Eneida

Księga I 

Epopeja rozpoczyna się inwokacją do muzy, w której Wergiliusz prosi o natchnienie do opowiedzenia jak przebiegły losy Eneasza, trojańskiego bohatera. Dowiadujemy się, że Eneasz, po upadku Troi, zmierza z towarzyszami do Italii, gdzie ma założyć nowe państwo. Bogowie mają jednak wpływ na jego losy – Juno, pałająca nienawiścią do Trojan, wywołuje burzę na morzu, która rozprasza flotę Eneasza. Z kolei Wenus, matka bohatera, prosi Jowisza o ochronę dla syna. Jowisz zapewnia Wenus, że los Eneasza jest ustalony, a Trojanie wypełnią swoje przeznaczenie. Neptun uspokaja morze, a Eneasz dociera do wybrzeży Afryki. Wenus, pod postacią śmiertelniczki, prowadzi Eneasza do Kartaginy, gdzie króluje Dydona. Z boską interwencją Trojanin zostaje przyjęty gościnnie przez królową, która organizuje ucztę na cześć przybyszy. Relacje Eneasza i Dydony szybko przeradzają się w uczucie, co zapoczątkuje ich tragiczny wątek miłosny. 

Księga II 

Księga III 

Eneasz kontynuuje swoją opowieść, opisując lata wędrówki po morzach. Trojanie odwiedzają ruiny Troady, Thrakię, Delos i Kretę, szukając miejsca na osiedlenie się. Każda z tych ziem okazuje się niewłaściwa. Bohaterowie przeżywają liczne niebezpieczeństwa, w tym spotkanie z cyklopem Polifemem na Sycylii. Podczas podróży umiera Anchizes, co jest dla Eneasza wielkim ciosem. W księdze tej podkreślona jest determinacja bohatera oraz wola bogów prowadząca go ku Italii. 

Księga IV 

Dydona, zakochana w Eneaszu, pragnie, by pozostał w Kartaginie. Za sprawą Wenus i Junony miłość królowej przybiera na sile. Eneasz i Dydona spędzają razem czas, ale bohater wie, że musi kontynuować podróż. Boskie przypomnienie o jego misji sprawia, że opuszcza Kartaginę. Zrozpaczona Dydona, przeklinając Eneasza i przepowiadając konflikt między Rzymem a Kartaginą (w tym zburzenie Kartaginy), popełnia samobójstwo. Księga ukazuje konflikt między ludzkimi uczuciami a przeznaczeniem. 

Księga V 

Po opuszczeniu Kartaginy Trojanie docierają na Sycylię, gdzie organizują igrzyska na cześć zmarłego Anchizesa. Zawody te są okazją do ukazania charakterów bohaterów. Tymczasem Junona podsyca bunt wśród trojańskich kobiet, które podpalają floty. Pożar zostaje ugaszony, ale Eneasz traci część statków. Część Trojan zostaje na Sycylii, a reszta kontynuuje podróż ku Italii. 

Księga VI 

Eneasz dociera do Italii i wstępuje do podziemi, by spotkać ducha Anchizesa. W podziemnym świecie widzi przyszłe dusze bohaterów Rzymu, co wzmacnia jego determinację. Anchizes wyjawia mu wizję przyszłej wielkości Rzymu, która ma być nagrodą za jego poświęcenie i trud. 

Księga VII 

Eneasz i jego towarzysze lądują w Lacjum, gdzie króluje Latynus. Król przyjmuje Trojan przyjaźnie i oferuje Eneaszowi rękę swojej córki Lawinii. Przeznaczenie jest jasne – Eneasz ma założyć nowe państwo w Italii. Jednak Junona ponownie interweniuje, wzbudzając gniew Turnusa, wodza Rutulów, który również stara się o Lawinię. Konflikt zaostrza królowa Amata, matka Lawinii, która wspiera Turnusa. Junona sprowadza Furie, by podsycić chaos i sprowokować wojnę. Turnus gromadzi armię, a Eneasz przygotowuje się do walki, szukając sojuszników wśród okolicznych plemion. Ważnym elementem tej księgi jest podkreślenie narastającego konfliktu, który stanowi fundament dalszych wydarzeń. 

