Układ hormonalny

Układ hormonalny, lub też nazywany dokrewnym wraz z układem nerwowym sprawuje kontrolę nad prawidłowym funkcjonowaniem organizmu. Odbywa się to za pośrednictwem hormonów, specyficznych substancji chemicznych oddziałujących na komórki, posiadające dla nich receptory. Hormony mogą być wydzielane przez komórki rozproszone w tkance (hormony tkankowe) lub skupione w gruczoły. W obu przypadkach wydzielane są do krwi/chłonki z pominięciem jakichkolwiek przewodów wyprowadzających. Gruczołami wydzielania wewnętrznego są: podwzgórze, szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, grasica, trzustka, nadnercza, jądra, jajniki, gruczoły mleczne, łożysko, błona śluzowa żołądka i jelita cienkiego. W przeciwieństwie do układu nerwowego układ dokrewny działa długofalowo i wolniej. Kontrolowane są przez niego procesy związane ze wzrostem, rozwojem i rozmnażaniem, a także procesy metaboliczne (utrzymywanie równowagi stężeń różnych związków chemicznych w organizmie tj. glukoza, różnego rodzaju jony, woda w różnych płynach ustrojowych).

Hormon niosący ze sobą informację dla określonego typu komórek, aby ją przekazać musi zostać związany przez specyficzny receptor, znajdujący się w komórce docelowej. Bez niego jest on bezużyteczny. Schorzenia układu dokrewnego lub zaburzenia w działaniu poszczególnych hormonów niekoniecznie wiążą się z nieprawidłowościami w ich wydzielaniu, czy budowie hormonu, gdyż przyczyną może być nieprawidłowość w działaniu receptora.

Same hormony możemy również podzielić na kilka grup:

- hormony gruczołowe - wydzielane przez gruczoły dokrewne bezpośrednio do krwi/limfy i działające na określone komórki poprzez receptory

- hormony tkankowe - wydzielane przez komórki sąsiadujące ze sobą, lub rozproszone w danej tkance; z reguły działają parakrynnie (na komórki sąsiadujące) lub autokrynnie (same posiadają receptory dla wytwarzanych przez siebie hormonów)

- neurohormony - są wydzielane przez podwzgórze, należą do najwyższego piętra kontroli całego układu hormonalnego (regulacja wydzielania hormonów tropowych przysadki)

Prawidłowe funkcjonowanie organizmu uzależnione jest od sprawnego współdziałania wszystkich jego układów. Zasadniczą rolę pełnią dwa współpracujące ze sobą systemy kontrolujące, czyli układ nerwowy i hormonalny. Im bardziej adekwatna reakcja organizmu na dany bodziec, tym lepsze jego przystosowanie do warunków środowiskowych. Zatem działanie obu układów jest wypadkową czynników zewnętrznych oraz pochodzących z wnętrza organizmu.

Sam układ hormonalny jest kontrolowany na kilku poziomach. Najważniejszym mechanizmem koordynującym wydzielanie hormonów jest mechanizm sprzężenia zwrotnego.

Nadrzędną rolę kontrolującą w stosunku do gruczołów wydzielania wewnętrznego pełni przysadka mózgowa, a właściwie jej przedni płat, który odpowiedzialny jest za produkcję i wydzielanie hormonów tropowych. Są to: hormon tyreotropowy - TSH (pobudza wydzielanie hormonów gruczołu tarczowego), adrenokortykotropowy - ACH (pobudza wydzielanie hormonów kory nadnerczy), folikulotropowy - FSH (u kobiet pobudza wydzielanie estrogenów i dojrzewanie komórki jajowej, wydzielany jest zatem cyklicznie, natomiast u mężczyzn przyspiesza spermatogenezę), luteinizujący - LH (pobudza gonady męskie do wydzielania testosteronu, a u kobiet odpowiada za wytworzenie się ciałka żółtego i wydzielanie przez nie progesteronu), luteotropowy - LTH (nazywany jest także prolaktyną - PRL - ponieważ oprócz wpływu na jajniki, pobudza on również gruczoły mleczne. Trzy ostatnie hormony należą do grupy gonadotropin. Przysadka wydziela również: hormon wzrostu - somatotropina - GH lub STH (odpowiada za prawidłowy wzrost organizmu). Innymi hormonami, nie będącymi hormonami tropowymi są: wazopresynę, czyli hormon antydiuretyczny - ADH (odpowiada za wtórną resorpcję wody w kanalikach nerkowych) oraz oksytocyna - OXY, która działa przede wszystkim na mięśniówkę macicy, obkurczając ją, a także na gruczoły mlekowe w czasie laktacji, powodując wydzielanie mleka.

Hormony tropowe działają na gruczoły wydzielnicze pobudzająco, a kiedy wzrośnie we krwi stężenie hormonów gruczołowych działają one na przysadkę mózgową, hamując wydzielanie hormonu tropowego, który spowodował ich wydzielenie. Takie działanie hormonów nazywane jest ujemnym sprzężeniem zwrotnym. Natomiast działanie hormonów tropowych na gruczoły nazywamy sprzężeniem dodatnim.

Najlepiej zasadę sprzężenia zilustruje przykład jednego z ważniejszych gruczołów dokrewnych organizmu człowieka. Jest to tarczyca, której wydzielanie jest bezpośrednio koordynowane przez przysadkę. Hormony wytwarzane są w komórkach tarczycy (nabłonek), a ich prekursorami są: jeden z aminokwasów białkowych - tyrozyna oraz jod nieorganiczny. Oba substraty pobierane są z krwioobiegu.

Hormonami tarczycy są tyroksyna (czterojodotyronina-T4) i trójjodotyronina (T3). Są to związki czynne o niezwykle szerokim spektrum działania na organizm. Przede wszystkim odpowiedzialne są za przemiany metaboliczne. Od ich poziomu zależny jest także wzrost i różnicowanie się komórek centralnego układu nerwowego. Powodują przyspieszenie przemiany materii, utleniania, wychwytują z krwioobiegu nadmiar cholesterolu i sprzyjają jego szybkiemu rozkładowi. Ponadto intensyfikują syntezę enzymów i innych białek wewnątrz komórki, co może prowadzić do nadmiernego rozkładu białek organizmu i w rezultacie obniżyć poziom azotu. Mogą one także ujemnie wpływać na bilans wody i soli mineralnych w płynach ustrojowych.

Im większe stężenie hormonów tarczycy we krwi tym bardziej hamują one wydzielanie hormonu tyreotropowego.

Mechanizm sprzężenia zwrotnego działający na drodze: przysadka mózgowa - gruczoł wydzielniczy nie jest jedynym mechanizmem kontrolującym wydzielanie hormonów. Jeszcze wyższym szczeblem kontroli jest mechanizm pobudzania lub hamowania wydzielania hormonów tropowych przez hormony wydzielane przez podwzgórze (część międzymózgowia). Podwzgórze wytwarza dwa rodzaje hormonów, są to liberyny (RH) (pobudzają wydzielanie hormonów tropowych) oraz statyny (RIH) (hamują wydzielanie hormonów tropowych). Podobnie jak w przypadku zależności gruczołowo-przysadkowych, także i w tym przypadku większe stężenie hormonów tropowych prowadzi do hamowania wydzielania liberyn, a zwiększenia wydzielania statyn.

Jeszcze innym sposobem utrzymywania równowagi hormonalnej, a głównie równoważenia efektów działania poszczególnych hormonów jest wzajemne oddziaływanie pomiędzy nimi. Kiedy rozpatruje się relacje między hormonami można wyróżnić działanie synergiczne (współdziałanie) oraz antagonistyczne.

Z działaniem snergicznym mamy do czynienia, gdy jeden hormon nasila działanie drugiego działającego w tym samym czasie. Zależność tę można obserwować na przykładzie podanych jednocześnie estrogenu i progesteronu. Na podstawie badań laboratoryjnych zaobserwowano przekrwienie i przyrost błony śluzowej macicy oraz rozwój gruczołów śluzowych. Przy podaniu tylko jednego z tych hormonów efekty były znacznie mniej nasilone.

Kolejną parą hormonów działających synergicznie są hormony wydzielane przez dwa rodzaje komórek rdzenia nadnerczy: adrenalina i noradrenalina. Wydzielanie adrenaliny jest znacznie większe niż noradrenaliny, ale ich funkcje są bardzo zbliżone do siebie, a kontrolę nad wydzielaniem w znacznej mierze regulowane jest przez włókna układu współczulnego, co zapewnia znacznie szybszą reakcję na bodziec. Noradrenalina znajduje się w dużych ilościach w zakończeniach nerwów adrenergicznych i w ośrodkowym układzie nerwowym.

