perystaltycznych. Jama brzuszna oddzielona jest od klatki piersiowej przeponą, ścianę przednią i boczne tworzą mięśnie, natomiast dodatkowym wzmocnieniem dla mięśni ściany tylnej jest kręgosłup. W dolnej części jama brzuszna nie jest oddzielona i zwężając się przechodzi bez zauważalnej granicy w jamę miednicy.

Poszczególne odcinki przewodu pokarmowego:

1. Jama ustna

Jest pierwszym odcinkiem przewodu i dzieli się na jamę ustna właściwą i przedsionek. Przedsionek ograniczony jest przez ściany policzków oraz wargi, a z drugiej strony przez łuki zębowe. Jama ustna właściwa ograniczona jest przez te same łuki zębowe, ale z drugiej strony, od góry przez podniebienie (miękkie i twarde), a od dołu przez mięśnie żuchwowo-gnykowe. W jamie ustnej znajduje się język, będący tworem mięśniowym otoczonym błoną śluzową. Jego nasada wyrasta z dna jamy ustnej, a jego korzeń stanowi ruchomą część mięśnia. Język posiada także dwie powierzchnie: grzbietową i dolną. Natomiast pod językiem znajdują się dwa fałdy podjęzykowe, w których umiejscowione są ślinianki podjęzykowe oraz wędzidełko. Niedaleko obok wędzidełka mają swoje ujście przewody wyprowadzające ślinianek podżuchwowych. Natomiast ślinianki przyuszne uchodzą na ścianie przedsionka. W jamie ustnej znajdują się również odgrywające bardzo ważną rolę zęby. Człowiek posiada uzębienie heterodontyczne (zęby różnokształtne) i wyrastające w dwóch pokoleniach. Zęby mleczne w ilości 20 i zęby stałe - 32. Są to: siekacze, kły, przedtrzonowe, trzonowce. Jama ustna łączy się z kolejnym odcinkiem przewodu pokarmowego, jakim jest gardło. W miejscu połączenia znajdują się migdałki podniebienne ( po bokach), a u nasady języka znajduje się migdałek językowy.

2. Gardło

Jest miejscem, gdzie łączą się drogi oddechowe i układ pokarmowy. Tu znajdują się liczne otwory łączące gardło z innymi, sąsiadującymi jamami (nosową, krtanią, tchawicą, trąbka słuchowa). Nie odgrywa ono specjalnej roli w przewodzie pokarmowym.

3. Przełyk

Jest najwęższą częścią układu pokarmowego, ma kształt długiej rury łączącej gardło z żołądkiem o długości przeciętnie 25-30 cm i średnicę ok. 13 mm, a przy największym rozciągnięciu do 25 mm. Leży on bezpośrednio za tchawicą, luźno do niej przylegając. Wyściela go błona śluzowa ułatwiająca przechodzenie kęsów pokarmu, nie następuje tu jego trawienie, czy wchłanianie. W przełyku mają miejsce regularne ruchy perystaltyczne mięśniówki, które również ułatwiają przejście pokarmu do żołądka. Po przejściu przez przeponę ma jeszcze długość ok. 2-5 cm i łączy się z wpustem żołądka.

4. Żołądek

Jest największym rozszerzeniem przewodu pokarmowego i ma kształt workowaty, rozszerzony u dołu. Żołądek rozpoczyna się wpustem, który łączy go z przełykiem, następnie wyróżniamy dno, trzon i odźwiernik, który łączy żołądek z pierwszą częścią jelita cienkiego, którą jest dwunastnica. Żołądek znajduje się w lewej części jamy brzusznej, a tylko część odźwiernikowa znajduje się pośrodkowo. Ma on różne rozmiary w zależności od stanu czynnościowego. Kiedy jest opróżniony i nie wydziela soku żołądkowego jego pojemność wynosi ok. 1 l, natomiast podczas trawienia może się zwiększyć nawet do 3 l. Ma on również zdolność do ruchów, dzięki mięśniówce, co wspomaga mieszanie się pokarmu.

W błonie śluzowej wyścielającej żołądek znajduje się kilka rodzajów komórek. Komórki okładzinowe ściany żołądka wytwarzają kwas solny, komórki główne wytwarzają enzymy (pepsyna i podpuszczka) oraz komórki śluzowe, które wydzielają śluz chroniący ściany żołądka przed uszkodzeniem przez sok żołądkowy. W żołądku odbywa się trawienie głównie białek, a także zmiękczenie i wyjałowienie innych pokarmów przy pomocy kwasu solnego. Odczyn soku żołądkowego waha się w granicach pH=1-2 i może nieco wzrastać po obfitym posiłku. W żołądku wydzielany jest także tzw. wewnętrzny czynnik Castle'a (przez komórki okładzinowe), który umożliwia wchłanianie witaminy B12 w jelicie cienkim.

5. Dwunastnica

Jest pierwszym, nieco rozszerzonym odcinkiem jelita cienkiego o długości ok. 25 cm i szerokości ok. 3.5-5 cm. Łączy się odźwiernikiem z żołądkiem. Umieszczona jest pozaotrzewnowo i leży na tylnej ścianie jamy brzusznej. Ma ona kształt podkowy otwierającej się w lewą stronę i podzielona jest na część górną, zstępującą, poziomą i wstępującą, która przechodzi w jelito czcze. Początkowy odcinek dwunastnicy jest wyścielony gładką błoną śluzową, natomiast w części zstępującej charakterystycznym fałdem jest brodawka większa. Tutaj uchodzą przewody wyprowadzające dwóch największych gruczołów trawiennych: wątroby i trzustki. Trzustka wydziela enzymy trawienne (trypsyna, chymotrypsyna, lipaza trzustkowa), a wątroba żółć, która umożliwia emulgację tłuszczów, co ułatwia ich rozkład na kwasy tłuszczowe i wchłanianie do limfy. Żółć wzmaga także perystaltykę jelita. W dwunastnicy trawione są węglowodany i białka. Odczyn w dwunastnicy jest nieco zasadowy.

7. Jelito cienkie

Jest najdłuższym fragmentem przewodu pokarmowego. W jego skład wchodzą: dwunastnica, jelito czcze i kręte. Długość jelita wynosi przeciętnie ok. 5 m, a średnica ok. 3-4 cm. Umieszczone jest ono w jamie brzusznej za pomocą krezki, która jest fałdem otrzewnej. Jelito jest silnie pofałdowane i wypełnia większą część jamy brzusznej i schodzi do miednicy małej. Całe jelito jest ruchome, co znacznie ułatwia ruchy perystaltyczne. Jelito czcze zajmuje lewą część jamy brzusznej, umieszczone jest pod żołądkiem, a jelito kręte zajmuje stronę prawą i dolną. Błona śluzowa wyścielająca jelito wyposażona jest w liczne niewielkie kosmki jelitowe (wyrostki), które zwiększają powierzchnie chłonną jelita. W jelicie następuje jeszcze końcowe trawienie niektórych białek i tłuszczy. Sok jelitowy wydziela m.in. sacharazę, maltazę, enterokinazę, lipazę, amylazę. Tu także następuje wchłanianie strawionego pokarmu, dlatego też jelito cienkie jest silnie unaczynione. Białka i cukry wchłaniane są bezpośrednio do krwi i żyłą wrotną transportowane są do wątroby, natomiast tłuszcze wchłaniane są do układu chłonnego, a później do żył. Jelito czcze w porównaniu z jelitem krętym jest silniej unaczynione, ma bardziej zaznaczone fałdy poprzeczne, bardziej spłaszczone i szersze kosmki, oraz mniej grudek chłonnych w krezce, a także jest nieco szersze.

8. Jelito grube

Jelito cienkie łączy się z jelitem grubym na wysokości ok. 7 cm powyżej jego końca. Rozpoczyna się ono workowatym rozszerzeniem umieszczonym w prawym dole biodrowym i zwane jest jelitem ślepym (z wyrostkiem robaczkowym). Następnymi częściami jelita są: okrężnica, którą dzieli się na wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esowatą, która przechodzi w odbytnicę i odbyt.

Gruczoły układu pokarmowego

Gruczoły ślinowe - w jamie ustnej znajduje się ich sporo, ale najważniejszymi dużymi gruczołami ślinowymi są ślinianki: podjęzykowa, podżuchwowa, przyuszna. Oprócz nich występują małe gruczoły ślinowe w całej jamie ustnej i są to m. in.: gruczoły wargowe, czy policzkowe. Ślinianka przyuszna jest największą ze ślinianek, i leży na zewnętrznej powierzchni mięśnia żwacza, ma kształt klinowaty. Przewód wyprowadzający kończy się w przedsionku jamy ustnej otworem o niewielkiej średnicy na błonie śluzowej tworząc brodawkę przyuszniczą, na wysokości mniej więcej drugiego, górnego trzonowca. Ślinianka podżuchwowa jest nieco mniejsza od przyusznej i ma kształt nieco jajowaty, znajduje się w okolicy podżuchwowej, częściowo przez nią przykryta. Jej przewód odprowadzający ma długość ok. 5 cm i otwiera się w okolicy wędzidełka pod językiem. Ślinianka podjęzykowa jest najmniejsza z dużych gruczołów ślinowych, znajduje się pod błoną śluzową jamy ustnej w okolicach dołka językowego żuchwy. Posiada ona kilka małych przewodów wyprowadzających, biegnących wzdłuż fałdu podjęzykowego, ale także jeden przewód główny, który bardzo często ma ujście razem z przewodem ślinianki podżuchwowej.