Księga VIII 

Eneasz szuka wsparcia u Arkadyjczyków pod wodzą Ewandra. Król przyjmuje go gościnnie i obiecuje pomoc. Opowiada też o okrutnym Mezentiuszu, sprzymierzeńcu Turnusa. Wenus przynosi Eneaszowi boski oręż. Opis tarczy Eneasza pokazuje, że jest ona ozdobiona scenami przyszłych triumfów Rzymu.  

Księga IX 

Podczas nieobecności Eneasza Turnus atakuje obóz trojański. Chociaż Rutulowie zdobywają część pozycji, Trojanie skutecznie się bronią. Wątek bohaterstwa Nisusa i Euryalusa, którzy giną podczas nocnej misji, podkreśla dramat wojny. 

Księga X 

Eneasz powraca z posiłkami, co prowadzi do wielkiej bitwy. Pallas, młody sojusznik Eneasza, ginie z rąk Turnusa, co wzbudza gniew bohatera. Eneasz wpada w szał, zabijając wielu przeciwników, w tym Mezentiusza. 

Księga XI 

Obie strony ogłaszają rozejm na czas pogrzebów. Eneasz żałuje śmierci Pallasa, a Turnus mobilizuje się na decydujące starcie. Bitwa trwa nadal, a kluczową rolę odgrywa wojowniczka Kamilla, która ginie podczas walki. 

Księga XII 

Decydująca księga „Eneidy” rozpoczyna się przygotowaniami do pojedynku między Eneaszem a Turnusem, który ma zakończyć wojnę. Turnus, wspierany przez Junonę, początkowo unika starcia, ale presja wydarzeń zmusza go do konfrontacji. Obaj wojownicy stają do walki, a pojedynek jest niezwykle brutalny. Podczas walki Eneasz odnosi rany, ale jego determinacja nie słabnie. W decydującym momencie Turnus prosi o litość, jednak Eneasz, widząc pas Pallasa – młodego sojusznika zabitego przez Turnusa – wpada w gniew i zadaje śmiertelny cios. Historia kończy się triumfem Eneasza, ale Wergiliusz pozostawia zakończenie otwarte, podkreślając powagę przeznaczenia i tragizm ludzkiego losu. 

Księga I 

Epopeja rozpoczyna się inwokacją do muzy, w której Wergiliusz wprowadza temat wyprawy Eneasza, trojańskiego bohatera, którego przeznaczeniem jest założenie nowego państwa we Włoszech. Po upadku Troi Eneasz wraz z towarzyszami przemierza morza w poszukiwaniu ziemi obiecanej przez bogów. Ich podróż jest pełna trudności, głównie za sprawą nienawiści Junony, która wciąż pamięta sąd Parysa i sprzyja Grekom. Junona, chcąc pokrzyżować plany Trojan, prosi Eola, boga wiatrów, by wywołał burzę. Sztorm rozdziela flotę, ale dzięki interwencji Neptuna Eneasz i część jego towarzyszy docierają do wybrzeży Afryki. Tam bogini Wenus, matka Eneasza, prosi Jowisza o zapewnienie bezpieczeństwa jej synowi. Jowisz obiecuje, że Eneasz wypełni swoje przeznaczenie. Wenus, pod postacią śmiertelnej kobiety, prowadzi Eneasza do Kartaginy, gdzie króluje Dydona. Dzięki interwencji bogów Dydona przyjmuje Trojan z otwartymi ramionami. 

Księga II-VI 

Eneasz opowiada Dydonie, jak wyglądał koniec Troi. Opowiada także o swojej ucieczce (Księga II). Następnie opisuje swoje perypetie, w tym podróż przez Grecję, Sycylię i spotkanie z Polifemem (Księga III). W Księdze IV rozwija się tragiczny wątek miłosny między Eneaszem a Dydoną. Bohater, zmuszony do wypełnienia przeznaczenia, opuszcza Kartaginę, co prowadzi Dydonę do samobójstwa. Księgi V i VI opisują dalszą podróż Eneasza, jego pobyt na Sycylii i zejście do podziemi, gdzie spotyka dusze zmarłych, w tym swojego ojca Anchizesa, który przepowiada mu chwalebną przyszłość. 