Oba hormony wydzielana są w sytuacjach zagrożenia organizmu (sytuacje stresowe, ból, stany lękowe), a także w przypadku obniżenia stężenia glukozy we krwi.

Działanie antagonistyczne polega na tym, że działania dwóch hormonów znajdujących się jednocześnie w krwioobiegu znoszą się, a sygnałem do ich wydzielania są przeciwstawne stany organizmu. Parą takich hormonów jest między innymi insulina i glukagon. Hormony te regulują stężenie glukozy we krwi, a ich wydzielanie też jest przez nie regulowane. Działanie insuliny polega na obniżeniu stężenia glukozy w krwioobiegu i jej magazynowanie w wątrobie w postaci glikogenu, natomiast glukagon, działając przeciwstawnie powoduje zwiększenie jej stężenia, poprzez uruchomienie rezerw glikogenu z wątroby, jego rozkładu do glukozy i wydzielenie do krwi. W rezultacie działania obu hormonów ustalane jest pewne stałe stężenie glukozy, przyjmowane za normę. Wydzielanie obu hormonów odbywa się na zasadzie samoregulacji. Im wyższy poziom glukozy (ponad normę) tym większe ilości insuliny są wydzielane przez komórki beta wysp Langerhansa trzustki, natomiast, kiedy poziom glukozy gwałtownie spada, z komórek alfa wydzielany jest do krwi glukagon.

Należy zaznaczyć, że działanie obu hormonów jest niezmiernie ważne dla prawidłowego funkcjonowania całego organizmu, a jakiekolwiek zaburzenia w ich wydzielaniu mogą prowadzić do poważnych schorzeń. Stężenie glukozy uważane za normę (na czczo) wynosi do 115 mg/dl (wzrasta znacznie po posiłku, zwłaszcza bogatym w węglowodany). Dłużej utrzymujące się stężenie w granicach 115-126 mg/dl wskazuje na zagrożenie cukrzycą, natomiast osoby, u których stężenie powyżej 126mg/dl utrzymuje się, są klasyfikowani jako diabetycy. Nie tylko nadmiar glukozy we krwi może być stanem patologicznym, ale także dłużej utrzymujące się zbyt niskie stężenie cukru może doprowadzić do poważnych zaburzeń, a w ostateczności, przy bardzo niskim stężeniu cukru (poniżej 50mg/dl) może wystąpić wstrząs hipoglikemiczny stanowiący bezpośrednie zagrożenie dla życia. Więcej o cukrzycy i innych chorobach poniżej.

Kolejnym przykładem pary hormonów działających antagonistycznie jest para: parathormon-kalcytonina. Są to hormony produkowane prze różne gruczoły. Parathormon wytwarzany jest w przytarczycach, a kalcytonina została wyodrębniona zarówno z przytarczyc, komórek C tarczycy oraz m.in. z grasicy, ale już w znacznie mniejszej ilości.. Parathormon powoduje wzrost stężenia jonów wapnia w krwioobiegu poprzez uwolnienie z kośćca fosforanu wapniowego, wzmożone zostaje wchłanianie wapnia z jelit oraz w nerkach. Kiedy utrzymywany w ścisłej równowadze poziom wapnia we krwi podniesie się, natychmiast wydzielana jest kalcytonina, która powoduje jego obniżenie i odkładanie w kośćcu. Zwiększenie aktywności gruczołów przytarczyc powoduje szybką mobilizację soli wapniowych z kości i wzrost poziomu wapnia w płynach ustrojowych (hiperkalcemia), co może prowadzić do powstawania kamieni nerkowych. Niedoczynność powoduje spadek poziomu wapnia (hipokalcemia), co w stanach przewlekłych przejawia się w postaci tężyczki (nadpobudliwość nerwów i mięśni).

Innym sposobem kontroli wydzielania hormonów jest współpraca z wegetatywnym układem nerwowym. Z tym przypadkiem mamy do czynienia w nadnerczach, których rdzeń powstaje z pierwotnej tkanki nerwowej, a utrzymując w ten sposób kontakt z układem nerwowym wydzielanie hormonów odbywa się znacznie szybciej i zaraz po odebraniu bodźca. Ma to szczególne znaczenie, biorąc pod uwagę, jakie hormony są wydzielane przez nadnercza (adrenalina i noradrenalina).

HORMONY

Organizm i jego funkcje są ściśle kontrolowane przez dwa główne systemy, jest to układ nerwowy oraz hormonalny.

Układ nerwowy spełnia swoje funkcje poprzez odbieranie sygnałów z zewnątrz jak i z wnętrza organizmu, a koordynacja i kontrola następuje poprzez bardzo szybkie działania i reakcje, które są zazwyczaj krótkotrwałe. Natomiast układ hormonalny działa wolniej, gdyż jego sygnały przesyłane są za pomocą substancji chemicznych, czyli hormonów, które w większości przypadków wywołują długotrwały efekt, oddziaływując na inne komórki danego ustroju. Sama nazwa substancji biologicznie czynnej pochodzi prawdopodobnie z greki (hormao - oznacza: uruchamiam).

Zainteresowaniem współczesnej endokrynologii cieszą się nie tylko badania nad wydzielaniem i oddziaływaniem na organizm hormonów wytwarzanych przez gruczoły dokrewne, ale także liczne neurohormony, substancje neurohumoralne, hormony specjalne, czy hormony tkankowe przewodu pokarmowego. Choć trzeba zaznaczyć, że to właśnie od hormonów gruczołowych endokrynologia wzięła swój początek.

Gruczoły wydzielania wewnętrznego, czyli gruczoły dokrewne charakteryzują się bardzo silnym ukrwieniem oraz brakiem przewodów wyprowadzających, ze względu na to, iż sekrecja następuje bezpośrednio do płynów ustrojowych. To właśnie z krwią hormony docierają do narządów docelowych, gdzie spełniają swoją funkcję. Do gruczołów układu dokrewnego należą: szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca, gruczoły przytarczowe, grasica, wyspy Langerhansa trzustki, nadnercza, jądra, jajniki oraz czasowo łożysko, a nadrzędną kontrolę pełni podwzgórze. Czynności gruczołów wewnątrzwydzielniczych podporządkowane są układowi nerwowemu, ale zależność ta uwidacznia się w różnym stopniu, w zależności od gruczołu.

Stężenie hormonów we krwi jest relatywnie bardzo niskie (8-10 mol/L), ale wystarczające, aby wywołać odpowiedni efekt. Aby tego dokonać hormon musi połączyć się ze specyficznym tylko dla siebie receptorem, który znajduje się w komórce docelowej. Receptory są substancjami białkowymi, niekiedy o bardzo złożonej budowie. Możemy wyróżnić trzy rodzaje receptorów, są to: receptory błonowe (znajdujące się w błonie komórkowej), jądrowe (znajdują się bezpośrednio w jądrze komórki) oraz cytozolowe (znajdują się w cytoplazmie komórki). Niektóre komórki posiadają receptory nie tylko dla jednego rodzaju hormonów. Hormony steroidowe w przeciwieństwie do hormonów białkowych łatwo przedostają się przez błonę komórkową do wnętrza komórki, gdzie łączą się z receptorem.

Hormony syntezowane w gruczołach, zazwyczaj są też w nich magazynowane w postaci nie uczynnionej (pre-hormon) aż do momentu, w którym będzie na nie zapotrzebowanie w organizmie. Przykładem może być tu gruczoł tarczycy, w którym w dużych ilościach zmagazynowana jest tyroksyna i trójjodotyronina w postaci tyreoglobuliny (połączenie samego hormonu z białkiem). Hormony są wydzielane do krwioobiegu pod wpływem określonego bodźca, a wydzielanie jest również uzależnione od siły tego bodźca. Bodźcem takim może być: czynnik zewnętrzny środowiska, czy zmiany bilansu wody i rozpuszczonych w niej jonów w samym ustroju.

Znajdujące się w krwioobiegu hormony nie występują w postaci czynnej, ale są transportowane w połączeniu z białkami osocza. Jest to pewnego rodzaju ochrona przed wcześniejszym wydaleniem z ustroju, a także reguluje ich przenikanie do tkanek, na które mają zadziałać. Przykładem niech będą tutaj ponownie hormony tarczycy, które transportowane są przez alfa-globulinę i albuminy, a także kortykosterydy, których nośnikiem jest alfa₁-globulina (nazywana inaczej transkortyną).