Wątroba

Jest to największy gruczoł, jaki znajduje się w ludzkim organizmie. Jej ciężar wynosi przeciętnie około 1.5 kg, co stanowi ok. 1/43 masy ciała, a u dzieci i noworodków ciężar względny jest jeszcze większy. Jest silnie ukrwiona, stąd jej kolor brunatno-czerwony. Znajduje się w prawym podżebrzu, prawie całkowicie go zajmując, część nadbrzusza, a lewym płatem sięga do lewego podżebrza. Dolna granica w jej środkowej części znajduje się w połowie odległości pomiędzy wyrostkiem mieczykowatym mostka a pępkiem. Jest miękka i ma delikatną strukturę, którą łatwo uszkodzić w trakcie jakichkolwiek urazów. Wątroba zbudowana jest z płata prawego, lewego i mniejszych: czworobocznego i ogoniastego; podzielona jest i utrzymywana w miejscu przez liczne więzadła. Największą jednak rolę w utrzymaniu wątroby pełni tłocznia brzuszna oraz żyła główna dolna. Cała otoczona jest przez torebkę wątroby, będącą błoną łącznotkankową. Prawie cała wątroba pokryta jest także otrzewną, która łączy się ściśle z torebką wątroby. Budowa mikroskopowa jest bardzo charakterystyczna. Składa się ona z licznych, małych, wielobocznych zrazików, pomiędzy którymi przebiegają liczne naczynia miedzyzrazikowe, a wewnątrz zrazików przebiegają żyły środkowe zrazików, które ostatecznie tworzą kilka żył wątrobowych, wpadających do żyły głównej dolnej. Każdy zrazik tworzony jest przez liczne hepatocyty, pomiędzy którymi znajdują się niewielkie przestrzenie, do których wydzielana jest żółć produkowana przez komórki, a które biegną promieniście od środka zrazika i łączą się w przewodziki, a te ostatecznie w przewód wątrobowy wspólny. Ten z kolei biegnąc ku dołowi łączy się z przewodem pęcherzykowym, który wychodzi z pęcherzyka żółciowego. Jest to schyłek przewodu wątrobowego, w którym gromadzona i zagęszczana jest żółć. Po połączeniu się obu przewodów powstaje przewód żółciowy wspólny, który następnie spotyka się z przewodem trzustkowym, tuż przed ujściem do dwunastnicy.

Funkcje wątroby, jak na tak duży narząd przystało są bardzo zróżnicowane i mają duży wpływ na organizm. Przede wszystkim wydziela żółć, przez co uczestniczy w emulgowaniu tłuszczów. Unieczynnia toksyny, jakie znajdują się w ustroju, gromadzi zapasy cukru w postaci glikogenu, tłuszcze, białka, a także witaminy (m. in. A). Bierze też udział w powstawaniu białek osocza, protrombiny, w niej także odbywa się rozpad czerwonych krwinek i jest głównym narządem przemiany węglowodanów, białek i tłuszczów.

Trzustka

Jest narządem o kształcie wydłużonym, znajduje się poprzecznie na tylnej ścianie jamy brzusznej, za żołądkiem. Położona jest pozaotrzewnowo. Wyróżniamy w budowie morfologicznej głowę, otoczoną przez dwunastnicę, trzon i ogon, który ciągnie się aż do śledziony. Centralną część trzustki zajmuje przewód trzustkowy, uchodzący w dwunastnicy, a wcześniej łączący się z przewodem żółciowym wspólnym. Trzustka podobnie jak wątroba budowę zrazikową. W każdym zraziku znajdują się komórki pęcherzykowe wydzielające sok trzustkowy, a także rozsiane komórki o innej budowie, tworzące wyspy trzustki, są one oplecione gęstą siecią naczyń krwionośnych. Komórki alfa wydzielają glukagon, a komórki beta insulinę. Aparat wysypkowy trzustki należy do gruczołów dokrewnych. Trzustka wytwarza dwa rodzaje substancji; są to: sok trzustkowy biorący udział w trawieniu oraz hormony biorące udział w przemianach węglowodanów w organizmie.

Trawienie

Węglowodany

Stanowią główny składnik diety i źródło energii dla mięśni szkieletowych, komórek nerwowych itd. Trawienie węglowodanów rozpoczyna się już w jamie ustnej, do której wydzielana jest ślina, w której znajduje się alfa-amylaza. Enzym ten rozkłada wiązania alfa-glikozydowe w skrobi, czy glikogenie do maltozy, która jest dwucukrem. Nie działa ona natomiast na wiązanie beta-glikozydowe w celulozie. Może ona być hydrolizowana przez celulazę, która jest syntezowana przez bakterie jelitowe niektórych zwierząt (np. soki trawienne owadów, które żywią się drewnem). Celuloza jest rozkładana do glukozy, która następnie przekształcana jest do kwasu octowego, propionowego i masłowego. Alfa-amylaza znajduje się także w soku trzustkowym. Dwucukry rozkładane są na cukry proste przez maltazę, sacharazę, laktazę. Gruczoły ślinowe i jelitowe wytwarzają maltazę, natomiast tylko gruczoły jelitowe wytwarzają laktazę i sacharazę. Maltoza rozkładana jest do dwóch cząsteczek glukozy, sacharoza do glukozy i fruktozy, a laktoza do glukozy i galaktozy. Tak, więc podstawowymi produktami trawienia węglowodanów są cukry proste: glukoza, fruktoza i galaktoza. Następnie zostają one wchłonięte do krwi i przetransportowane wraz z nią do wszystkich komórek organizmu. W warunkach fizjologicznych stężenie cukrów we krwi jest na względnie stałym poziomie. Poziom ten utrzymuje się dzięki mechanizmom wewnątrzwydzielniczym. Niekiedy w stanach chorobowych może dojść do zaburzenia równowagi i stężenie glukozy znacznie wzrasta; stan ten nazywamy hiperglikemią, wówczas przy bardzo wysokim stężeniu jest ona wydalana wraz z moczem. Niekiedy zdarza się, że poziom glukozy jest zbyt niski, jest to hipoglikemia. Objawia się zaburzeniami ze strony układu nerwowego, ponieważ jest głównym źródłem energii dla neuronów, ogólnym niepokojem, a w skrajnych przypadkach utratą przytomności. Glukoza znajdująca się w krwioobiegu jest stale wychwytywana przez komórki, może być odkładana w postaci glikogenu, rozkładana do dwutlenku węgla i wody lub przekształcona w tłuszcze i magazynowana w tej formie. Przekształcanie glukozy w glikogen i jej magazynowanie odbywa się w wątrobie oraz w mięśniach. Stanowi on tam materiał zapasowy. W wątrobie powstaje on nie tylko z glukozy, ale także w drodze glukoneogenezy z aminokwasów, tłuszczów oraz kwasu mlekowego. W mięśniach gromadzona jest niewielka ilość glikogenu i wykorzystywany jest on później do uzyskania energii w czasie skurczów. Przemiany cukrowców są precyzyjnie kontrolowane przez układ hormonalny. Hormon, który obniża poziom glukozy we krwi to insulina, wytwarzana, przez komórki beta wysp trzustki, a hormony podwyższające stężenie to: glukagon, syntezowany przez komórki alfa trzustki, adrenalina, syntezowana przez rdzeń nadnerczy, a także w niewielkim stopniu glikokortykoidy. Rozkład cząsteczek glukozy może zachodzić na dwa różne sposoby, w zależności od warunków (tlenowe/beztlenowe). W warunkach beztlenowych następuje glikoliza i przekształcenie glukozy do kwasu pirogronowego, a następnie kwasu mlekowego. Natomiast w warunkach tlenowych kwas pirogronowy zostaje włączony do cyklu kwasu cytrynowego, a następnie utleniony do wody i dwutlenku węgla.

Białka

Białka stanowią około 20% masy ciała i pełnią funkcję materiału funkcjonalnego i strukturalnego. W każdej komórce cały czas trwają procesy syntezy i rozpadu białek, a ustrój pozostaje w stałej równowadze azotowej. Niektóre aminokwasy mogą być syntezowane w organizmie (alanina, glicyna, seryna, prolina itd.), ale niektóre muszą być dostarczane wraz z pokarmem (tryptofan, metionina, lizyna, histydyna itd.). Każdy organizm ma też zdolność do magazynowania białek, podobnie jak tłuszczów czy węglowodanów. Hydrolizą białek w układzie pokarmowym zajmują się peptydazy, które rozkładają wiązanie peptydowe, uwalniając tym samym takie same ilości grup aminowych i karboksylowych. Peptydazy, ze względu na przebieg procesu rozkładu możemy podzielić na: endopeptydazy i egzopeptydazy. Egzopeptydazy zajmują się odszczepianiem końcowych aminokwasów od łańcucha polipeptydowego, a endopeptydazy odszczepiają aminokwasy zarówno wewnątrz łańcucha i za jego końcach. Endopeptydazami są pepsyna, wytwarzana przez komórki błony śluzowej żołądka oraz trypsyna i chymotrypsyna syntezowane przez trzustkę. Pepsyna hydrolizuje wiązania pomiędzy tyrozyną i fenyloalaniną, natomiast trypsyna i chymotrypsyna hydrolizują wiązania pomiędzy lizyną/argininą a tyrozyną, względnie fenyloalaniną. W rezultacie działania enzymów powstają krótkie fragmenty peptydowe, które następnie podlegają działaniu egzopeptydaz. Należą do nich karboksypeptydazy, które odłączają aminokwas z wolną grupą karboksylową lub aminopeptydazy, z wolną grupą aminową. W wyniku działania endo- i egzopeptydaz białka zostają rozłożone do aminokwasów. U niemowląt w żołądku działa jeszcze podpuszczka, która jest enzymem zamieniającym płynna kazeinę w kazeinian wapnia, który ma formę stałą. Tak ścięte białko dłużej pozostaje w żołądku, w związku z czym pepsyna ma więcej czasu na strawienie. Pepsyna, trypsyna i chymotrypsyna wydzielane są w formie nieaktywnych proenzymów, w celu ochrony tkanek przed samostrawieniem. Enzymy aktywowane są przez odłączenie białka inhibującego działanie enzymu. W przypadku pepsynogenu aktywatorem jest kwas solny i sama pepsyna. Trypsynogen aktywowany jest przez enterokinazę wydzielaną przez ściany jelita i samą trypsynę, a chymotrypsynogen aktywowany jest przez trypsynę i chymotrypsynę. Po rozłożeniu białek do aminokwasów są one wchłaniane do krwi, a następnie żyłą wrotną dostają się do wątroby, gdzie ulegają dalszym przemianom. Część aminokwasów zostaje wykorzystana do budowy nowych białek organizmu (np. enzymy, hormony, tkanki), część zostaje spalona i wykorzystana do produkcji energii, a pozostałe wykorzystane do przemiany w cukrowce i tłuszcze. Procesy metabolizmu białek są kierowane przez układ hormonalny oraz układ nerwowy wegetatywny. Hormonami podnoszącymi anabolizm aminokwasów są: somatotropina (przedni płat przysadki), hormony płciowe żeńskie i męskie, a także insulina (komórki beta wysp trzustki). Przeciwnie działają hormony kory nadnerczy, które powodują zużycie aminokwasów w procesie glikoneogenezy. Hormony tarczycy natomiast w zależności od stanu organizmu zwiększają lub zmniejszają zużycie białek. W czasie przemian cząsteczkowych aminokwasów zachodzi szereg reakcji biochemicznych, które w ostateczności mogą doprowadzić do przekształcenia ich w wodę i dwutlenek węgla. Procesami tymi są: dezaminacja, transaminacja, dekarboksylacja, amidacja kwasów dwukarboksylowych.