Księga VII 

Eneasz i jego towarzysze docierają do Lacjum, gdzie kończy się ich podróż, a zaczyna walka o przyszłe państwo. Latynus, król Lacjum, przyjmuje Trojan przyjaźnie, widząc w Eneaszu wybrańca bogów, który ma poślubić jego córkę Lawinię. Plany te spotykają się jednak z oporem Junony, która podsyca konflikt. Junona sprowadza Furie, które wzbudzają gniew królowej Amaty (matki Lawinii) oraz Turnusa, wodza Rutulów i pretendenta do ręki Lawinii. Turnus gromadzi siły przeciw Trojanom, co prowadzi do wybuchu wojny. Eneasz, przygotowując się na nadchodzącą bitwę, poszukuje sojuszników wśród okolicznych plemion. 

Księgi VIII-XI 

Eneasz znajduje wsparcie u etruskiego króla Tarchona oraz Arkadyjczyków pod wodzą Ewandra (Księga VIII). Wenus przynosi mu tarczę. Opis tarczy Eneasza pokazuje, że jest ona ozdobiona scenami przyszłych triumfów Rzymu. Wojna rozpoczyna się z pełnym impetem, a w Księdze IX Turnus zdobywa obóz trojański, choć bez decydującego zwycięstwa. Księga X opisuje bitwę, w której ginie Pallas, młody sojusznik Eneasza, co wzbudza w bohaterze jeszcze większą żądzę zemsty. W Księdze XI odbywa się uroczysty pogrzeb Pallasa, a konflikt się zaostrza, prowadząc do decydującego starcia. 

Księga XII 

Kulminacją wojny jest pojedynek Eneasza z Turnusem. Po nieudanych próbach negocjacji obie strony decydują się na walkę jeden na jednego. Junona, w ostatniej próbie ratowania Turnusa, próbuje odwieść go od starcia, ale ostatecznie godzi się z przeznaczeniem. W decydującym pojedynku Eneasz pokonuje Turnusa, ale początkowo waha się przed zadaniem ostatecznego ciosu. Jednak gdy dostrzega pas Pallasa, który Turnus zabrał jako trofeum, ogarnia go gniew i zabija przeciwnika. Epopeja kończy się triumfem Eneasza, ale Wergiliusz pozostawia czytelnika w niepewności co do dalszych losów bohatera, akcentując wagę przeznaczenia i ludzkiego cierpienia. 

Księga I 

1. Inwokacja do muzy i wprowadzenie historii Eneasza.
2. Wywołanie burzy przez Junonę i rozproszenie floty Trojan.
3. Uspokojenie morza przez Neptuna. 
4. Dotarcie Eneasza do wybrzeży Afryki. 
5. Spotkanie Wenus z Jowiszem i zapewnienie o losie Eneasza. 
6. Prowadzenie Eneasza do Kartaginy przez Wenus. 
7. Gościnne przyjęcie Eneasza przez królową Dydonę.
8. Rozpoczęcie uczty na cześć Trojan. 

Eneasz - główny bohater epopei, trojański książę, syn Anchizesa i bogini Wenus. Eneasz to archetyp idealnego bohatera rzymskiego, uosabiający pobożność (pietas), lojalność i odwagę. Jego działania są podporządkowane woli bogów i przeznaczeniu, które każe mu założyć nowe państwo w Italii. Jako wielki bohater Eneasz jest odpowiedzialny za swoich towarzyszy, ale także mierzy się z własnymi emocjami, np. miłością do Dydony, która stoi w sprzeczności z jego misją. Jego postać jest symbolem ofiary i determinacji w imię większego celu, jakim jest założenie Rzymu. 

Dydona - królowa Kartaginy, wdowa po Sycheuszu, przedstawiona jako władczyni rozumna i oddana swojemu ludowi. Pod wpływem interwencji bogów zakochuje się w Eneaszu. Jej miłość staje się jednak destrukcyjna, gdy Eneasz opuszcza Kartaginę, aby wypełnić swoje przeznaczenie. Zrozpaczona Dydona popełnia samobójstwo, przeklinając Eneasza i przepowiadając przyszły konflikt między Rzymem a Kartaginą. Dydona jest postacią tragiczną, reprezentującą konflikt między uczuciami a obowiązkiem. 

Turnus - wódz Rutulów i główny antagonista Eneasza. Turnus jest walecznym, dumnym i ambitnym wojownikiem, który sprzeciwia się przeznaczeniu. Zabiega o rękę Lawinii i postrzega Eneasza jako zagrożenie. Jego upór prowadzi do wybuchu wojny z Trojanami. Turnus symbolizuje opór wobec zmian i nieuniknionego losu. Jego śmierć z rąk Eneasza jest kulminacją konfliktu i ukazuje triumf przeznaczenia nad ludzką wolą. 