Prawdopodobnie nieraz każdy zdawał sobie sprawę z działania adrenaliny i współdziałającej z nią noradrenaliny, kiedy zaczynamy szybciej oddychać, odczuwamy przyspieszone bicie serca, pocenie się, a skóra staje się blada w wyniku zwężenia się powierzchniowych naczyń krwionośnych. Mamy tego świadomość prawdopodobnie dlatego, że jej działanie jest bardzo szybkie, a wydzielanie skorelowane jest z układem nerwowym i odpornościowym. Te same substancje mogą działać w różnych układach naszego organizmu wywołując podobne, a nieraz zupełne skutki. Noradrenalina jest tu dobrym przykładem, spełniając funkcję neuroprzekaźnika w synapsach układu nerwowego oraz będą hormonem w układzie dokrewnym.

To właśnie ścisła współpraca pomiędzy poszczególnymi układami, a zwłaszcza systemami sprawującymi kontrolę nad całym ustrojem jest warunkiem prawidłowego jego funkcjonowania.

Funkcje układu dokrewnego:

- kontrola reakcji biochemicznych

- utrzymanie homeostazy środowiska wewnętrznego (stężenie jonów, glukozy itp.)

- współdziałanie z układem trawiennym, regulacja trawienia (hormony tkankowe)

- kontrola ciśnienia osmotycznego i gospodarki wodnej

Wszystkie stadia od samego początku rozwoju organizmu podlegają kontroli hormonów:

- prawidłowy wzrost i rozwój (uzależniony jest między innymi od hormonu wzrostu, oraz regulujących metabolizm hormonów tarczycy)

- prawidłowe wykształcanie się i dojrzewanie poszczególnych organów/narządów (hormony gonad, hormony tarczycy)

- koordynacja procesów związanych z rozmnażaniem (poczynając od dojrzewania organów płciowych, poprzez drugorzędowe cechy płciowe - hormony płciowe, po samo wydanie na świat potomstwa - oksytocyna, prolaktyna

- niektóre funkcjonują jako neuroprzekaźnika (np. noradrenalina, lub hormon tkankowy - acetylocholina)

GRUCZOŁY WYDZIELANIA WEWNĘTRZNEGO

Szyszynka

Jest niewielkim gruczołem powstającym z międzymózgowia i z tą częścią mózgu współpracuje. Znajduje się ona nad spoidłem tylnym mózgu (nad komorą trzecią). Substancjami czynnymi, które zostały wyodrębnione z szyszynki to melatonina (N-acetylo-5-metoksytryptamina) oraz arginino-wazotocyna. Obie substancje są wydzielane w zależności od czynników świetlnych, przekazywanych nerwami układu współczulnego z siatkówki. Melatonina zaczyna być wydzielana w organizmie ludzkim zaraz po zaśnięciu, a przestaje być wydzielana po przebudzeniu. Ponadto wstrzymuje ona rozwój płciowy działając na hormony gonadotropowe. Pod jej wpływem także kurczą się melanofory, a co za tym idzie skóra staje się bledsza. Oczyszczone wyciągi z szyszynki podawane zwierzętom doświadczalnym obniżają poziom hormonu luteinizującego, spadek masy gonad oraz dodatkowych gruczołów płciowych, a także w najcięższych przypadkach niepłodność. Prawdopodobnie melatonina jest także odpowiedzialna za przywracanie aktywności zwierzętom budzącym się ze snu zimowego. Mimo to, nie udało się wykazać wszystkich funkcji szyszynki w organizmie człowieka.

Przysadka mózgowa

Jest nieparzystym gruczołem, owalnego kształtu, wielkości ok. 1 cm i masie ok. 0.5 g. Położona jest ona u podstawy mózgu, z którą łączy się za pośrednictwem struktury zwanej lejkiem. Sama przysadka zróżnicowane jest jeszcze na trzy płaty:

- płat przedni (gruczołowy)

- płat pośredni (gruczołowy, u człowieka bardzo słabo rozwinięta)

- płat tylny (zbudowany z elementów neuroglejowych)

Położenie przysadki w mózgu ma swoje konsekwencje w pełnionych przez nią funkcjach. Utrzymując bezpośrednią łączność anatomiczną z międzymózgowiem przysadka jest elementem, który łączy układ nerwowy z układem wydzielania wewnętrznego. Ponadto wszystkie czynności przysadki pozostają pod kontrolą międzymózgowia, a ściślej - podwzgórza.

Płat przedni

Jest to płat silnie ukrwiony, a zbudowany z łącznotkankowego zrębu, na którym znajdują się komórki nabłonkowe ułożone w pasma. Wyróżnić tu można dwa rodzaje komórek: barwnikochłonne (chromofilne) i barwnikooporne (chromofobne). Wśród komórek barwnikochłonnych występują takie, które barwią się barwnikami zasadowymi i takie, które barwią się barwnikami kwaśnymi, natomiast komórki barwnikooporne, to komórki obojetnochłonne.

Część gruczołowa przysadki wydziela substancje pełniące różnorakie funkcje w organizmie. Kontrolują wzrost, rozród, czy przemiany metaboliczne.

Hormony przysadki są hormonami białkowymi, a ich wydzielanie uzależnione jest od hormonów uwalniających podwzgórza oraz od stężenia we krwi hormonów gruczołowych.

Jak dotąd znamy następujące hormony przysadki:

1) Somatotropina, hormon wzrostu (STH, GH)

Jest to hormon, który został odkryty jako pierwszy z hormonów przysadki mózgowej. Pod względem chemicznym jest białkiem prostym, ale niezwykle specyficznym gatunkowo. Pobudza on proporcjonalny wzrost całego organizmu. Dzieje się tak dlatego, że pod jego wpływem znaczna część spożywanego pokarmu wykorzystywana jest do budowy nowych tkanek. Somatotropina w młodym ustroju wpływa bezpośrednio na nasady kości długich pobudzając ich rozrost. W czasie jej działania w krwi zauważalny jest wzrost stężenia fosforanów i alkalicznej fosfatazy. Nie tylko w rosnącym ustroju, ale także u dorosłych ludzi wzmaga syntezę RNA, gromadzenie azotu białkowego, co prowadzi do większej zawartości białka w tkankach, a zarazem do wzrostu masy ciała, ale jednocześnie powoduje obniżenie w tkankach zawartości tłuszczu. Hormon wzrostu jest hormonem anabolicznym i wpływa również na przemiany metaboliczne cukrowców (podwyższenie poziomu cukru we krwi, a niekiedy cukromocz). Jego stężenie we krwi wykazuje wahania dobowe. Najwyższe stężenie obserwowane jest w pierwszych fazach snu, co dowodzi, że właśnie w tym czasie ma miejsce najintensywniejszy wzrost (zwłaszcza dzieci). Wykazano również, że ma on wpływ na produkcję mleka po porodzie. Somatotropina jest przede wszystkim hormonem, którego działanie jest ściśle skorelowane z innymi hormonami. Udowodniono, że prawidłowy wzrost w okresie dojrzewania jest możliwy tylko przy jej współdziałaniu z hormonami tarczycy.

2) Kortykotropina, hormon adrenokortykotropowy (ACTH)

Działa na korową część nadnerczy, pobudzając ją do wydzielania swoich hormonów gruczołowych. Wpływa ona także na powiększenie kory nadnerczy i nadmierne wydzielanie sterydów korowych. Zarówno kortykotropina, jak i hormony kory nadnerczy bierze udział w przystosowywaniu się organizmu do niekorzystnych warunków otoczenia. Poza tym wpływa ona również na metabolizm współdziałając z somatotropina, mając podobne do niej właściwości. Powoduje zwiększone odkładanie azotu białkowego, a także zwiększa stężenie wolnych kwasów tłuszczowych we krwi. Wydzielanie hormonu zależne jest od układu nerwowego oraz od warunków otaczających.