Tłuszcze

Są to estry kwasów tłuszczowych i glicerolu oraz najbardziej energetyczne związki wprowadzanymi do organizmu i magazynowanymi w znacznie większych ilościach niż węglowodany i białka. Są zatem głównie materiałem energetycznym dla organizmu, choć w niektórych strukturach organizmu pełnią funkcję budulcową (np. białkowo-lipidowe błony komórkowe). Białka i węglowodany spożywane w nadmiarze i nie wykorzystywane przez organizm na bieżąco są magazynowane w postaci tkanki tłuszczowej, znajdującej się głownie podskórnie, ale także w jamie brzusznej, w otoczeniu narządów, w krezce, mięśniach, czy w tkance nerwowej. Skład tłuszczu gromadzonego w organizmie zależy od kwasów tłuszczowych dostających się do organizmu, ponadto w tkance tej cały czas następują procesy rozkładu i syntezy. Pokarm bogaty w tłuszcze przemieszczając się z żołądka do dwunastnicy pobudza jej błonę śluzową do wydzielania hormonu tkankowego - cholecystokininy. Jej zadaniem jest pobudzenie pęcherzyka żółciowego do wydzielenia żółci. Kwasy żółciowe zawarte w żółci mają właściwości detergentów; obniżając napięcie powierzchniowe powodują rozbicie kropli tłuszczów na małe kropelki, które zawieszone są w wodzie. W takim stanie umożliwione jest działanie lipaz. Kiedy treść pokarmowa dostaje się i znajduje się w dwunastnicy pobudza ona syntezę kolejnego hormonu tkankowego - sekretny, która z kolei działa na trzustkę, powodując, że wydziela ona sok trzustkowy. W jego składzie znajduje się lipaz, enzym, który hydrolizuje tłuszcze do kwasów tłuszczowych. Wraz z pokarmem dostają się do organizmu głównie trójglicerydy, dlatego produktem rozkładu są glicerol, mono- i diglicerydy, kwasy tłuszczowe oraz mydła. W komórkach błony śluzowej jelita mono- i dwuglicerydy zostają na powrót zamienione w trójglicerydy i w takiej postaci przechodzą do limfy. Kwasy tłuszczowe o krótkich łańcuchach mogą przedostawać się jako wolne kwasy do krwi i żyłą wrotną są transportowane do wątroby. Poziom tłuszczów we krwi jest z reguły stały, a może wahać się w przypadku wzmożonego wchłaniania z przewodu pokarmowego lub w przypadku nadmiernego spalania tłuszczu w czasie głodowania. Przemiany kwasów tłuszczowych odbywają się w wątrobie. Hydroliza kwasów tłuszczowych (inaczej beta-oksydacja) jest procesem przebiegającym w kilku etapach i wymaga wzbogacenia energetycznego cząsteczki, a także wymaga użycia wielu różnych enzymów. Proces ten polega na utlenianiu długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, czemu towarzyszy wytwarzanie ATP. Proces przebiega w matriks mitochondriów u eukariontów lub cytozolu komórki u prokariontów. Metabolizm tłuszczów kierowany jest przez układ hormonalny oraz nerwowy. Hormonem, który sprzyja odkładaniu tłuszczu jest insulina, natomiast spalanie tłuszczów zwiększa somatotropina, hormony kory nadnerczy oraz hormony tarczycy.

Woda

Jest niezbędnym składnikiem pokarmu oraz organizmu ludzkiego. Ogromna większość reakcji biochemicznych przebiega w otoczeniu wody. Woda znajdująca się w organizmie zawiera rozpuszczone w sobie sole mineralne i inne substancje pochodzące z wszystkich płynów organizmu, a te z kolei wytwarzają stałe ciśnienie osmotyczne. Dla ustroju ważne jest by objętość wody, jak i ilość rozpuszczonych w niej soli mineralnych zapewniała utrzymanie ciśnienia osmotycznego na stałym poziomie. Ponadto rola wody nie ogranicza się tylko do rozpuszczalnika, bierze ona także aktywny udział w wielu reakcjach chemicznych. Istotnym mechanizmem termoregulacji jest parowanie wody przez skórę (wydzielanie wody z potem). Część wody, która wchodzi w skład tkanek znajduje się w nich w stanie związanym. Woda wewnątrzkomórkowa ponadto nie jest rozmieszczona w całym organizmie równomiernie. W kościach znajduje się ok. 31% wody, w mięśniach ok. 80%, ośrodkowym układzie nerwowym ok. 70-75%, tkance tłuszczowej ok. 50%, natomiast najmniej znajduje się w zębach, bo tylko ok. 5%. O ile człowiek jest w stanie przetrwać bez dostarczania organizmowi pożywienia do 30 dni, o tyle bez dostarczania wody ginie w przeciągu kilku dni. Dzienne zapotrzebowanie człowieka na wodę wynosi ok. 40g/kg masy ciała. To zapotrzebowanie na wodę pokrywane jest przez dostarczane do organizmu płyny (średnio 1-1,5 l dziennie), a także wodę zawartą w pokarmach (1-1,8 l dziennie) oraz wodę, która powstaje w samym ustroju w wyniku procesów spalania komórkowego. Codziennie te braki wody muszą być uzupełnianie z powodu strat wody w wyniku ważnych procesów fizjologicznych tj. stała utrata wody wraz z moczem, poprzez skórę (pocenie się), parowanie z płuc oraz z przewodu pokarmowego (defekacja). Woda z przewodu pokarmowego wchłaniana jest w jelicie cienkim i grubym. Po wchłonięciu dostaje się do wątroby, a następnie do dużego obiegu krwi. Później jest bardzo szybko wchłaniana do tkanek i dlatego nawet po wypiciu dużej ilości płynów nie jest widoczne duże rozrzedzenie krwi. Woda pobierana jest w wyniku swoistego uczucia pragnienia, które powstaje w skutek pobudzania odpowiednich ośrodków w mózgu, a podrażnienie to wywołane jest spadkiem ciśnienia osmotycznego. Wydalanie wody odbywa się w głównej mierze przez układ wydalniczy (nerki). W razie nadmiaru wody w organizmie szybko jest ona wydalana z moczem, natomiast przy niedostatkach wody jest ona w organizmie zatrzymywana, ale dalej wydalane pewne ilości zagęszczonego moczu, ponieważ woda pełni rolę rozpuszczalnika dla produktów przemiany materii, czy substancji toksycznych, które znalazły się w ustroju; woda także tracona jest przez parowanie skórne i z płuc. Po pewnym czasie może dojść do niebezpiecznego odwodnienia organizmu, a w chwili, gdy organizm utraci ok. 20% pierwotnej zawartości wody następuje śmierć. Podsumowując najważniejszymi funkcjami wody w organizmie są: 

- udział w procesach wchłaniania z jelit i odżywiania komórek

- udział w procesach termoregulacji organizmu poprzez parowanie z powierzchni skóry oraz płuc

- pochłanianie nadwyżek ciepła (duża pojemność cieplna wody)

- bierze udział w reakcjach biochemicznych zarówno jako rozpuszczalnik jak i aktywnie

- bierze udział w wytwarzaniu enzymów

- nawilża błony śluzowe, surowicze i gałkę oczną

Wspólny cykle przemian

Wszystkie procesy biochemiczne przemian wody, węglowodanów, białek, tłuszczów, witamin, soli mineralnych ściśle się ze sobą wiążą. Węglowodany mogą być przez związki trójwęglowe przekształcane w aminokwasy i kwasy tłuszczowe oraz odwrotnie, niektóre aminokwasy (np. glicyna, seryna, cysterna) mogą być przekształcane w węglowodany. Istnieje również ścisła zależność pomiędzy przemianami węglowodanów i tłuszczów. W wyniku prostych przemian glicerol może zostać przekształcony do glikogenu, a kwasy tłuszczowe w postaci acetylo-Co-A wchodzą w cykl kwasu cytrynowego (cykl Krebsa). Ponadto końcowe utlenianie zarówno kwasów tłuszczowych jak i węglowodanów do dwutlenku węgla i wody następuje na wspólnej drodze w cyklu Krebsa. A zatem białka, węglowodany i tłuszcze ulegają przemianom do dwutlenku węgla i wody w cyklu Krebsa. W wyniku tych przemian powstaje energia zmagazynowana w postaci ATP.

Odżywianie

Dokładne poznanie procesów i przemian metabolicznych dostarczanego pokarmu pozwoliło opracować pewne zasady, dzięki którym do organizmu dostarczane są wszystkie niezbędne dla jego prawidłowego funkcjonowania substancje odżywcze. Z czasem nauka o żywieniu stała się osobną dziedziną wiedzy, niezwykle ważną w dzisiejszym świecie. Tematyką żywienia zajmują się takie gałęzie jak: fizjologia, dietetyka, higiena żywienia, technologia żywienia. Prawidłowe żywienie warunkuje prawidłowe funkcjonowanie wszystkich układów ustroju i zapobiega rozwojowi wielu chorób, nie tylko związanych z układem pokarmowym. Najważniejszą zasadą jest jak największe urozmaicanie posiłków i regularne ich spożywanie w ilościach, które są niezbędna dla organizmu, ponieważ każda nadwyżka energetyczna zostanie przekształcona w zapasy tłuszczu. Brak zbilansowanej diety i spożywanie zbyt obfitych posiłków jest przyczyną jednego z najbardziej rozpowszechnionych chorób cywilizacyjnych, jaką jest otyłość, a wstępem do niej jest nadwaga.