Anchizes - ojciec Eneasza, symbol mądrości i tradycji. Towarzyszy synowi w początkowych etapach jego wędrówki, a po śmierci w Sycylii pojawia się jako duch w podziemnym świecie. W podziemiach przekazuje Eneaszowi wizję przyszłej wielkości Rzymu, umacniając go w dążeniu do celu. Anchizes reprezentuje przeszłość i więź z dziedzictwem Troi. 

Lawinia - córka króla Latynusa i Amaty, milcząca postać w „Eneidzie”, której ręka staje się przedmiotem sporu między Eneaszem a Turnusem. Lawinia symbolizuje przyszłość Rzymu i polityczne znaczenie związków małżeńskich w epopei. 

Latynus - król Lacjum, mąż Amaty, przedstawiony jako władca roztropny i pokojowo nastawiony. Widzi w Eneaszu wybrańca bogów, który ma poślubić jego córkę Lawinię i zapoczątkować nowe państwo. Jego decyzje stoją jednak w sprzeczności z ambicjami Turnusa i sprzeciwem Amaty. 

Amata - żona Latynusa, matka Lawinii, pełna emocji i sprzeciwu wobec małżeństwa córki z Eneaszem. Wspiera Turnusa i staje się narzędziem w rękach bogów, którzy podsycają jej gniew. Amata uosabia opór wobec przeznaczenia i konflikty rodzinne. 

Wenus – bogini miłości i matka Eneasza, odgrywa kluczową rolę w ochronie syna podczas jego wędrówki. Jej działania często równoważą intrygi Junony. Wenus symbolizuje boską opiekę i miłość macierzyńską. 

Junona - bogini nienawidząca Trojan, główna antagonistka w sferze boskiej. Jej działania mają na celu utrudnienie wypełnienia przeznaczenia Eneasza, ale ostatecznie musi pogodzić się z losem. Junona symbolizuje gniew, upór i boską interwencję w ludzkie sprawy. 

Pallas - młody sojusznik Eneasza, syn króla Ewandra. Pallas jest przedstawiony jako odważny, ale niedoświadczony wojownik. Jego śmierć z rąk Turnusa jest momentem przełomowym, który budzi w Eneaszu żądzę zemsty. 

Mezentiusz - okrutny sprzymierzeniec Turnusa, były król Etrusków, znany z tyranii. Jego śmierć w bitwie ukazuje triumf sprawiedliwości i porządek moralny w epopei. 

Czas i miejsce akcji „Eneidy” są rozległe i wielowarstwowe, obejmuje zarówno mityczną geografię Morza Śródziemnego, jak i symboliczne przestrzenie, takie jak podziemia. 

Akcja „Eneidy” rozgrywa się w czasach mitycznych, bez precyzyjnego określenia, natomiast niewątpliwie po upadku Troi, co według tradycji miało miejsce około XII wieku p.n.e. Dzieje Eneasza obejmują kilka lat wędrówki po morzach i lądach (podobnie jak w „Odysei” Homera) oraz wydarzenia wojenne w Italii. 

Czas akcji jest retrospektywnie rozszerzony w opowieściach o przeszłości (np. upadek Troi w Księdze II) i wizjach przyszłości (np. przepowiednia o Rzymie w Księdze VI). 

Akcja utworu obejmuje liczne miejsca, budujące mityczne i historyczne tło podróży Eneasza: 

1. Troja (Księga II) - miasto upadłe na skutek wojny trojańskiej. Retrospektywnie ukazane jako miejsce, z którego Eneasz wyrusza w podróż. 
2. Morza i wyspy śródziemnomorskie (Księgi III-V), trasa wędrówki Eneasza obejmuje podróż przez Thrakię, Delos, Kretę oraz Sycylię. 
3. Kartagina (Księgi I-IV) - miasto królowej Dydony, gdzie Eneasz i jego towarzysze znajdują schronienie, a Eneasz wchodzi w skomplikowaną relację miłosną 
4. Podziemia (Księga VI) - miejsce symboliczne, gdzie Eneasz spotyka duchy przeszłości. 
5. Lacjum i Italia (Księgi VII-XII) - główne miejsce akcji w końcowych księgach. Tutaj ma się wypełnić przeznaczenie Eneasza. 