3) Tyreotropina, hormon tyreotropowy (TSH)

Kieruje wydzielaniem hormonów przez tarczycę, wychwytywaniem przez nią jodu z krwi oraz jego uwalnianiem z tarczycy do krwioobiegu. Odpowiedzialna jest także za powiększenie komórek w pęcherzykach. Przeprowadzone badania na zwierzętach doświadczalnych wykazały, że po usunięciu przysadki wielkość tarczycy zmniejsza się, komórki stają się bardziej płaskie, a wytwarzany przez nie koloid jest w nich zatrzymywany. Zatem brak tyreotropiny ujawnia się w postaci niedoczynności tarczycy, podobnie jak jej nadmiar jest przyczyną nadczynności. Zahamowanie wydzielania tego hormonu można spowodować poprzez podanie jodu. Samo wydzielanie jest zależne od hormonów podwzgórzowych oraz od stężenia hormonów tarczycy we krwi.

Grupa hormonów gonadotropowych. Należą tutaj trzy hormony wydzielane u obu płci i są to:

3) Folikulotropina, folikulostymulina, hormon dojrzewania pęcherzyka Graafa (FSH)

Glikopolipeptyd, w skład którego wchodzi między innymi: mannowa, galaktoza i galaktozmina. U samic działanie polega na pobudzeniu dojrzewania pęcherzyka Graafa w jajnikach oraz na pobudzeniu wydzielania estrogenów. W procesie dojrzewania pęcherzyków bierze również udział niżej wymieniony hormon luteinizujący. FSH jest wydzielany cyklicznie, zawsze na początku cyklu menstruacyjnego.

U samców hormon powoduje wzmożenie spermatogenezę i rozwój przewodów nasiennych.

4) Hormon luteinizujący (LH)

Podobnie jak FSH jest glikopolipeptydem o podobnym składzie. Bierze on także udział w dojrzewaniu pęcherzyka Graafa, pod wpływem LH następuje owulacja. W miejscu pękniętego pęcherzyka powstaje ciałko żółte, które zaczyna wydzielać progesteron.

U samców LH jest nazwany hormonem pobudzającym komórki śródmiąższowe Leydiga.

Wydzielanie hormonów gonadotropowych jest związane z ujemnym sprzężeniem zwrotnym. Wysokie stężenie hormonów wytwarzanych przez gonady powoduje spadek stężenia FSH i LH.

5) Luteotropina (LTH), hormon laktogenny, prolaktyna (PRL)

Warunkuje prawidłowy rozwój gruczołów mlecznych oraz zapoczątkowuje laktację po porodzie. Odgrywa on też dużą rolę w pojawieniu się instynktu macierzyńskiego. U gołębi pod wpływem tego hormonu ze złuszczonych komórek tłuszczowych wola wytwarza się mleczko, którym samica jak i samiec karmią pisklęta. Ponadto wraz z estrogenami pobudza instynkt zakładania gniazda. Natomiast u ssaków: szczurów i owiec wykazano wpływ prolaktyny na wydzielanie przez ciałko żółte progesteronu.

Mimo szerokiego spektrum działania sama prolaktyna ma niewielki wpływ na gruczoły sutkowe. Niezbędne jest współdziałanie estrogenów, progesteronu oraz hormonów korowo-nadnerczowych.

Płat pośredni

Intermedyna, hormon melanoforowy (MSH)

Jego budowa zbliżona jest do hormonu adrenokortykotropowego, podobnie jak właściwości. Przede wszystkim jednak jego zadaniem jest stymulacja komórek barwnikowych do wytwarzania melaniny. Ciemniejsza barwa skóry spowodowana jest dużym rozproszeniem barwnika w całej komórce melanoforowej, natomiast, kiedy barwnik skupia się w centralnej części komórki skóra robi się bledsza. Ze zjawiskami tymi mamy do czynienia np. podczas ekspozycji na słońce, kiedy to skóra "broni się" poprzez rozproszenie melaniny w melanoforach. Działanie MSH u człowieka i innych ssaków jest ograniczone, ale u ryb, płazów czy gadów ma olbrzymie znaczenie w przystosowywaniu się do otoczenia (szybkie zmiany ubarwienia), a także w trakcie zachowań godowych.

Usunięcie przysadki u niższych kręgowców powoduje trwałe rozjaśnienie skóry, natomiast podawanie hormonów melanoforowych jej ciemnienie.

Płat tylny (nerwowy)

Nie jest miejscem syntezy własnych hormonów, ale tutaj gromadzą się neurohormony wytwarzane przez jądra nadwzrokowe i przykomorowe podwzgórza. Są to: wazopresyna, wazotocyna i oksytocyna. Każdy z tych hormonów jest peptydem zbudowanym z dziewięciu aminokwasów i różnią się od siebie aminokwasami w pozycjach 3 i 8.

1) Wazopresyna, hormon antydiuretyczny (ADH)

Jest to hormon odpowiedzialny przede wszystkim za regulacje gospodarki wodnej organizmu i ciśnienia osmotycznego. Powoduje zwrotne wchłanianie wody w kanalikach nerkowych, kiedy w organizmie występuje jej deficyt, a tym samym wpływa na zagęszczenie wydalanego moczu. Wpływa także na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, powodując ich skurcz, a co za tym idzie podniesienie ciśnienia krwi. Uwalnianie wazopresyny jest zależne od osmoreceptorów znajdujących się w podwzgórzu.

2) Oksytocyna (OXY)

Działa na mięśnie gładkie macicy oraz nabłonek mięśniowy gruczołów mlekowych. Powoduje rytmiczne kurczenie się mięśni macicy w czasie aktu płciowego oraz podczas porodu (sztuczne wywoływanie akcji porodowej poprzez podawanie oksytocyny).Odgrywa ważną rolę podczas opróżniania gruczołu mlekowego. Jej wydzielanie odbywa się na zasadzie odruchu nerwowego poprzez podrażnienie receptorów macicy, zewnętrznych narządów płciowych oraz gruczołów mlekowych.

3) Wazotocyna (AVT)

U człowieka hormon ten wytwarzany jest w niewielkich ilościach i nie tylko w przysadce, ale także w szyszynce. Działa podobnie do wazopresyny. Zatrzymuje w organizmie chlor i sód, a zatem wodę. Ponadto u ptaków oprócz regulacji gospodarki wodnej powoduje skurcze macicy w czasie znoszenia jaj.

Tarczyca

Gruczoł położony zewnętrznie od gardła i krtani (nieco poniżej), pod skórą i tkanką mięśniową. Zbudowany jest z dwóch płatów nierównej wielkości i umieszczony podobnie jak serce w łącznotkankowym "worku". Zbudowany z pęcherzyków o owalnym kształcie i oddzielonych od siebie tkanką łączną o bardzo gęstym unaczynieniu. Pęcherzyki są wyścielone nabłonkiem sześciennym jednowarstwowym, a wewnątrz nich znajduje się koloid. Jest on wytwarzany przez nabłonek wydzielniczy oraz zawiera hormony. W zależności w od aktualnych czynności nabłonka zmienia on swoją morfologię. Jeśli aktualnie tarczyca wydziela substancje czynne, komórki nabłonka mają kształt bardziej cylindryczny, a ilość koloidu w pęcherzykach zmniejsza się, a gdy czynność wydzielnicza maleje komórki robią się bardziej płaskie, a ilość zgromadzonego koloidu w pęcherzykach jest bardzo duża. Ukrwieniem tarczycy zajmują się tętnice szyjne i unerwiona jest przez włókna układu współczulnego.

Hormonami tarczycy są: trójjodotyronina (T3) oraz czterojodotyronina (tyrozyna - T4). Odgrywają one niezmiernie ważną rolę dla metabolizmu. Regulują procesy wzrostu i dojrzewania we wczesnych etapach życia współdziałając z innymi hormonami, mając bardzo szerokie spektrum działania. Oba hormony (T3 ma jednak silniejsze działanie) przyspieszają metabolizm cukrowców, tłuszczów i białek, zwiększając zużycie tlenu w komórkach i wytwarzanie ciepła. Pobudzają one również popęd płciowy oraz spermatogenezę. Ponadto tyroksyna podwyższa produkcję mleka i wpływa na zawartość w nim tłuszczu. U ptaków wzmaga procesy pierzenia się, a u płazów przyspiesza przeobrażenie.