Dobrze zestawiona dieta zawiera białka, węglowodany, tłuszcze, witaminy i wodę z solami mineralnymi. Wszystkie te składniki powinny być dostarczane w odpowiednich ilościach. Najwięcej w pokarmach powinno być węglowodanów. Ich spożycie powinno wynosić ok. 5-6 g w przeliczeniu na kg masy ciała na dobę. Są podstawowym składnikiem energetycznym wykorzystywanym przez organizm (komórki układu nerwowego najbardziej narażone są na niedobory cukru we krwi). W przypadku zwiększonej aktywności fizycznej a także w niewielkim stopniu umysłowej ilość spożywanych węglowodanów powinna być odpowiednio większa. W skład węglowodanów wchodzi także błonnik. Jest on bardzo ważny w procesie trawienia, mimo, ze sam trawiony nie jest, wspomaga perystaltykę jelita, oraz stanowi główny składnik masy kałowej, wspomaga usuwanie niestrawionych resztek z organizmu. Kolejnym, niezbędnym składnikiem pokarmowym są białka. Powinny być spożywane na drugim miejscu po węglowodanach, w ilości około 1 g na kg masy ciała dziennie, a w przypadku dzieci, młodzieży w okresie wzrostu i dojrzewania, kobiet w ciąży ilość ta powinna wynosić ok. 1,5-3,5 g. Białka są głównym składnikiem budulcowym organizmu (są enzymami, budują komórki, narządy, są hormonami, przenośnikami wewnątrzkomórkowymi itd.). Tłuszcze powinny być spożywane z należytą rozwagą, ale nie można z nich całkowicie zrezygnować, gdyż są ważnym materiałem energetycznym oraz budulcowym. Dostarczają najwięcej energii ze wszystkich spożywanych produktów, w nich rozpuszczalne są niektóre witaminy, które nie mogłyby być przyswojone w innej postaci (A, D, E, K). Tłuszcze tworząc podskórną tkankę tłuszczową zapewniają termoizolację organizmu, a u noworodków, posiadających tkankę tłuszczową brunatną (duża ilość mitochondriów w komórkach) biorą także udział w wytwarzaniu ciepła. Tłuszcze powinny być spożywane z ostrożnością, ponieważ nadmiar odkłada się w organizmie, nie tylko w postaci podskórnej tkanki tłuszczowej, ale na narządach np. sercu i oprócz otyłości doprowadzić może do chorób serca, układu krążenia, układu ruchu i wielu innych schorzeń, łącznie z zaburzeniami na tle psychicznym. Ilość tłuszczu nie powinna przekraczać 1 g na kg masy ciała na dobę. Niezbędna dla organizmu jest woda, której powinniśmy dostarczać ok. 1,5-2 l dziennie, a w przypadku wzmożonego wysiłku fizycznego lub upałów odpowiednio więcej. Objętość wody i rozpuszczonych w niej soli mineralnych musi być taka, by utrzymać ciśnienie osmotyczne na stałym poziomie. Woda nie jest jedynie rozpuszczalnikiem, a sama bierze udział w szeregu reakcji biochemicznych. Niektóre sole mineralne, zawarte w organizmie regulują zawartość wody w ustroju. Sole sodowe sodu sprzyjają zatrzymaniu wody, a sole potasowe i wapniowe przyczyniają się do jej wydalania. Sole mineralne, mimo, że stanowią tylko ok. 4% masy ciała i nie dostarczają organizmowi energii stanowią bardzo ważny składnik diety, pełniąc funkcje regulujące. Zawartość soli mineralnych w organizmie jest stała, a wahania tej równowagi stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia. Sole wchodzą w skład kości i chrząstek nadając im odpowiednią twardość, biorą udział regulacji ciśnienia osmotycznego, ważną rolę odgrywają w przesyłaniu impulsów nerwowych, pobudzeniu mięśniowym; są nieodłącznym składnikiem protoplazmy komórek, a także przyczyniają się do utrzymania równowagi kwasowo-zasadowej organizmu. Również stosunki ilościowe pomiędzy różnymi pierwiastkami mają duże znaczenie np. stosunek K/Ca wpływa na przepuszczalność błon; większe stężenie wapnia zmniejsza, a większe stężenie potasu zwiększa przepuszczalność. Stosunek K/Na wpływa na pobudliwość błon, zwiększone ilości potasu osłabiają pobudliwość, zmniejszone wzmagają ze względu na zawartość w organizmie pierwiastki podzielono na makroelementy, występujące w relatywnie dużych ilościach oraz mikroelementy, które występują w ilościach śladowych.

Do makroelementów należą:

Wapń - Ca i Fosfor - P - spełniają nieco odmienne role w organizmie, ale ich przemiany wzajemnie się przeplatają i są ściśle związane. W największych ilościach znajdują się w kośćcu, bo aż 99% wapnia i 90% fosfory całego organizmu. W warunkach fizjologicznych poziom wapnia we krwi jest utrzymywany na stałym poziomie, ponieważ w razie niedoborów w pożywieniu jest on uwalniany z kości. Przy długotrwałym niedoborze następuje obniżenie jego stężenia we krwi, co może skutkować skurczami tężcowymi mięśni. Wapń jest niezbędny w procesie krzepnięcia krwi, bierze udział w przemianie kazeiny w parakazeinian wapnia, ma duży wpływ na pobudliwość komórki i przepuszczalność jej błon (warunkuje skurcz mięśni), przez co odgrywa istotną rolę w przewodnictwie nerwowym. Fosfor występuje w organizmie w postaci połączeń organicznych jak i nieorganicznych. Podobnie jak wapń bierze udział w tworzeniu kości, ale jest on także składnikiem kwasów nukleinowych, fosflipidów. Ciągła wymiana fosforu pomiędzy związkami organicznymi i nieorganicznymi ma miejsce podczas przemian węglowodanów, białek i tłuszczów. Bardzo ważną rolą fosforu jest udział w tworzeniu wysokoenergetycznego wiązania ATP (tworzy się podczas przyłączania reszty fosforanowej do ADP). Ilość wapnia do fosforu w ustroju oscyluje w granicach 2:1 i dla prawidłowego funkcjonowania całego organizmu i wszystkich przemian taki stosunek musi być zachowany. Regulatorami przemian wapniowo-fosforanowych są: witamina D oraz parathormon (przytarczyce). W przypadku niedoboru witaminy D zmniejsza się wchłanianie jonów wapnia w przewodzie pokarmowym, co w rezultacie zmniejsza wchłanianie fosforu. Podczas, gdy zaburzone są procesy wchłaniania wapnia może się on łączyć w jelitach z fosforem dając nierozpuszczalny, związek, który następnie jest usuwany z organizmu wraz z kałem. Ponadto niedobór witaminy D powoduje zaburzenia w odkładaniu się woli wapnia i fosforu w kościach, co powoduje nieprawidłowe kostnienie. Z przytarczyce uwalniany jest parathormon, kiedy we krwi jest zbyt niski poziom wapnia fosforanów. Prowadzi on do wydzielania fosforanu wapnia z kości do krwi, a także wzmożone wchłanianie z przewodu pokarmowego. Wysoki poziom wapnia i fosforu powoduje zahamowanie wydzielania parathormonu.

Dzienne dostarczanie wapnia do organizmu nie powinno być mniejsze niż 0,75 g dla przeciętnego, dorosłego człowieka, w przypadku kobiet w ciąży i rosnących dzieci powinno być odpowiednio większe. Dzienne zapotrzebowanie na fosfor to ok. 0,7-0,9 g dziennie.

Sód - Na i Potas - K - najczęściej występują w formie zjonizowanej, dobrze rozpuszczają się w płynach ustrojowych. Sód jest pierwiastkiem, którego stężenie jest największe pozakomórkowo, natomiast potas znajduje się w większych ilościach wewnątrz komórek. Sód decyduje o ciśnieniu osmotycznym płynów, a potas oprócz tej samej roli, bierze udział w trzymaniu stałego stężenia jonów wodorowych. W przypadku niedoboru jonów potasu następuje ogólne osłabienie ustroju oraz porażenie mięśni. Różnica stężeń sodu i potasu w poprzek błony komórkowej powoduje jej polaryzację i umożliwia przewodzenie impulsów nerwowych; więcej jonów potasu jest w przestrzeni poza komórkowej, natomiast sód znajduje się głównie w komórkach. W pokarmie roślinnym jest przewaga jonów potasowych na sodowymi. Oba pierwiastki dostają się do organizmu pod postacią chlorków i również w taki sposób są z nie go wydalane. 90% soli tych usuwane jest przez nerki, a tylko 10% przez przewód pokarmowy i skórę. Kontrola równowagi stężenia pomiędzy oboma pierwiastkami i ich zawartość w organizmie kierowana jest przez hormony kory nadnerczy - mineralokortykoidy. W przypadku, kiedy praca kory jest zaburzona i występuje niedobór mineralokortykoidów we krwi następuje wzrost stężenia jonów sodowych, natomiast spada stężenie potasu. Zapotrzebowanie organizmu na potas wynosi ok. 2 g dziennie, i zwiększa się wraz ze wzmożonym wydalaniem w postaci potu lub podczas biegunki. Dzienne zapotrzebowanie organizmu na sód wynosi 5-10 g i podobnie jak w przypadku potasu jest uzależnione od jego usuwania z organizmu.

Chlor - Cl - podobnie jak sód i potas bierze udział w utrzymaniu stałego ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych, a także pH. Ponadto jest składnikiem soku żołądkowego, jest współaktywatorem amylazy ślinowej, a także po przeniknięciu błony erytrocytów powoduje szybsze uwolnienie z hemoglobiny dwutlenku węgla. Przypadki niedoboru zdarzają się niezmiernie rzadko, ze względu na powszechność soli kuchennej (NaCl) w pożywieniu, ale wówczas, gdy występują silne wymioty, czy biegunka może dojść do usunięcia z organizmu dużej ilości tych jonów, co prowadzi do zasadowicy, objawiającej się apatią, nadmiernym poceniem się i wymiotami. Dzienne zapotrzebowanie na ten pierwiastek wynosi ok. 750 g i w zupełności jest pokrywane nawet przez dietę o niskiej zawartości soli.

Siarka - S - w organizmie znajduje się głównie w postaci połączeń organicznych (mostki siarczkowe). Jest czwartym pierwiastkiem, co do ilości w organizmie. Głównie wchodzi w skład białek, znajduje się w takich aminokwasach jak: cysteina, metionina. Ponadto jest także składnikiem insuliny, glutationu, tiaminy, biotyny. Produktem końcowym przemian siarki w organizmie są nieorganiczne siarczany, które usuwane są wraz z moczem.