„Eneida” to epos narodowy, który powstał na zamówienie polityczne i kulturalne cesarza Oktawiana Augusta. Pragnął stworzyć dzieło gloryfikujące Rzym, jego przeszłość i misję dziejową. Epos narodowy miał stać się narodową epopeją Rzymu, analogiczną do „Iliady” i „Odysei” Homera, będąc jednocześnie nośnikiem idei propagandowych i kulturalnych. 

Wergiliusz, nawiązując do legendy o Eneaszu, bohaterze trojańskim, który po upadku Troi wyruszył do Italii, chciał ukazać boskie i heroiczne początki Rzymu. Według rzymskiej tradycji Eneasz był przodkiem rodu Julijczyków, do którego należał sam cesarz August. Utwór miał więc podkreślać boskie pochodzenie Augusta i jego panowania. 

Prace nad „Eneidą” zawierającą księgi I-XII trwały około 11 lat (29–19 r. p.n.e.), jednak dzieło pozostało niedokończone z powodu śmierci poety. Wergiliusz w testamencie nakazał spalić manuskrypt, lecz Oktawian August zdecydował się go opublikować, co pozwoliło epopei stać się jednym z najważniejszych dzieł literatury rzymskiej. 

Gatunek literacki - epos 

„Eneida” to klasyczny epos (epopeja), wzorowany na dziełach Homera. Charakteryzuje się następującymi cechami: 

1. Temat narodowy: Utwór opowiada o początkach Rzymu, związanych z wędrówką i walkami Eneasza. 
2. Bohater heroiczny: Eneasz jako archetyp bohatera epickiego, pełniący misję o znaczeniu historycznym i kosmicznym. 
3. Inwokacja i interwencje bogów: Dzieło rozpoczyna się inwokacją do muzy, a bogowie odgrywają kluczową rolę w losach bohaterów. 
4. Styl podniosły: Wergiliusz używa wysokiego rejestru języka i rozbudowanych opisów. 
5. Narracja epicka: Liczne retrospekcje (np. upadek Troi) i wizje przyszłości (np. chwała Rzymu) nadają utworowi monumentalny charakter. 

Cechy specyficzne „Eneidy” 

1. Epos dydaktyczno-propagandowy: utwór służy umacnianiu ideologii cesarstwa rzymskiego i chwały Augusta (np. tarcza Eneasza zawiera sceny z wielkich triumfów rzymskich, cała zbroja Eneasza jest upostaciowieniem siły miasta) 
2. Synkretyzm gatunkowy: łączy elementy eposu heroicznego („Iliada”), podróżniczego („Odyseja”) i dydaktycznego (elementy moralne i polityczne). 
3. Symbolika: „Eneida” to nie tylko historia Eneasza, ale także metafora przeznaczenia, poświęcenia i narodzin imperium. 

„Eneida” Wergiliusza porusza wiele problemów filozoficznych, moralnych, politycznych i egzystencjalnych, które czynią ją dziełem ponadczasowym. Głównym tematem utworu jest przeznaczenie i wola bogów. Wergiliusz przedstawia los jako siłę nieuchronną, determinującą życie zarówno ludzi, jak i bogów. Eneasz, podporządkowując swoje działania boskim planom, musi stawić czoła wielu trudnościom i często rezygnować z własnych pragnień. Konflikt między wolną wolą człowieka a nieuchronnością przeznaczenia stanowi kluczowy element fabuły. Bohater staje się narzędziem przeznaczenia, którego misją jest założenie przyszłego Rzymu. 

Ważnym problemem podejmowanym w „Eneidzie” jest poświęcenie jednostki dla dobra wspólnoty. Eneasz, jako przywódca i wzór obywatela rzymskiego, rezygnuje z osobistego szczęścia, kierując się obowiązkiem wobec swoich towarzyszy i przyszłych pokoleń. Jego rozdarcie między miłością do Dydony a wiernością misji ukazuje tragizm wyborów moralnych, które muszą być podporządkowane wyższym celom. Bohater symbolizuje wartości takie jak pobożność, lojalność i odpowiedzialność za wspólnotę. 