Do biosyntezy hormonów tarczycy niezbędny jest jod, który dostaje się do organizmu wraz z pożywieniem i jest on w większości przypadków dostarczany w wystarczających ilościach. W przewodzie pokarmowym związki jodu przekształcane są w jod nieorganiczny, który w takiej postaci zostaje wchłonięty do krwioobiegu. W krwi znajduje się on bardzo krótko, gdyż ok. 90% zostaje wychwycone bezpośrednio przez komórki nabłonka tarczycy już w kilkanaście minut po dostaniu się do krwi. Tam jodek nieorganiczny zostaje szybko utleniony do aktywnego jodu atomowego i wbudowany do tyrozyny (aminokwas). Początkowo tworzy się monojodotyrozyna, później dwujodotyrozyna. W międzyczasie tyrozyna łączy się z globuliną. W efekcie kolejnych przemian powstają właściwe hormony tarczycy połączone z globuliną i tworzą ich nieaktywną formę: tyreoglobulinę, która magazynowana jest w świetle pęcherzyka. W pęcherzykach zachodzi nieustanny proces rozkładu i tworzenia tyreoglobuliny. Po jej rozkładzie na mniejsze cząsteczki zawierające T3 i T4 przenikają one do krwi na zasadzie różnicy stężeń. W krwi łączą się one z alfa-globuliną i albuminą i w takiej formie są one transportowane. Już w naczyniach włosowatych oddzielają się od białek nośnikowych i przenikają do komórek, gdzie spełniają swoje zadania.

Czynności wydzielnicze tarczycy są kierowane przez hormon tyreotropowy przedniego płata przysadki. Przy jego wysokim stężeniu następuje wzmożone wychwytywanie jodu z układu pokarmowego, a także rozkład tyreoglobuliny i uwalnianie hormonów do krwi. Jednocześnie wysokie stężenie samych hormonów w krwioobiegu działa na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego na przysadkę, hamując wydzielanie hormonu tyreotropowego.

Ponadto sekrecja hormonów tarczycy związana jest z czynnikami środowiskowymi jak: pora roku, temperatura otoczenia. Im niższa temperatura tym produkcja i wydzielanie hormonów jest większe.

Przytarczyce

Gruczoł przytarczyczny znajduje się nad gruczołem tarczowym i zazwyczaj składa się z dwóch par. Podobnie jak tarczyca, przytarczyce umieszczone są w łącznotkankowej torebce, która wnikając do wnętrza tkanki pasemkami dzieli gruczoł na zraziki. Jest to gruczoł bogato unaczyniony; w krew tętniczą zaopatrywany przez tętnice tarczycowe, a krew żylna odprowadzana jest do żył tarczycowych.

Hormonami przytarczyc są działające przeciwstawnie:

Parathormon

Jest polipeptydem, w którego skład wchodzi 87 aminokwasów. Odpowiada on przede wszystkim za kontrole gospodarki wapniowej w organizmie. Efektem jego działania jest podniesienie poziomu jonów wapniowych w krwioobiegu. Dzieje się to za sprawą pobudzenia cyklicznego AMP, który uwalnia z kości fosforan wapniowy. Ponadto pobudza wchłanianie jonów wapnia z przewodu pokarmowego oraz jego zwrotny wychwyt z kanalików nerkowych. Duże stężenie wapnia w krwi hamuje wydzielanie parathormonu.

Kalcytonina

Jest wydzielana zarówno przez gruczoły przytarczycowe jak i samą tarczycę, a w zasadzie komórki C (inaczej zwane przypęcherzykowymi). Jest ona peptydem złożonym z 32 aminokwasów. W przeciwieństwie do parathormonu obniża ona stężenie jonów wapnia w osoczu poprzez hamowanie jego uwalniania z kośćca (hamowanie działania osteoblastów. Podobnie działa na nerki, hamując wtórną resorpcję wapnia i fosforu w nefronach. Kalcytonina wydzielana jest w większych ilościach pod wpływem zwiększonego stężenia wapnia w krwi, a jej wydzielanie kierowane jest również przez hormon tyreotropowy, będąc jednym z hormonów tarczycy.

Zatem kalcytonina i parathormon będąc parą hormonów o antagonistycznym działaniu utrzymują równowagę wapniowo-fosforanową w ustroju.

Grasica

Gruczoł znajdujący się za mostkiem. Największe rozmiary osiąga u dzieci, a z wiekiem ulega stłuszczeniu. Otoczona jest łącznotkankową torebką i podzielona jest na dwa płaty, które z kolei dzielą się na zraziki. Ponadto podobnie jak nadnercza wykazuje ona podział na część korową i rdzeniową różniące się budową. Jest nie tylko częścią układu hormonalnego, ale także ważnym narządem układu odpornościowego, będąc miejscem dojrzewania limfocytów T (grasicozależnych).

Hormonami syntezowanymi przez grasicę są: tymozyna, tymopoietyna, tymostymulina, tymulina (FTS), grasiczy czynnik X (TLX.). Wszystkie te hormony wzmagają procesy krwiotwórcze, prowadzą do podniesienia odporności organizmu, przyspieszają akcję serca. Współdziałają one z takimi hormonami jak estrogeny i hormon wzrostu, natomiast działają przeciwstawnie do kortykosteroidow, androgenów oraz progesteronu.

Tymozyna wpływa na dojrzewanie limfocytów T, a także pośrednio wpływa na ich syntezę. To właśnie ona jest odpowiedzialna w głównej mierze za odrzucanie przeszczepów organów i odporność organizmu.

Tymopoietyna blokuje przewodzenie w płytce nerwowo-mięśniowej.

Trzustka

Jest dość dużym organem znajdującym się w jamie brzusznej. Ułożona jest w płaszczyźnie równoleżnikowej i ma kształt nieco wydłużony. Jest to organ, który bierze udział w trawieniu, a także należy do układu wydzielania wewnętrznego. Wydzielniczy charakter mają komórki trzustki skupione w tzw. wyspy Langerhansa (wyspy trzustkowe), które stanowią ok. 2% masy całego organu. W samych wyspach wyróżniono kilka rodzajów komórek: komórki A, B i D. Komórki A (alfa) wytwarzają glukagon, komórki B (beta) insulinę, a komórki D somatpstatynę.

Insulina

Jest jednym z najważniejszych hormonów ustroju. Jest hormonem białkowym zbudowanym z dwóch łańcuchów: A, składającego się z 21 reszt aminokwasowych i B, składającego się z 30 reszt aminokwasowych, a oba łańcuchy połączone są mostkami siarczkowymi cystyny. Wytwarzany przez ok. 80% komórek wysp Langerhansa. Ponadto krystaliczna postać insuliny zawiera ok. 0,5% cynku. Kontroluje ona poziom glukozy we krwi powodując jej wychwyt z krwi i kontroluje jej gromadzenie w wątrobie i w mięśniach w postaci glikogenu. Prawdopodobnie insulina ułatwia przejście glukozy przez błonę komórkową i dostanie się jej do wnętrza komórki, a jednocześnie wzmaga działanie układów enzymatycznych. Jako hormon wybitnie anaboliczny wpływa także na przemiany cukrowców i tłuszczów.

Po usunięciu trzustki obserwowane jest u zwierząt doświadczalnych wzrost stężenia glukozy w krwi, spadek zapasów glikogenu w wątrobie. Nadmierna ilość cukru wydalana jest z ustroju z moczem (cukromocz). Takie same objawy, a także wiele innych obserwowane są w przypadku syntezy niewystarczającej ilości insuliny, co prowadzi do cukrzycy (omówiona szczegółowo niżej). Poza tym występują zaburzenia w przemianach tłuszczowych i białkowych.

Regulacja wydzielania insuliny odbywa się przez włókna przywspółczulne, które podrażnione pobudzają komórki B trzustki. Innym sposobem regulacji jest regulacja na drodze chemicznej: im wyższe stężenie glukozy we krwi, tym więcej insuliny jest wydzielane.

Glukagon

Hormon, będący prostym polipeptydem o łańcuchu zawierającym 29 reszt aminokwasów. Działa antagonistycznie do insuliny, a zatem powoduje podwyższenie stężenia glukozy w krwioobiegu, w przypadku jej szybkiego spadku. Glukoza uwalniana jest poprzez rozkład glikogenu z wątroby.

Insulina i glukagon są parą hormonów działających antagonistycznie i ich współdziałanie warunkuje głównie procesy przemiany cukrów w organizmie.