Magnez - Mg - podobnie jak wapń i fosfor wchodzi w skład kości (połowa magnezu zawartego w organizmie). Znajduje się także w surowicy i w czerwonych krwinkach. Jego stężenie jest cały czas w równowadze ze stężeniem wapnia, dlatego im większe stężenie magnezu w stosunku do wapnia, tym wzrost kości słabszy, a nawet wstrzymany. Ponadto wchodzi w skład licznych enzymów (ATP-azy, fosfatazy, peptydazy). Bierze udział w tworzeniu kwasów nukleinowych, a także zapewnia prawidłowy przebieg skurczu mięśniowego biorąc udział w syntezie ATP i fosforanu kreatyny, które są źródłem energii w mięśniach. Reguluje pracę układu nerwowego i mięśniowego, a także zapewnia prawidłową czynność serca. Najważniejszymi objawami niedoboru magnezu są: niekontrolowane skurcze mięśni (drganie powiek, skurcze łydek itd.), zaburzenia w pracy serca, pogorszenie samopoczucia, brak koncentracji, senność, depresja. Dzienne zapotrzebowanie organizmu zdrowego, dorosłego człowieka wynosi ok. 280-350 mg. Dawki te powinny być odpowiednio większe w przypadku zaburzeń we wchłanianiu, intensywnego wysiłku fizycznego i umysłowego i różnego rodzaju chorób.

Do mikroelementów należą:

Żelazo - Fe - bardzo ważny mikroelement, wchodzi w skład barwników hemoglobiny i mioglobiny, odpowiedzialnych za transport gazów oddechowych w organizmie. Bierze udział w reakcjach utleniania biologicznego (składnik cytochromu i niektórych enzymów oddechowych). Znajduje się w każdej komórce organizmu. Ustrój nie jest w stanie gromadzić na dłuższą metę żelaza, więc niezbędne jest jego stałe dostarczanie wraz z pokarmem. Bierze także udział w syntezie DNA, a także współdziała z układem odpornościowym, jest także składnikiem niektórych enzymów. Przechowywana jest w wątrobie w postaci ferrytyny, a transportowane jest do tkanek w postaci białka transferyny. Ferrytyna jest to białko, które jest w stanie związać nawet 23% trójwartościowego żelaza. Niekiedy może łączyć się w większe agregaty, określane jako hemosyderyna. Zapasy żelaza są stale uzupełniane z rozkładających się krwinek. Żelazo opuszcza ustrój przez przewód pokarmowy, w mniejszych ilościach przez nerki. W przypadku niedoboru związanego z zaburzeniami wchłaniania, niedostatku w pożywieniu, czy podczas wzmożonego zapotrzebowania może dojść do anemii. Przeciętne zapotrzebowanie dzienne na żelazo wynosi u dorosłego człowieka ok. 10-15 mg, choć liczby te mogą się wahać zarówno ze względów zdrowotnych, jak i z powodu zróżnicowania indywidualnego we wchłanianiu.

Miedź - Cu - ważny mikroelement, bierze udział w syntezie hemoglobiny wpływając na metabolizm żelaza, jest składnikiem wielu enzymów, m.in. dysmutacji nadtlenkowej, chroniącej przed wolnymi rodnikami, wpływa korzystnie na przewodzenie nerwowe, wpływając na mielinizację w ośrodkowym układzie nerwowym, bierze udział w tworzeniu tkanki łącznej, a także wpływa na ciśnienie krwi. Wchłaniana jest w jelicie cienkim do krwi, gdzie łączy się z białkiem i w takiej formie jest transportowana; przed dostaniem się do komórek oddzielana jest od białka. Dzienna dawka miedzi przyjmowanej z pokarmem wynosi dla zdrowego, dorosłego człowieka ok. 2-2,5 mg. 

Cynk - Zn - jest częścią składową wielu białek m.in. insuliny, czy enzymów tj. karboksypeptydaza, anhydraza węglanowa. Anhydraza węglanowa obecna w czerwonych krwinkach reguluje transport dwutlenku węgla w organizmie, przyspiesza jego uwalnianie z ustroju. Jest także potrzebny w reakcjach syntezy białek i kwasów nukleinowych oraz bierze udział w reakcjach zachodzących podczas skurczów mięśni. Jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego, oraz reguluje przemiany innych mikroelementów w ustroju. Pełni także regulującą rolę w stosunku do witaminy A, regulując jej wykorzystanie przez komórki. Zbyt duże stężenie magnezu i wapnia może niekorzystnie wpływać na wchłanianie cynku. Niedobór objawia się kurzą ślepotą, obniżeniem popędu płciowego, choroby skóry i paznokci, zahamowanie wzrostu. Dzienne zapotrzebowanie organizmu na cynk wynosi ok. 13-16 mg. 

Jod - J - jego najważniejszą rolą w organizmie jest udział w tworzeniu hormonów tarczycy. Do organizmu dostaje się w postaci nieorganicznej, a następnie jest wychwytywany przez komórki tarczycy i łączony z białkami. W przypadku zaburzenia poziomu tego pierwiastka występują poważne choroby na tle hormonalnym. Dzienne zapotrzebowanie organizmu na jod, w przypadku osoby dorosłej i zdrowej wynosi ok. 150-160 μg. 

W skład pokarmu powinny wchodzić także witaminy. Są to związki, których organizm nie potrafi sam wytworzyć, dlatego niezbędne jest ich dostarczanie wraz z pokarmem w stanie gotowym lub w postaci prowitamin. Prowitaminy to związki nieczynne biologicznie, a które ulegają przekształceniu w witaminy dopiero w ustroju. Mimo, że zapotrzebowanie organizmu jest na nie niewielkie, odgrywają one, podobnie jak sole mineralne ważną rolę regulacyjną. Są związkami o niewielkiej masie cząsteczkowej i bardzo zróżnicowanej budowie chemicznej. Mechanizm działania witamin jest bardzo różny. Wiele z nich wchodzi w skład enzymów, są więc koenzymami, niektóre działają miejscowo na błonę komórkową, zwiększając jej przepuszczalność itd. Ich niedobory w pokarmie pociągają za sobą niekiedy poważne konsekwencje, w skrajnych przypadkach prowadząc do awitaminozy. Awitaminoza występuje wtedy, kiedy ilość dostarczanych do ustroju witamin w dużym stopniu nie zaspokaja jego potrzeb, lub całkowicie witaminy nie są podawane. Nieco mniej drastycznym przypadkiem jest hipowitaminoza. Występuje wtedy, kiedy ilość dostarczanych witamin nie wystarcza do pokrycia zapotrzebowania organizmu, ale w niewielkim stopniu. Z hipowitaminozą mamy często do czynienia podczas wzmożonego wysiłku, a w konsekwencji intensywniejszej przemiany materii oraz podczas ciąży, kiedy w witaminy zaopatrywany jest także płód. Podczas hipowitaminozy występuje ogólne osłabienie układu odpornościowego, a przy awitaminozie występują zaburzenia w podstawowych procesach fizjologicznych, zaburzenia wzrostu, regeneracji i schorzenia poszczególnych narządów. Zdarza się również przedawkowanie niektórych witamin, co nazywamy hiperwitaminozą, ale ma to miejsce jedynie w przypadku niektórych witamin, ponieważ w większości nadmiar jest usuwany wraz z moczem. Witaminy dzielimy ze względu na rozpuszczalność na: rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) i rozpuszczalne w wodzie. Rozpuszczalne w tłuszczach mogą być odkładane w tkance tłuszczowej i innych tkankach ustrojowych, a podczas, kiedy nie są one dostarczane do organizmu mogą być wykorzystane. Jest to forma zapasu organizmu. Natomiast witaminy rozpuszczalne w wodzie nie są odkładane w organizmie, dlatego niewystarczająca ich ilość w pożywieniu bardzo szybko widoczna jest w postaci różnego rodzaju zaburzeń, wynikających z niedoboru. Najważniejszymi witaminami dla organizmu są: 

Witamina A - jest koenzymem barwników wzrokowych, niezbędna w ich przemianach biochemicznych zachodzących w siatkówce oka oraz korzystnie wpływa na tkankę nabłonkową, błony śluzowe, działa także jako przeciwutleniacz. Ma także wpływ na wzrost młodego organizmu Niedobory objawiają się najczęściej ślepotą zmierzchową oraz problemami skórnymi (wysychanie błon śluzowych i skóry), wyschnięcie rogówki, zaburzenia w oddychaniu. Wpływa także na przemiany związków sterydowych, a więc przy jej niedoborze następują zakłócenia w procesach syntezy hormonów sterydowych (m.in. hormony płciowe), co nie wypływa korzystnie na rozród. Dzienne zapotrzebowanie wynosi ok. 600-700 mcg 

Witamina B1 - jest koenzymem dekarboksylazy kwasu pirogronowego, który powstaje w przemianach glukozy, jest także niezbędna w przemianie kwasu alfa-ketaglutarowego w kwas szczawiooctowy w cyklu Krebsa. Niezbędna w przetwarzaniu energii chemicznej węglowodanów, tłuszczów i alkoholu, zapobiega kumulowaniu się w organizmie toksyn zagrażających sercu i układowi nerwowemu. Objawami niedoboru są: utrata łaknienia, splątanie, opuchnięcie kończyn, słabość mięśni, zwiększenie koncentracji acetylocholiny (w wyniku zakłóceń w syntezie aktywnego octanu) powoduje zaburzenia czynnościowe układu nerwowego ośrodkowego i obwodowego. Chorobą, która wywoływana jest przez niedobór wit. B1 jest choroba Beri-beri, która objawia się utratą apetytu, niedowładami i zanikami mięśni, zapaleniem nerwów. Dzienne zapotrzebowanie wynosi ok. 1 mg. 

Witamina B6 -.ułatwia wchłanianie białek, gdyż wchodzi w skład wielu enzymów, które kierują rozpadem aminokwasów bierze udział w tworzeniu mieliny, zapobiega niekontrolowanym skurczom mięśni, bierze udział w syntezie kwasów nukleinowych. Objawami niedoboru są drgawki, nadmierna pobudliwość nerwowo-mięśniowa, zahamowanie wzrostu oraz zmiany skórne (zapalenia). Dzienne zapotrzebowanie wynosi 1,2-1,4 mg. 

Witamina B12 - uczestniczy w metabolizmie białek, wspomaga działanie układu immunologicznego, nerwowego, bierze także udział w erytropoezie. Jest czynna w reakcjach, w których biorą udział cząstki jednowęglowe np. wolne grupy metylowe. Są one konieczne w syntezie zasad purynowych i pirymidynowych niezbędnych do syntezy kwasów nukleinowych. Objawami niedoboru są: niedokrwistość złośliwa, depresja. Na skutek niedoboru witaminy B12 następuje również zahamowanie przyswajania kobaltu z pokarmu. Dzienne zapotrzebowanie wynosi ok. 1,5 mcg.