Wergiliusz ukazuje również konflikt między starym a nowym porządkiem. Troja, będąca utraconym światem, symbolizuje przeszłość, podczas gdy Italia i Lacjum reprezentują przyszłość, która wymaga trudnych zmian i przezwyciężenia oporu. Konflikt z Turnusem, wodzem Rutulów, odzwierciedla nie tylko walkę o władzę, ale także proces narodzin nowego porządku społecznego i kulturowego, który zapoczątkuje imperium rzymskie. 

W utworze pojawia się również problem władzy i jej legitymizacji. Wergiliusz podkreśla boskie pochodzenie Rzymu i jego cesarza Oktawiana Augusta, co miało na celu umocnienie idei politycznej władzy Augusta. Przyszłość Rzymu, ukazana w wizji Anchizesa, jest przedstawiana jako realizacja boskiego planu, a sam Eneasz staje się wzorem sprawiedliwego i pobożnego władcy. 

Miłość w „Eneidzie” jest ukazana jako siła o dwojakim charakterze: inspirującym i destrukcyjnym. Miłość Dydony do Eneasza prowadzi do jej zguby, gdy bohater opuszcza Kartaginę, by wypełnić swoje przeznaczenie. Z kolei Eneasz zmaga się z konfliktem między uczuciami a obowiązkiem, co podkreśla dramat ludzkiej egzystencji. Miłość, choć piękna, często staje w opozycji do wyższych celów. 

Wojna i jej konsekwencje to kolejny istotny wątek „Eneidy”. Konflikty zbrojne, zarówno w przeszłości (upadek Troi), jak i teraźniejszości (wojna z Rutulami), ukazują nieuniknioność przemocy w procesie tworzenia nowego porządku. Wojna jest tu jednak nie tylko źródłem cierpienia, ale także przestrzenią, w której bohaterowie realizują swoje przeznaczenie. 

Symbolika podróży w „Eneidzie” nadaje utworowi wymiar uniwersalny. Wędrówka Eneasza to nie tylko geograficzna podróż z Troi do Italii, ale także proces duchowego dojrzewania bohatera. Kluczowym momentem jest jego wizyta w podziemiach, gdzie spotyka duchy przeszłości i otrzymuje wizję przyszłej chwały Rzymu. To doświadczenie utwierdza go w wierze w boski plan i pozwala w pełni zrozumieć swoją misję. 

Podsumowując, „Eneida” ukazuje złożoność ludzkiej egzystencji, w której jednostka musi zmierzyć się z przeznaczeniem, obowiązkami wobec wspólnoty, miłością i wojną. Problematyka dzieła podkreśla uniwersalne wartości, takie jak pobożność, lojalność i odpowiedzialność, które Wergiliusz pragnął uwypuklić jako fundamenty rzymskiej tożsamości. 

Tytuł epopei Wergiliusza, „Eneida” (łac. Aeneis), pochodzi od imienia głównego bohatera utworu, Eneasza (Aeneas), legendarnego trojańskiego księcia. Eneasz jest kluczową postacią mitologii rzymskiej, która symbolizuje nie tylko odwagę i lojalność, ale także przeznaczenie, gdyż jego los jest ściśle związany z założeniem Rzymu i chwałą przyszłego imperium. 

Poprzez nadanie tytułu, Wergiliusz jednoznacznie wskazuje na centralność postaci Eneasza i jego podróży jako osi narracyjnej. „Eneida” to opowieść o wędrówce, wyzwaniach i ostatecznym triumfie Eneasza, którego misja stanowi nie tylko osobistą, ale także zbiorową historię narodu rzymskiego. Wergiliusz podkreśla tym samym rolę Eneasza jako przodka Rzymian i wykonawcy boskiego przeznaczenia. 

Tytuł ma również wymiar symboliczny, gdyż odnosi się do wartości, które Eneasz uosabia: pobożności (pietas), odwagi, wierności bogom i rodzinie. W tym sensie „Eneida” to nie tylko opowieść o bohaterze, ale także pochwała idei, które stanowiły fundament tożsamości Rzymian. 

Podobnie jak „Iliada” Homera była epopeją Troi, tak „Eneida” Wergiliusza staje się epopeją Rzymu. Tytuł wskazuje więc nie tylko na bohatera, ale także na mitologiczne i historyczne korzenie rzymskiej cywilizacji.