Nadnercza

To parzyste, niewielkie gruczoły (długość 4-6 cm, szerokość 2-3 cm) o przekroju trójkątnym, znajdujące się powyżej każdej z nerek. Zbudowane są z części korowej i rdzeniowej, a każda z nich pełni inne funkcje i ma inne pochodzenie. Część rdzeniowa to zaledwie ok. 15% masy narządu, ma ona pochodzenie entodermalne, w rozwoju różnicuje się ze zwojami współczulnymi, a morfologicznie jest bardziej czerwona i pulchna od części korowej. Ta z kolei jest tkanką o charakterze zbitym i jasnej barwie o pochodzeniu mezodermalnym. Wyróżniono w korze trzy warstwy komórek: warstwa zewnętrzna - kłębkowata, środkowa - pasmowata i wewnętrzna - siatkowata. Natomiast tkanka rdzenia ma charakter siateczki i jest silnie unaczyniona, ponadto komórki rdzenia wykazują powinowactwo do soli chromu (chromochłonne), a także ze względu na pochodzenie pozostają w ścisłym związku z neuronami przedzwojowymi układu współczulnego.

Hormony wydzielane przez obie części nadnerczy także mają zupełnie inny charakter. Kora produkuje substancje czynne, będące sterydami, natomiast rdzeń - katecholaminy.

Hormony rdzenia nadnerczy

W rdzeniu znajdują się dwa typy komórek; jedne produkują adrenalinę, drugie noradrenalinę. Do syntezy tych hormonów potrzebne są odpowiednio aminokwasy: fenyloalanina i tyrozyna. Po szeregu przemian biochemicznych powstają gotowe do działania hormony. U człowieka aż 80-90% syntezowanych katecholamin stanowi adrenalina (krowa - ok. 70%, kot - 40-60%). Noradrenalina syntezowana jest głównie w obrębie układu nerwowego, gdzie pełni funkcję neuroprzekaźnika.

Adrenalina

Jest inaczej nazwana "hormonem stresu", ponieważ jest wydzielana w dużych ilościach w sytuacjach zagrożenia organizmu. Efektami jej działania są między innymi: rozszerzone źrenice, przyspieszona akcja serca, zwiększona częstotliwość oddechów, przyspieszone oddychanie komórkowe, nadmierna potliwość, zwężenie powierzchniowych naczyń krwionośnych, a ich rozszerzenie w mięśniach i w obrębie narządów wewnętrznych, zatrzymanie moczu.

Wydzielanie zarówno adrenaliny jak i noradrenaliny jest zależne w dużym stopniu od układu współczulnego. Również drażnienie nerwu trzewnego powoduje zwiększenie wydzielania tych hormonów. W przypadku obniżenia stężenia glukozy we krwi następuje zwiększenie wydzielania adrenaliny (rola w przemianie cukrowców - działa antagonistycznie do insuliny).

Efekty działania adrenaliny i noradrenaliny są bardzo do siebie zbliżone, ale adrenalina działa znacznie silniej, poza tym ich oddziaływanie skierowane jest na nieco inne tkanki.

Hormony kory nadnerczy

Są sterydami zwanymi kortykoidami lub kortykosteroidami. Wyróżniamy wśród nich:

- glikokortykoidy - odpowiadające za regulacje przemiany cukrów w organizmie

- mineralokortykoidy - kontrolują równowagę wodno-mineralną organizmu

- związki o charakterze hormonów androgenowych, estrogenowych, progesteronu

Do glikokortykoidów należą: kortyzol, kortykosteron, do mineralokortykoidów: aldosteron, 11-dezoksykortykosteron. Wszystkie te hormony występują w bardzo niewielkim stężeniu w krwi i szybko rozkładane są w wątrobie po wykonaniu swojego zadania i w postaci 17-ketosterydów wydalane z moczem.

Wydzielanie hormonów kory nadnerczy jest kierowane przez hormon adrenokortykotropowy przysadki mózgowej (ACTH), a wysokie stężenie hormonów w krwi zwrotnie hamuje wydzielanie ACTH. Poza tym uwalnianie hormonów kory zależy również od układu nerwowego. Bodźce stresowe wpływające na mózg aktywują wydzielany jest kortykotropowy czynnik uwalniający, który pobudza do wydzielania ACTH.

Jak wykazano na zwierzętach laboratoryjnych część korowa nadnercza jest niezbędna dla przeżycia. Osobniki, które pozbawiono nadnerczy nie były zdolne do przetrwania stresów wywołanych między innymi takimi czynnikami jak: zimno, gorąco, urazy mechaniczne, czy zakażenia.

Glikokortykoidy

W organizmie odpowiedzialne są za przemiany węglowodanowe i białkowe. To pod ich wpływem może być rozkładana część aminokwasów i przekształcana w glukozę, a następnie magazynowana w postaci glikogenu. W przypadku syntezy niewystarczającej ilości glikokortykoidów spada poziom cukru we krwi. Przyspieszają one procesy glikoneogenezy białek oraz tłuszczów.

Mineralokortykoidy

Odpowiadają za regulację gospodarki wodno-mineralnej. Powodują zwrotną resorpcję jonów sodu w kanalikach nerkowych i zatrzymanie ich w ustroju. Wraz z jonami sodu w organizmie zatrzymywana jest woda, a jednocześnie zmniejsza się ilość jonów potasu w płynach ustrojowych.

Oprócz tego mineralokortykoidy i glikokortykoidy wykazują wzajemne współdziałanie w pełnionych funkcjach.

Wytwarzając hormony współdziałające z hormonami gonad, kora nadnerczy ma również swój udział w działaniu całego systemu rozmnażania, czy powstawanie drugorzędowych cech płciowych.

Jądra

Są parzystym, owalnym narządem męskim. Pełnią podwójną funkcję: wytwarzają męskie komórki rozrodcze - plemniki oraz są gruczołem wydzielania wewnętrznego. U większości ssaków zstępują one z jamy brzusznej do worka moszny, znajdującego się poniżej.

Pod względem histologicznym jądra zbudowane są z kanalików nasiennych i z tkanki śródmiąższowej, która zbudowana jest z komórek Leydiga. Odpowiedzialne są ona za produkcję hormonów anrogenowych i mogą występować pojedynczo lub w skupiskach.

Androgeny

Pod względem chemicznym są steroidami. Najważniejszym, głównym hormonem jest testosteron, a jego pochodne to: androsteron, dihydroepitestosteron, androstendion. Głównym metabolitem testosteronu jest androsteron, ale wykazuje on dużo mniejszą aktywność niż ten pierwszy. Androgeny syntezowane są z octanów, a ich unieczynnianie zachodzi w wątrobie. Synteza kontrolowana jest przez gondotropiny przysadki mózgowej.

Funkcje androgenów to przede wszystkim rozwój pierwszo- i drugorzędowych cech płciowych męskich (dojrzewanie męskich narządów płciowych, wzmożona synteza białek, a co za tym idzie wzrost masy mięśniowej, obniżenie głosu, intensywne owłosienie, wzrost ilości czerwonych krwinek). Androgeny są hormonami anabolicznymi i oprócz wpływania na przemiany białkowe zwiększają także poziom glikogenu, fosfokreatyny i ATP w organizmie.

Jajniki

Parzyste narządy płciowe żeńskie znajdujące się w dolnej części jamy brzusznej, po obu jej stronach. Podobnie jak jądra pełnią podwójną funkcję: wytwarzają komórki rozrodcze żeńskie oraz są gruczołem dokrewnym. W jajnikach syntezowane są hormony pęcherzykowe, progesteron, relaksyna oraz małe ilości androgenów. Hormony jajników są steroidami.

Estrogeny

Wydzielane są przez komórki pęcherzyka Graafa. Należą tutaj: estradiol, estriol, estron i ekwilina i ekwilenina( o słabej aktywności biologicznej; wykryte u klaczy). Największym działaniem odznacza się estradiol. Estrogeny wydzielane są cyklicznie, a ich największe stężenie występuje w pierwszej fazie cyklu menstruacyjnego. Odpowiadają one za przekrwienie i rozrost nabłonka macicy i pochwy, wzmożone wydzielanie śluzu, powodują rozrost gruczołu mlekowego. Wpływają one także na ośrodki popędu płciowego w podwzgórzu. Wydzielanie jest kontrolowane przez folikulostymulinę (FSH).

Progesteron

Wydzielany jest przez ciałko żółte powstające po pęknięciu pęcherzyka Graafa, a także przez łożysko. Jestto hormon niezbędny do utrzymania ciąży i wydzielany jest w największych ilościach w drugiej połowie cyklu menstruacyjnego. Wpływa on na rozrost błony śluzowej macicy i wzmożone wydzielanie śluzu (współdziała z estrogenami przygotowując macicę na przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej). Ponadto działa hamująco na rozwój pęcherzyka Graafa. Jego wydzielanie jest kontrolowane przez przysadkowy hormon luteinizujący (LH).