Witamina C - niezbędna w procesie syntezy kolagenu i neuroprzekaźników (noradrenalina, serotonina), jest przeciwutleniaczem i wspomaga układ odpornościowy (stymuluje fagocytozę i syntezę przeciwciał), bierze udział w procesach oddychania komórkowego, przyspiesza wchłanianie żelaza z pokarmu. W przypadku niedoboru występuje ospałość, owrzodzenie dziąseł, podatność na infekcje, utrudnione gojenie się ran. Dzienne zapotrzebowanie zdrowego człowieka wynosi 40 mg.

Witamina D - zwiększa wchłanianie wapnia i fosforu, niezbędnych do prawidłowego rozwoju kości, uczestniczy w regulacji wydzielania insuliny, utrzymuje w dobrym stanie powłoki skórne. Objawami niedoboru może być krzywica. Wytwarzana jest w skórze pod wpływem słońca, w przypadku osób przebywających cały czas z dala od słońca muszą przyjmować ja w dawce ok. 10 mcg dziennie

Witamina E - jest przeciwutleniaczem, zapobiega skurczom mięśni, wpływa na stan skóry, przyspiesza gojenie ran i oparzeń, może przeciwdziałać miażdżycy tętnic wpływając korzystnie na stan ściany naczyń, bierze udział w procesach oksydoredukcyjnych. Objawami niedoboru mogą być zaburzenia czynności rozrodczych, problemy skórne, degenerację mięśni, także degeneracja układu nerwowego. Dzienna dawka nie powinna być mniejsza niż 3 mg. 

Witamina K - odgrywa ważną rolę w krzepnięciu krwi (bierze udział w tworzeniu protrombiny i innych czynników krzepnięcia), w gospodarce wapniowej oraz w fosforyzacji oksydacyjnej. Objawami niedoboru mogą być problemy z krzepliwością krwi. Dzienne zapotrzebowanie wynosi ok. 70 mcg 

Modnymi od jakiegoś czasu są diety pozbawione pokarmu mięsnego. Szczególny nacisk w tego rodzaju dietach położony jest na spożywanie dużej ilości warzyw i owoców. Wśród diet wegetariańskich wyróżnić możemy kilka trendów. Są to:

- weganizm

- witarianizm

- frutazianizm

- laktowegetarianizm

- laktoowowegetarianizm

Każda z diet charakteryzuje się nieco odmiennymi zasadami żywieniowymi.

Weganizm - jest to najbardziej radykalny nurt wegetarianizmu, który neguje nie tylko spożywanie mięsa jako takiego, ale także wszystkich produktów pochodzących od zwierząt, włączając mleko, sery, jaja i wszystkie przetwory mleczne. Nie jest to tylko rodzaj diety, ale cały styl życia i myślenia, mający na celu dobro zwierząt.

Witarianizm - odmiana wegetarianizmu, gdzie spożywane są tylko pokarmy surowe, nie poddane obróbce termicznej. Z przygotowywania wykluczone jest gotowanie, czy smażenie, które zabija wiele witamin i substancji odżywczych niezbędnych dla organizmu. Takie pokarmy są też dużo lepiej i szybciej są trawione, a także łatwiej wydalane, pozbawione wielu toksycznych związków, które mogą powstawać np. w czasie smażenia. Podstawowy składnik diety stanowią warzywa i owoce, wykluczone są napoje typu kawa, herbata, soki, a dopuszczana jest jedynie woda.

Frutarianizm - aby wegetarian określić mianem frutarian muszą oni w swej diecie posiadać co najmniej 75% owoców. Żywią się oni wyłącznie owocami w botanicznym tego słowa znaczeniu, wykorzystując rośliny bez niszczenia ich zewnętrznej warstwy. W skład diety wchodzą np. jabłka, pomarańcze, pomidory, orzechy, ale nie ma np. ziemniaków, czy szpinaku. Nie ma wątpliwości, ze owoce są cennym źródłem wielu wartościowych składników odżywczych, ale wielu naukowców twierdzi (i trzeba przyznać im rację), że nie jest możliwe dostarczenie wszystkich składników odżywczych, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Ten rodzaj diety, głównie za sprawą niesprzyjającego klimatu nie jest zbyt popularny w naszym kraju.

Laktowegetarianizm - to najbardziej rozpowszechniona odmiana wegetarianizmu, która dopuszcza spożywanie produktów mlecznych, mleka i miodu. Nie spożywają natomiast jajek, w związku z traktowaniem ich już jako coś, co daje początek życiu.

Laktoowowegetarianie - najmniej radykalna odmiana wegetarianizmu. Odrzuca spożywanie pokarmów zwierzęcych sensu stricte, dopuszcza natomiast jedzenie jaj, spożywanie mleka i jego przetworów. Nazwa pochodzi z łaciny: lakto - mleko, owo - jajo.

Oprócz dostarczania wielu negatywnych zdań na temat wegetarianizmu i jego odmian, trzeba zaznaczyć, ze diety te dostarczają organizmowi bardzo wielu witamin i soli mineralnych, są także bogatym źródłem węglowodanów, błonnika i w większości diet (wyłączając frutarianizm) także większości aminokwasów egzogennych potrzebnych dla organizmu. W ten sposób zapobiegają rozwojowi wielu chorób, włączając choroby nowotworowe, choroby układu krążenia, serca. Ponadto ideologia zdrowego żywienia sprzyja także prowadzeniu zdrowego trybu życia zgodnie z naturą.

Reasumując, aby organizm funkcjonował prawidłowo niezbędne jest dostarczenie mu wszystkich niezbędnych substancji odżywczych i regulujących w odpowiednich ilościach. W zbilansowanej diecie węglowodany powinny stanowić ok. 50-60%, z czego cukry proste ok. 10%, białka do 15%, natomiast tłuszcze ok. 30%, z czego najmniej 3% nienasycone kwasy tłuszczowe. W stanie spoczynku zapotrzebowanie organizmu na energię wynosi 40 kcal na 1 m3 powierzchni ciała na godzinę, co daje ok. 1800 kcal dziennie. Wszystko jednak zmienia się biorąc pod uwagę wiek, wzrost, stan organizmu oraz rodzaj aktywności. Natomiast zaburzenie równowagi w żywieniu może doprowadzić do licznych chorób, nie tylko związanych z układem pokarmowym.

Choroby układu pokarmowego

Są bardzo zróżnicowane i dotyczą każdej części układu pokarmowego. Najważniejsze z nich to: 

Niedożywienie dotyka cały organizm, wyraża się znacznym ubytkiem masy ciała oraz zaburzeniami w funkcjonowaniu wszystkich narządów. Skrajnym przypadkiem niedożywienia jest choroba głodowa, która pojawiła się w Europie w czasie wojen, klęsk żywiołowych, natomiast jest powszechna w ubogich krajach Afryki, Azji i Ameryki Południowej. Przyczynami niedożywienia mogą być: brak dostarczania pokarmu do organizmu za sprawą utraty uczucia głodu (np. niedoczynność przysadki, anoreksja, alkoholizm), z powodu braku pokarmu lub też w wyniku niedostatecznego wchłaniania pokarmu z przewodu pokarmowego. Przyczyną niedożywienia może być także utrata składników pokarmowych w niektórych stanach chorobowych, np. znaczne utraty białka z moczem w zespole nerczycowym. Objawy niedożywienia mogą także wystąpić wraz ze wzrostem zapotrzebowania kalorycznego organizmu np. podczas zaburzeń wydzielania hormonów tarczycy. Objawami jest całkowity zanik tkanki tłuszczowej podskórnej, w wyniku czego zaczynają być widoczne zarysy kości. Charakterystyczna jest postawa ciała, z głową lekko pochyloną, lekko zgiętymi kolanami i opadniętymi ramionami. Temperatura ciała zazwyczaj utrzymuje się poniżej 36 stopni, skóra jest sucha, lekko żółta. Niekiedy występują obrzęki. Obniżone jest ciśnienie tętnicze krwi oraz częstość skurczów serca, nawet do 30-40 na minutę. Zanikowi lub zmniejszeniu ulegają niektóre gruczoły trawienne, zmniejszona zostaje ilość soków trawiennych, biegunki, wielomocz. Ze strony układu nerwowego występują zaburzenia lub całkowite zaniki odruchów, apatia. Zatrzymanie miesiączki i impotencja u mężczyzn. Im bardziej zaawansowana choroba, tym leczenie powinno być wolniejsze i stopniowe. Polega ono w każdym przypadku na kompleksowym uzupełnianiu ubytków substancji pokarmowych. Ważne jest w profilaktyce leczenie choroby, która może doprowadzić do niedożywienia.

Jadłowstręt psychiczny popularnie zwany anoreksją, jest chorobą dotykającą najczęściej młode kobiety w wieku 13-25 lat, choć nie jest to reguła. Zasadniczymi objawami choroby jest samoistna utrata łaknienia, niechęć do przyjmowania posiłków i utrata miesiączki. Prowadzi ona do skrajnego wyniszczenia organizmu. Waga ciała spada drastycznie, często oscyluje w granicach 30-36 kg. Występują uczucia zimna, obniżenie temperatury ciała, skóra jest sucha, niekiedy łuszczy się. Zanika całkowicie podskórna tkanka tłuszczowa, widoczne są pod nią kości. Podstawowa przemiana materii jest zwolniona, podobnie jak tętno. Często występują bóle brzucha, zaparcia, nudności, niekiedy wymioty, ale nie jest to regułą. Ważne jest, że zachowany jest prawidłowy poziom cholesterolu, a w elektrokardiogramie nie obserwuje się większych zmian. Przyczyna choroby nie jest do końca jasna. Bardzo często jest jednak związana z wcześniejszym odchudzaniem się, prawdopodobnie na skutek intensywnego odchudzania zahamowany zaburzona zostaje działalność podwzgórzowych ośrodków głodu i sytości, a także wydzielania czynników uwalniających gonadotropiny. Choroba stała się jakiś czas temu dość rozpowszechniona, prawdopodobnie za sprawą powszechnej mody na szczupłą sylwetkę, która wywołała falę odchudzania się. Leczenie skupia się głównie na psychoterapii, początkowo karmieniu na siłę, często dożylnym wprowadzaniu pokarmu, lub przez sondę. Aczkolwiek leczenie jest długie i wymaga współpracy samego chorego i jego rodziny.

Bulimia jest kolejną chorobą obok anoreksji na tle zaburzeń psychicznych. Charakteryzuje się dwoma przeciwstawnymi stanami, następującymi po sobie. Osoba chora na bulimię posiada fazy niekontrolowanego obżarstwa, kiedy jedzenie jest priorytetem i nic nie jest w tym momencie ważniejsze. Kiedy natomiast po takim ataku dochodzi do głosu świadomość następuje faza wymiotów. Chory charakteryzuje się przesadnym skupianiu się na własnym wyglądzie i wadze, częste są nadużycia środków przeczyszczających, moczopędnych, stosowanie drastycznej diety, łącznie z głodówkami, zbyt forsowne ćwiczenia fizyczne. Innymi objawami ogólnoustrojowymi są: ospałość, drażliwość, chwiejność emocjonalna, problemy z trawieniem, zaparcia, zaburzenie równowagi elektrolitów, rozciągnięcie ścian żołądka, nieregularne miesiączkowanie, stany depresyjne, szkliwo zębów zniszczone przez kwasy żołądkowe, spowodowane częstymi wymiotami (często widoczne od wewnętrznej strony). Przyczyny choroby są podobne do anoreksji; zaburzenia w funkcjonowaniu podwzgórzowego ośrodka głodu i sytości, brak akceptacji własnego ciała, samotność, oraz ogólnie pojęte zaburzenia psychiczne. Leczenie opiera się przede wszystkim na terapii psychologicznej, a także na wprowadzeniu regularnego, kontrolowanego spożywania posiłków w gronie bliskich osób.

Otyłość jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych w dzisiejszym świecie chorób cywilizacyjnych. Jest to zaburzenie przemiany materii polegające na wzroście masy ciała w wyniku wzrostu ilości tłuszczu w organizmie. Średnio co drugi Polak i Polka cierpi na otyłość. Może pojawiać się w każdym wieku, ale najczęściej u kobiet występuje po 30 roku życia, a u mężczyzn po 40. Tendencje te jednak bardzo często się zmieniają i problemy z otyłością mają nawet kilkuletnie dzieci, za sprawą nieodpowiedzialnych rodziców. Otyłość może mieć przyczyny egzogenne, wówczas jest po prostu wynikiem nadmiernego spożywania pokarmów, lub mieć przyczyny endogenne, kiedy spowodowana jest innymi chorobami (zaburzenia hormonalne, zaburzenia w ośrodkowym układzie nerwowym, lub zaburzenia na tle genetycznym). Jakkolwiek, otyłość zawsze wynika z nadmiernego jedzenia w porównaniu z zapotrzebowaniem organizmu, a nadwyżki są odkładane w postaci tkanki tłuszczowej. Niekiedy nieprawidłowe nawyki wynosi się jeszcze z dzieciństwa i trzeba nie lada wysiłku by je zmienić. Mogą one prowadzić do nieprawidłowego działania ośrodka głodu i sytości w podwzgórzu. Ośrodek ten też może być uszkodzony w wyniku urazów, stanów zapalnych, skrzepów. Otyłość sprzyja pojawieniu się wielu chorób m.in. zwyrodnienia stawów i kręgosłupa, otłuszczeniu serca, chorób układu krążenia, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, zaburzenia układu oddechowego, zmniejszenie pojemności oddechowej płuc, nieprawidłowości ze strony układu nerwowego (zmniejszenie pobudliwości ośrodka oddechowego, senność). Leczenie skupia się przede wszystkim na opracowaniu zbilansowanej diety niskokalorycznej, wzmożonej aktywności fizycznej, a niekiedy także psychoterapii. Leczenie jest długie i pracochłonne. Ponadto leczeniu podlegają choroby, których przyczyną była pierwotnie otyłość.

Wrzód trawienny to ograniczony ubytek w błonie śluzowej, sięgający przez warstwę mięśniową do warstwy podśluzowej, a niekiedy głębiej. Wrzody trawienne powstają w miejscu, gdzie działa kwas solny i pepsyna, czyli przede wszystkim żołądek, dolna część przełyku, opuszka dwunastnicy. Choroba polega na zaburzeniu wzajemnej równowagi pomiędzy czynnikami uszkadzającymi, jakimi są kwas solny i pepsyna oraz odpornością błony śluzowej na ich działanie. Wrzód żołądka przebiega najczęściej w połączeniu ze zmianami zapalno-zanikowymi w błonie śluzowej, a główną przyczyną jego rozwoju jest upośledzenie odporności błony śluzowej i jej nadtrawienie przez zawartość żołądka. Zmiany zapalno-zanikowe powodują zmniejszenie wydzielania i upośledzenie czynności jako bariera elektrolityczna błony śluzowej żołądka. Przez powstałe nadżerki przenikają jony wodorowe, które przedostają się do krwi oraz tym samym pogłębiają uszkodzenia samej błony. Wrzody rozwijają się w stanach przeciążenia ustroju, m.in. z powodu niedokrwienia błony śluzowej, stres, wysiłek fizyczny, strach, urazy mechaniczne, ingerencje chirurgiczne, oparzenia. W przypadku wrzodów żołądka bóle występują krótko po jedzeniu, z reguły nie występują na czczo i w nocy. Często ulegają one przekształceniom nowotworowym. Leczenie wrzodu jest leczeniem zachowawczym i polega na opanowaniu aktualnych dolegliwości i skróceniu czasu nawrotów. Przede wszystkim jest to stosowanie odpowiedniej diety pozbawionej wszelkich pikantnych, tłustych, gorących dań, która ma na celu alkalizację wnętrza żołądka, zachowanie spokoju psychicznego, a także zrezygnowanie z tytoniu.

Choroby wątroby i dróg żółciowych:

Marskość wątroby jest chorobą ogólną, charakteryzującą się licznymi zmianami zwyrodnieniowymi i martwiczymi tkanki wątrobowej, a co za tym idzie przerost tkanki nowej, w celu uzupełnienia ubytków. Najistotniejszymi czynnikami chorobotwórczymi są: niewłaściwe żywienia, zapalenia bakteryjne, przewlekły alkoholizm. Udowodniono także zależność pomiędzy żółtaczką a pożółtaczkową marskością wątroby. Innymi czynnikami są także choroby zakaźne, zaburzenia przemiany materii, choroby pasożytnicze. Objawy zazwyczaj są długo niezauważane. Najczęściej są to bóle i wzdęcia brzucha, koncentrujące się w prawym podżebrzu, brak łaknienia, uczucie pełności po jedzeniu, niekiedy uporczywe biegunki. Skłonność do krwawień z nosa lub dziąseł, puchnięcie kostek, zaburzenia w miesiączkowaniu, osłabienie popędu płciowego, zaniki mięśniowe, opuchlizna brzuszna. Zmniejsza się ilość wydalanego moczu. Z czasem zauważana są zmiany w morfologii krwi, spada ilość albumin i protrombiny, natomiast wzrasta ilość gamma- i betaglobulin. Częstym i groźnym objawem jest nadciśnienie wrotne, które może prowadzić do rozwoju żylaków przełyku i podwpustowej części żołądka, a najgroźniejszym powikłaniem jest krwawienie z żylaków przełyku. Leczenie polega przede wszystkim na stosowaniu odpowiedniej diety. Musi być ona urozmaicona, bogata w witaminy, lekkostrawna. Niezbędne jest ograniczenie spożywania soli kuchennej oraz bezwzględny zakaz spożywania alkoholu. Oczywiście oprócz diety stosuje się skomplikowane i wszechstronne leczenie farmakologiczne. Niekiedy wymagane są interwencje chirurgiczne.

Zapalenie pęcherzyka żółciowego może być wywołane czynnikami toksycznymi lub zakażeniami. W większości przypadków zapalenie nie jest ograniczone do samego pęcherzyka, ale obejmuje także drogi żółciowe. Bardzo często obserwuje się wystąpienia zapalenia pęcherzyka towarzyszące kamicy i zastojom żółci. Często zapalenia nie związane z wcześniejszymi chorobami występują w wyniku zakażenia bateriami durowymi. Zapalenie pęcherzyka żółciowego to choroba dość często spotykana, z przewagą kobiet. Wyróżnić możemy dwa zespoły chorobowe: zapalenie pęcherzyka ostre i przewlekłe. Przebieg zapalenia ostrego jest bardzo charakterystyczny. Głównym objawem są nocne ataki kolki żółciowej, przebiegające z zaparciami, wzdęciami, nudnościami i wymiotami. W przypadku kamicy przewodów żółciowych obecne są uporczywe wymioty i wysoka gorączka. We krwi występuje leukocytoza obojętnochłonna, a w moczu zwiększona ilość barwników żółciowych. Niekiedy zapalenie woreczka może być wywołane bakteriami, które mogą się wdać drogą wstępującego zakażenia jelit lub też drobnoustrojami, które dostają się do wątroby żyłą wrotną. Dieta jest jednym z najważniejszych elementów leczenia. W związku z upośledzeniem wydzielania i produkcji żółci należy całkowicie odciążyć organy eliminując z diety tłuszcze, oraz jakikolwiek alkohol, a początkowo też wszystkie inne pokarmy stałe, ze względu na wymioty, a bardzo ważne jest stałe uzupełnianie płynów i elektrolitów.

Choroby narządów pomocniczych, jakimi są wątroba i pęcherzyk żółciowy są bardzo niekorzystne dla całego układu pokarmowego i pokazują jak istotną rolę narządy te pełnią nie tylko w trawieniu, ale wątroba w całym organizmie.