Relaksyna

Syntezowana jest przez ciałko żółte oraz w niewielkich ilościach przez łożysko. Relaksyna jest polipeptydem. Największe stężenie obserwuje się w ostatnim okresie ciąży oraz dzień po porodzie. Jej zadanie polega na rozluźniającym działaniu na mięśnie macicy a także na kości spojenia łonowego, co pozwala na rozszerzenie dróg rodnych i ułatwia poród. Współdziała ona z innymi hormonami gonad.

HORMONY TKANKOWE

Komórki je wytwarzające nie są skupione w gruczoły i mogą być bądź rozproszone na danym obszarze działania, bądź występować w skupiskach. Są to związki heterogenne, wydzielane bezpośrednio do krwioobiegu. Mogą wykazywać działanie autokrynne (same komórki wydzielnicze posiadają dla nich receptory) lub parakrynne (działają miejscowo). Najważniejszymi hormonami tkankowymi są:

Gastryna

Jest polipeptydem wytwarzanym przez komórki nabłonkowe części odźwiernikowej żołądka. Bodźcem do jej wydzielenia jest podrażnienie komórek przez przemieszczający się pokarm. Pobudza ona komórki żołądka do wydzielana kwasu solnego, pepsyny, a także wzmaga wydzielanie żółci i enzymów trawiennych trzustki.

Sekretna

Polipeptyd wydzielany przez komórki błony śluzowej dwunastnicy. Jej działanie skupia się głównie na zwiększeniu wydzielania soku trzustkowego, a w mniejszym stopniu przyczynia się do wzmożenia wydzielania żółci i soku jelita cienkiego.

Pankreozymina

Polipeptyd wydzielany przez błonę śluzową dwunastnicy i jelita cienkiego. Ma podobne działanie do gastryny, ale głównie wzmaga aktywność enzymatyczną soku trzustkowego.

Enterogastron

Polipeptyd wydzielany przez błonę śluzową jelita cienkiego. Bodźcem do jego wydzielania jest pojawienie się tłuszczy w dwunastnicy. Hamuje on wydzielnicze właściwości komórek śluzówki żołądka (zwłaszcza zahamowanie wydzielania kwasu solnego), a także jego perystaltykę.

Cholecystokinina

Polipeptyd wyizolowany z błony śluzowej jelita cienkiego. Jego głównym zadaniem jest kontrola wydzielania żółci z pęcherzyka żółciowego (regulacja skurczów pęcherzyka).

Serotonina

Znajduje się w trombocytach i w dużej ilości w neuronach centralnego układu nerwowego, pełniąc rolę neuromediatora. Jej zadaniem jest skurcz mięśni gładkich naczyń, macicy, oskrzeli i jelit. Podczas zranienia wydostaje się z trombocytów, w czym znacznie ułatwia zatamowanie krwawienia.

Angiotensyna

Jest peptydem powstającym z alfa-globuliny pod wpływem reniny (enzym). Powoduje ona kurczenie się obwodowych naczyń krwionośnych, tym samym podnosząc ciśnienie krwi. Wpływa także na procesy tworzenia moczu oraz pobudza syntezę aldosteronu.

Bradykinina

Wraz z jej pochodnymi są to nanopeptydy powstające z alfa-globulin osocza krwi. Powoduje ona wzrost przepuszczalności naczyń włosowatych, przez które przenikają leukocyty, co prowadzi do obrzęku. Kurczy mięśnie macicy oraz jelit.

Erytropoetyna

Jest to glikoproteid syntezowany głównie w nerkach. Pobudza erytropoezę oraz procesy syntezy hemoglobiny

CHOROBY SPOWODOWANE ZABURZENIAMI W WYDZIELANIU HORMONÓW

Zaburzenia wydzielania hormonów zostaną opisane od najniższego piętra w hierarchii układu wydzielania wewnętrznego. Wiadomo, że jeśli zaburzenia w wydzielaniu mają miejsce w strukturze nadrzędnej, jaką jest podwzgórze, skutki tego widoczne są we wszystkich organach, które podlegają jego kontroli. Podobnie jest z przysadką mózgową, która wydziela hormony tropowe, kontrolujące najważniejsze gruczoły dokrewne, zatem opisane zostaną stany chorobowe spowodowane zaburzeniami w wydzielaniu tylko hormonów specyficznych dla danego gruczołu i działające bezpośrednio na organizm.

Przysadka mózgowa

Niedoczynność wydzielnicza przysadki może być spowodowane np. urazem i objawiać się zaburzeniami w wydzielaniu hormonów tropowych, które wpływają na poszczególne gruczoły.

Zespół Sheehana - Niedoczynność przysadki - Choroba Simmondsa

Jest to przewlekła choroba charakteryzująca się niedoborem hormonów przysadkowych: hormonu wzrostu, gonadotropin, ACTH i częściowo tyreotropiny. Przyczyną jest zniszczenie przedniego płata przysadki, najczęściej jest to poporodowa wartwica przysadki (zespół Sheehana), który może wystąpić po obfitych krwotokach porodowych, którym towarzyszyć może zapaść. Innymi przyczynami mogą być nowotwory przysadki, gruczolaki, zmiany gruźlicze, a rzadko zmiany zapalne czy naczyniowe. Najważniejsze objawy to: senność, osłabienie, zanik czynności płciowych, osłabienie łaknienia (przy zachowanej masie ciała), bladość skóry, obniżona odporność organizmu, a u kobiet z niedoczynnością poporodową nie występuje laktacja. Choroba nie leczona kończy się śmiercią w niedługim czasie. Leczenie polega na regularnym podawaniu hormonów gruczołów obwodowych.

Moczówka prosta

Jest chorobą, której przyczyną jest zbyt małe lub zupełny brak wydzielania wazopresyny przez przysadkę. Charakteryzuje oddawaniem moczu w krótkich odstępach czasu w małych ilościach, w którego skład wchodzi głównie woda. Innym symptomem jest ciągłe pragnienie. Jest to stan bardzo niebezpieczny dla organizmu i grozi odwodnieniem. Leczenie opiera się na podawaniu preparatów syntetycznie otrzymanego hormonu.

Gigantyzm

Choroba objawiająca się nadmiernym i równomiernym wzrostem. Przyczyną jest nadczynność przedniego płata przysadki, który wytwarza zbyt dużą ilość somatotropiny (hormon wzrostu) od wczesnych lat życia. Zaburzenie to może wynikać ze zmian nowotworowych w obrębie przysadki. Leczenie chirurgiczne.

Karłowatość

Choroba powstająca w wyniku syntezy zbyt małych ilości hormonu wzrostu od wczesnych lat życia lub braku receptora dla tego hormonu. Objawia się zahamowaniem wzrostu. Leczenie polega na podawaniu preparatów zawierających ów hormon.

Akromegalia

Choroba spowodowana nadmiernym wydzielaniem somatotropiny. Zaburzenia w wydzielaniu rozpoczęły się już po okresie wzrostu. Objawia się ona nieproporcjonalnym wzrostem języka, kości żuchwy, kości długich, narządów wewnętrznych. Skutkami mogą być zaburzenia wtórne wielu innych układów. Choroba najczęściej spowodowana jest przez nowotwór komórek kwasochłonnych przysadki.

Tarczyca

Zaburzenia funkcji wydzielniczych tego gruczołu mają tak szerokie spektrum jak funkcje samych hormonów tarczycy.

Nadczynność tarczycy

Charakteryzuje się wzmożoną przemianą materii. Przyspieszona akcja serca i nadmierne zużycie tlenu prowadzi do przyspieszonego utleniania biologicznego, podwyższenie temperatury ciała i zużywania wszystkich zapasów pokarmowych organizmu, w związku, z czym chorzy tracą dużo na wadze. Występują kłopoty z trawieniem, biegunki. Cały czas obecny jest stan podenerwowania i chwiejność emocjonalna. Objawem charakterystycznym jest także drżenie rąk, wytrzeszcz oczu. We krwi prawie nieobecny jest hormon tyreotropowy, za to widoczne jest bardzo wysokie stężenie hormonów tarczycy, (które hamują jego wydzielanie).