Choroby pasożytnicze:

Glistnica wywoływana jest przez pasożyta glistę ludzką, ma kształt wrzecionowaty, rozpowszechniona w klimacie ciepłym i wilgotnym. Zakażenie następuje przez spożycie zakażonych jajami pokarmów lub płynów. Po połknięciu, ze śliną dostają się do jelita cienkiego, gdzie osiadają, przebywają około roku, składają jaja, a następnie wydostają się wraz z kałem. Objawy są zależne od ilości pasożytów i stadium rozwojowego. W stadium larwalnym, podczas wędrówki w naczyniach, pęcherzykach płucnych możliwe jest wystąpienie zapalenia płuc, larwy mogą się przedostać także do krążenia dużego, gdzie wywołują zaburzenia różnych narządów włącznie z sercem, nerkami, mózgiem. Podczas, gdy glista przebywa w jelicie, w przypadku pojedynczych osobników nie wywołuje ona wyraźnych objawów, natomiast, kiedy jest ich więcej charakterystyczne są bóle brzucha, zaparcia, nudności, wymioty, a niekiedy zamknięcie światła jelita. Mogą one tez wędrować do sąsiednich narządów, wywołując w nich stany zapalne. Ze strony układu nerwowego mogą wystąpić: nadmierna pobudliwość, wzmożone ataki padaczkowe, podrażnienie opon. Najbardziej charakterystycznym objawem dla wszystkich pasożytów jest wystąpienie eozynofilii. U niektórych chorych obserwuje się także reakcje alergiczne włącznie z pokrzywką, dychawicą oskrzelową. W profilaktyce ważna jest przede wszystkim higiena i spożywanie pokarmów z pewnego źródła, lub uprzednio poddanych obróbce termicznej. Leczenie farmakologiczne.

Owsika wywoływana jest przez niewielkiego robaka obłego - owsika o maksymalnych rozmiarach do 12 mm (samica). Zakażenie następuje przez dostanie się do jamy ustnej przez pokarm lub nie tylko jaj pasożyta. Z jaj w jelicie cienkim rozwijają się larwy, które wędrują w górę i w dół do jelita grubego. Pod ich wpływem podrażnieniu ulega błona śluzowa jelita. Po około 7 dniach dorosłe samice wędrują nocą w okolice fałdów skórnych odbytu, gdzie składają jaja. Powoduje to nieprzyjemne swędzenie i pieczenie. Choroba jest jedną z powszechniejszych chorób pasożytniczych, głownie wśród dzieci. Do objawów należą uporczywy świąd okolicy odbytu, utrata łaknienia, niedokrwistość, niekiedy stany podobne do zapalenia wyrostka robaczkowego, bóle w nadbrzuszu, naprzemiennie występujące biegunki i zaparcia. Obserwuje się ogólne pobudzenie, niepokój, zawroty i bóle głowy, czasem mogą wystąpić częstsze ataki padaczkowe, czy drgawki. Leczenie farmakologiczne powtarzane trzykrotnie z dwutygodniowymi przerwami. W czasie leczenia niezbędne jest ścisłe przestrzeganie higieny osobistej, by zapobiec samonadkażeniu.

Tasiemczyce są wynikiem zakażenia jednym z kilku gatunków tasiemców, w wyniku spożycia mięsa, w którym znajdują się żywe larwy tasiemca (wągry) lub poprzez połknięcie jaj pasożyta. W przypadku połknięcia larwy osiedlają się one w jelicie cienkim, natomiast połknięte jaja osiedlają się w tkankach. Tasiemce należą do robaków płaskich doskonale przystosowanych do prowadzenia pasożytniczego trybu życia. Najczęstszymi gatunkami tasiemców atakującymi ludzi są: tasiemiec nieuzbrojony, tasiemiec bąblowiec, tasiemiec uzbrojony, tasiemiec karłowaty i bruzdogłowiec szeroki. Mimo takiego zróżnicowania i różnego przebiegu procesów rozwojowych w organizmie ludzkim udało się wyodrębnić szereg wspólnych objawów. Zazwyczaj w organizmie znajduje się jeden tasiemiec, rzadziej kilka. Po kilku miesiącach od zakażenia zaczynają się pojawiać różnorakie niewydolności układu pokarmowego. Przede wszystkim bóle brzucha, biegunka na przemian z zaparciami, zaburzenia apetytu, ślinotok, zmniejszone wydzielanie kwasu żołądkowego. Objawy ogólne to niepokój, drażliwość, bóle głowy, omdlenia. We krwi oprócz eozynofilii stwierdza się leukocytozę, niedokrwistość, niekiedy typu megaloblastycznego. Leczenie farmakologiczne połączone z zachowaniem bezwzględnej higieny. Zapobieganie skupia się na unikaniu spożywania mięsa niewiadomego pochodzenia i ochronie produktów spożywczych przed ewentualnym zakażeniem.

Włośnica jest stanem chorobowym wywołanym przez niewielkiego robaka o nazwie: włosień kręty. Zakażenie odbywa się na drodze pokarmowej, poprzez spożycie niedogotowanego, wieprzowego mięsa, w którym znajdują się otorbione larwy. Po okresie dwóch tygodniu w jelicie cienkim rozwijają się z nich dorosłe osobniki. Te przedostając się przez błonę śluzową jelita składają jaja bezpośrednio do naczyń limfatycznych. Po przedostaniu się do limfy, larwy rozprzestrzeniają się po całym organizmie wraz z krwią i osiedlają się w mięśniach poprzecznie prążkowanych, głównie przepony. Z czasem wokół larw powstaje otoczka, która ulega zwapnieniu. Objawy zależą od nasilenia inwazji pasożyta. W początkowym okresie są to objawy jelitowe: nudności, brak apetytu, biegunka, zmiany ogólnoustrojowe tj. spadek ciężaru i wzrost ciepłoty ciała, niepokój. Gdy larwy dostaną się do mięśni dochodzi do częściowej martwicy mięśniowej odczuwane są silne bóle mięśni szkieletowych, głównie kończyn dolnych. Mogą wystąpić drgawki, zamroczenie, zaburzenia wzrokowe, podniesienie ciepłoty ciała. Niekiedy występują także objawy alergiczne. We krwi stwierdza się eozynofilię, początkowo leukocytozę, a następnie leukopenię i monocytozę. Objawy utrzymują się przez okres ok. trzech miesięcy. Leczenie farmakologiczne, w celu usunięcia odczynów alergicznych stosuje się glikokortykoidy. Najważniejsza jednak jest profilaktyka i zachowanie higieny żywienia.

Lamblioza to choroba wywołana przez pierwotniaka o nazwie: lambia. Jest ona rozpowszechniona na całym świecie, a największe zagęszczenie występuje w klimacie ciepłym. Zakażenie organizmu następuje przez spożycie wody lub pokarmów, zawierających cysty lambii. W dwunastnicy z cyst wydostają się pasożyty, które następnie umiejscawiają się w błonie śluzowej jelita cienkiego, grubego, dróg żółciowych i przewodu trzustkowego. Efektem jest wydostawanie się z pasożyta substancji toksycznych, które mogą wywoływać odczyny toksyczne i alergiczne. Ponadto miejscowe odczyny ułatwiają wtórne zakażenia bakteryjne. Zazwyczaj objawy są ignorowane lub niezauważalne, dopiero w przypadku nasilonej inwazji pasożyta można zauważyć: biegunki, wzdęcia, nietolerancje na niektóre pokarmy (mięso, mleko), nudności, wymioty. Mogą także wystąpić objawy charakterystyczne dla zapalenia pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych, wątroby. Charakterystyczna jest eozynofilia we krwi. Najważniejsza podczas leczenia jak i w profilaktyce jest higiena osobista. Leczy się wszystkich nosicieli, którzy mieli kontakt z zakażonym pokarmem, wodą. W profilaktyce ważne jest zabezpieczanie żywności przed zanieczyszczeniem cystami.

Pełzakowica jest chorobą wywoływaną przez pierwotniaka Entamoeba histolityca. Znajduje się ona w świetle jelita grubego, nie wywołując szkód dla gospodarza w postaci wegetatywnej małej. W stanach obniżonej odporności gospodarza może przekształcać się w postać wegetatywną dużą, która zdolna jest do przechodzenia przez ścianę jelita, co prowadzi do uszkodzeń błony śluzowej. Uszkodzenia błony śluzowej jelita grubego mają najczęściej charakter powierzchownych owrzodzeń. Zakażenie odbywa się poprzez pokarm i wodę, w której znajdują się cysty pasożyta, które wcześniej zostały wydalone wraz z kałem z organizmu nosiciela i przeniesione najczęściej na dłoniach. Objawami są najczęściej biegunki, a niekiedy stwierdza się w kale krew, śluz lub ropę. Groźnymi powikłaniami takiego zakażenia są: zapalenie i ropień wątroby, śledziony, płuc i mózgu. Okres wylęgania choroby wynosi 1-3 miesięcy. Leczenie jest długotrwałe i nawet do kilku lat po wyleczeniu należy kontrolować organizm na obecność pasożyta

Zakażenie motylicą wątrobową odbywa się poprzez dostanie się pasożyta - motylicy wątrobowej do przewodu pokarmowego człowieka w postaci cyst (cerkarii) poprzez zakażoną wodę lub pokarm roślinny. Następnym etapem jest uwolnienie larwy z cysty w jelicie. Larwa następnie przechodzi do wątroby i dróg żółciowych, gdzie osiąga dojrzałość po okresie ok. trzech miesięcy. Objawy zależą od intensywności inwazji pasożyta oraz stadium rozwojowego. Zazwyczaj w czasie wędrówki larw przez tkanki obserwuje się objawy ogólne tj. osłabienie, wzrost temperatury ciała, bóle mięśniowo-stawowe, zaparcia, biegunki czy bóle w okolicach wątroby. Pasożyta stwierdza się najczęściej dopiero po trzech miesiącach, kiedy jego jaja wydostają się wraz z kałem z organizmu żywiciela. Podobnie jak w przypadku innych chorób pasożytniczych, najważniejsza w zapobieganiu jest higiena osobista oraz odpowiednie zabezpieczanie spożywanego pokarmu przez zakażeniem.

Wszystkie wyżej wymienione choroby to tylko zgrubne przedstawienie kilku najpospolitszych schorzeń układu pokarmowego. Innymi ważnymi chorobami są: cukrzyca, zapalenie wątroby, woreczka żółciowego i dróg żółciowych, zapalenia jelita grubego, zapalenie jelita cienkiego, choroby odbytu i odbytnicy, zapalenie wyrostka robaczkowego i wiele innych, które nie tylko utrudniają procesy trawienia i wchłaniania pokarmu, ale także mają konsekwencje ogólnoustrojowe.

Podsumowując, układ pokarmowy jest jednym z układów organizmu, który ma bezpośredni związek z dostarczaniem energii do pełnienia funkcji życiowych. To, w jaki sposób o niego dbamy, podajemy różnego rodzaju pokarmy, dbamy o jego higienę skutkować może doskonałym zdrowiem, lub też zaburzeniami ze strony całego ustroju.