Wyróżniono dwa rodzaje nadczynności tarczycy różniące się nieco patogenezą:

1. Choroba Gravesa-Basedova - jest to choroba o charakterze autoimmunologicznym. Spowodowana jest nieprawidłowościami w działaniu układu odpornościowego organizmu, a ciągle produkowane immunoglobuliny zwalczające własne komórki pobudzają do nadmiernego wydzielania hormonów. Chorobie towarzyszy przerost gruczołu, wytrzeszcz oczu i objawy typowe dla nadczynności. Przyczyny choroby nie są do końca ustalone. Prawdopodobnie wpływ na nią mają wcześniejsze zakażenia i urazy mechaniczne lub psychiczne. Nie wyklucza się także czynnika genetycznego. Chorują najczęściej kobiety w wieku 30-40 lat. Leczenie opiera się na hamowaniu wydzielania hormonów, a w skrajnych przypadkach stosuje się napromienianie tarczycy.

2. Choroba Plummera - zwane inaczej wolem guzkowym nadczynnym. Charakteryzuje się występowaniem kilku guzków w tarczycy (gładkie, zaokrąglone i dobrze ruchome). Cały gruczoł może być nieco powiększony, ale może tez pozostawać bez zmian. Prawdopodobną przyczyną jest nierównomierna wrażliwość komórek tarczycy na hormon tyreotropowy. Guzki można podzielić na dwa rodzaje: gorące i zimne. Gorące to takie, które pochłaniają więcej jodu niż komórki otaczające, natomiast zimne, które pochłaniają mniej jodu od pozostałej części gruczołu. To właśnie one mogą być siedliskiem zmian nowotworowych i często zalecane jest usuwanie ich na drodze operacyjnej. Przy braku takich wskazań chorobę leczy się preparatami jodu.

Niedoczynność tarczycy

Wyróżnić można kilka jednostek chorobowych związanych z niedoczynnością gruczołu tarczowego, która objawia się zbyt małą ilością wytwarzanych hormonów. Natomiast wtórna niedoczynność tarczycy spowodowana jest zaburzeniami w wydzielaniu przysadki mózgowej.

1. Niedoczynność tarczycy - obrzęk śluzowaty. Choroba najczęściej dotyczy kobiet w wieku 40-60 lat. Przyczyną choroby jest najczęściej niedobór jodu w pożywieniu. Tarczyca, w związku z tym, aby zapewnić normalną produkcję hormonów powiększa swoje rozmiary, czego skutkiem jest wole i tzw. obrzęk śluzowaty. Głównymi objawami są: obniżenie tempa przemiany materii, szybkie męczenie się, skóra staje się obrzękła, blada, może wystąpić niedoczynność narządów płciowych, osłabienie reakcji i inteligencji. We krwi chorego występuje wysokie stężenie hormonu tyreotropowego.

2.Wrodzona niedoczynność tarczycy - wrodzony obrzęk śluzowaty. Dotyczy niewielkiej części populacji i zdecydowanie częściej występuje u dziewczynek niż u chłopców. Przyczyną jest defekt rozwojowy gruczołu tarczowego, całkowita nieuczynność komórek wytwarzających hormony, lub defekt enzymatyczny, w wyniku którego nie może zajść produkcja hormonów. Objawy mogą być zauważalne już w pierwszych miesiącach życia i są to m. in.: ospałość, brak łaknienia, brak aktywności ruchowej, obniżony głos, ochrypły płacz dziecka, szyja jest krótka i obrzękła, a rozwój fizyczny i psychiczny znacznie opóźniony. Dzieci zaczynają chodzić dopiero w wieku 3-4 lat, zęby mleczne wyżynają się w wieku 1-2 lat, zahamowany zostaje wzrost oraz inteligencja (kretynizm). Leczenie polega na stałym podawaniu odpowiednio dużych dawek jodu (w zależności od wieku). Im leczenie wcześniej rozpoczęte, tym większe prawdopodobieństwo przywrócenia prawidłowej funkcji tarczycy, przy leczeniu rozpoczętym późno, mogą pozostać ociężałość umysłowa, czy niektóre opóźnienia rozwojowe.

Trzustka

Najpoważniejszym zaburzeniem, które wywołane jest niedoczynnością wysp Langerhansa trzustki jest:

Cukrzyca

Choroba spowodowana niewystarczającą produkcją insuliny przez komórki B trzustki (cukrzyca I-go typu) lub brakiem w komórkach receptorów dla insuliny, lub zakłóceniami w ich działaniu, w związku z czym uniemożliwione jest jej dostanie się do komórek i działanie (cukrzyca II-go typu).

Choroba charakteryzuje się zaburzeniami w gospodarce węglowodanowej (także tłuszczów i białek). Następuje zwiększenie stężenia glukozy we krwi, jej wydalanie z moczem (cukromocz, wielomocz, co może prowadzić do odwadniania organizmu), pragnienie, senność i osłabienie. Występują często zmiany morfologiczne naczyń włosowatych oraz tętnic, objawiające się zaburzeniami ukrwienia obwodowego i niedokrwieniem serca. Mogą mieć miejsce także zmiany w obrębie siatkówki, układzie nerwowym, dolegliwości ze strony narządów płciowych.

W przypadku cukrzycy II-go typu nie musi występować obniżenie wydzielania insuliny, a niekiedy wydzielana jest ona w większych ilościach. Występuje najczęściej u ludzi dorosłych, a ryzyko zachorowania znacznie wzrasta wraz z problemem otyłości.

Leczenie polega głównie na regularnym podawaniu insuliny (w przypadku cukrzycy I-go typu) oraz przestrzeganie odpowiedniej diety, a także wykorzystywanie wysiłku fizycznego do poprawy zaburzonej przemiany materii.

Nadnercza

Choroba Cushinga

Jest chorobą spowodowaną nadmiernym wydzielaniem glikokortykoidów przez przerośniętą tkankę kory nadnerczy (może to być spowodowane zmianami nowotworowymi). Częściej występuje ona u kobiet niż mężczyzn, a rzadko u dzieci. Przyczyną nadmiernego wydzielania hormonów kory nadnerczy może być zwiększone wydzielanie ACTH w przysadce mózgowej, lub nowotwory, uszkodzenia samej tkanki kory, w wyniku czego następuje jej przerost. Najważniejszymi, charakterystycznymi objawami są: zaczerwieniona, zaokrąglona twarz ( w wyniku odkładania tkanki tłuszczowej), otyłość ograniczona do tułowia, zaniki mięśniowe (zwiotczenie mięśni) nadmierne owłosienie u kobiet, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia czynności płciowych, osteoporoza. Często chorzy skarżą się na szybkie męczenie się, osłabienie, obniżenie nastroju, czy nadmierna pobudliwość. Choroba ma charakter przewlekły, a z czasem następuje nasilanie objawów, które w konsekwencji wyniszczają cały ustrój. Leczenie w przypadku guzów, czy nowotworów nadnerczy polega na operacyjnym ich usunięciu, niekiedy wraz z całymi nadnerczami, lub ich fragmentem. W przypadku guzów przysadki stosuje się naświetlania. Nieoperacyjny rak nadnerczy leczony jest preparatami hamującymi wydzielanie sterydów, co pozwala na przynajmniej czasowe ustąpienie objawów.

Aldosteronizm pierwotny - Zespół Conna

Jest to choroba wywołania gruczolakiem nadnerczy lub też przerostem kory nadnerczy, co skutkuje nadmiernym wydzielaniem aldosteronu. Gruczolaki wydzielające duże ilości aldosteronu są najczęściej pojedyncze, niekiedy występują w większych ilościach. Choroba jest najczęstsza u kobiet w wieku 30-50 lat. Najważniejszymi objawami są: podniesienie ciśnienia krwi, zarówno skurczowego, jak i rozkurczowego, co prowadzi do bólu i zawrotów głowy, mrowienie twarzy i kończyn, niekiedy może wystąpić tężyczka. Inne objawy to osłabienie mięśni, okresowe niedowłady i zwiększone pragnienie towarzyszące wielomoczowi. Leczenie polega na operacyjnym usunięciu gruczolaka, a w przypadku przerostu tkanki obu nadnerczy ich usunięcie częściowe lub całkowite.

Choroba Addisona

Wynika ona z przewlekłej niedoczynności kory nadnerczy. Częstą przyczyną jest wyniszczenie tkanki kory przez inny proces chorobowy (np. przez gruźlicę). Zasadniczymi objawami są: osłabienie, spadek łaknienia, nudności, spadek masy ciała, często widoczne jest ciemnobrązowe lub brązowo-szare zabarwienie skóry, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi. Leczenie polega na przywróceniu równowagi gospodarki wodno-mineralnej organizmu, podaje się więcej soli kuchennej do potraw, oraz sterydy o działaniu mineralokortykotropowym.