Utopia

Streszczenie szczegółowe

Utopia Tomasza Morusa jest dziełem dwuczęściowym, podzielonym na dyskurs krytyczny o Europie (Księga I) i opis idealnego państwa – wyspy Utopii (Księga II). Utwór ma formę fikcyjnego dialogu między Tomaszem Morusem, jego przyjacielem Piotrem Gillesem oraz portugalskim żeglarzem i podróżnikiem Rafałem Hytlodeuszem, który rzekomo odwiedził wyspę Utopię i zna jej społeczne oraz polityczne obyczaje.

KSIĘGA I

Akcja rozpoczyna się w Antwerpii w 1515 roku, gdzie Tomasz Morus przebywa na misji dyplomatycznej. Wraz ze swoim przyjacielem, humanistą Piotrem Gillesem, spotyka tam Rafała Hytlodeusza, portugalskiego żeglarza i podróżnika, który uczestniczył w wyprawach Amerigo Vespucciego. Hylodeusz jest człowiekiem wykształconym, biegłym w filozofii i polityce, który podczas swoich podróży odwiedził wiele egzotycznych krain, w tym wyspę Utopię.

Podczas rozmowy Morus i Gilles pytają Hytlodeusza, dlaczego, mimo swojego doświadczenia i mądrości, nie podejmuje służby na dworze królewskim. Hytlodeusz odpowiada, że rady filozofów są bezużyteczne w świecie polityki, ponieważ królowie i możnowładcy nie słuchają rozumnych doradców, lecz kierują się własnym interesem i chciwością.

Hytlodeusz ostro krytykuje system społeczno-ekonomiczny Europy, zwłaszcza Anglii, w której biedni są bezlitośnie uciskani przez bogatych. Wskazuje na grodzenia (enclosures) – proces zabierania chłopom ziemi na potrzeby hodowli owiec, przez co wielu ludzi popada w skrajne ubóstwo i jest zmuszonych do kradzieży, za co grozi im kara śmierci. Podaje przykład surowych praw w Anglii, gdzie nawet za kradzież drobnej rzeczy można zostać straconym, i ironizuje, że w takim systemie bardziej opłaca się mordować niż kraść.

Hytlodeusz stwierdza, że zna kraj, w którym nie ma takich niesprawiedliwości – to wyspa Utopia, która stanowi wizję idealnego państwa; gdzie panuje sprawiedliwość, wspólnota własności, i każdy obywatel cieszy się dobrobytem. Morus i Gilles są zainteresowani tą opowieścią, dlatego podróżnik szczegółowo przedstawia organizację Utopii w drugiej księdze.

KSIĘGA II

Hytlodeusz, kreśląc obraz wyspy Utopii, prezentuje wizerunek krainy odległej i niemal odciętej od reszty świata, położonej gdzieś na południowym Atlantyku, za wodami, które mało który europejski żeglarz odważył się przemierzyć. To wyspa niezwykła, oddzielona od kontynentu nie tylko przestrzenią, ale i ustrojem społecznym, który w niczym nie przypomina tego, co znane z Europy.

Legendy głoszą, że dawniej Utopia była częścią większej masy lądowej, lecz gdy jej mieszkańcy przyjęli nowe prawa i zaczęli budować swoje idealne społeczeństwo, ich przywódca, Utopus, nakazał wykopanie szerokiego kanału, który ostatecznie odciął kraj od reszty świata. To symboliczne oddzielenie miało na celu nie tylko ochronę wyspy przed wojowniczymi sąsiadami, lecz także utrzymanie czystości systemu stworzonego według ściśle określonych zasad. Władca był przekonany, że cel ustroju społecznego Utopii osiągnąć można jedynie odcinając się od innych. W ten sposób idealne państwo stworzył Utopus. 

Od tego czasu Utopia pozostaje krainą harmonii i racjonalności, a jej mieszkańcy trwają w ładzie zaprowadzonym przez swego legendarnego prawodawcę. Na wyspie wznoszą się liczne miasta, podobne do siebie jak odbicia w lustrze, każde starannie zaplanowane i funkcjonujące według tych samych praw. Nie ma tu chaosu przypadkowej zabudowy, brudnych, zatłoczonych ulic czy kontrastu między pałacami bogaczy a ruderami ubogich – wszystko ma swoje miejsce, zgodnie z zasadami porządku i sprawiedliwości. 

Idealny ustrój społeczny Utopii budują wspólnota i równość. Nie istnieje tu własność prywatna, bo Utopianie uznali, że to właśnie z niej rodzi się chciwość, nierówność i wszelkie nieszczęścia, jakie nękają inne społeczeństwa. W Utopii domy nie należą do pojedynczych rodzin – co dziesięć lat ludzie wymieniają się miejscami zamieszkania, aby nikt nie poczuł się zbyt mocno przywiązany do konkretnej własności.

Mieszkańcy Utopii pracują tylko sześć godzin dziennie. W Europie praca jest udręką, często zbyt ciężką, za nędzne wynagrodzenie, podczas gdy szlachta i duchowieństwo czerpią zyski bez najmniejszego wysiłku. W Utopii każdy wykonuje pożyteczną pracę, lecz dzięki mądremu zarządzaniu i podziałowi obowiązków nikomu nie grozi wycieńczenie.

Każde z 54 miast na wyspie jest starannie zaplanowane, z szerokimi, czystymi ulicami i identycznymi domami, które przypominają, że żaden człowiek nie powinien wyróżniać się bogactwem ponad innych. Stolica, Amaurot, położona jest nad rzeką Anhydrem, a jej położenie i struktura odzwierciedlają wzorowy ład panujący na całej wyspie.

Polityczny ustrój utopii to przeciwieństwo monarchii, w której po ojcu władzę przejmuje syn. Władza w Utopii nie jest dziedziczna, nie przechodzi z ojca na syna, lecz opiera się na mądrości i zasługach.  W Utopii panowała złożona hierarchia władzy. Społeczność wybiera swoich urzędników, zwanych filarchami, którzy sprawują nadzór nad gospodarstwem, pracą i porządkiem publicznym.

Utopianie nie cenią złota ani srebra, które w Europie stanowią przedmiot pożądania i rywalizacji. Te metale, zamiast służyć do wyrobu biżuterii i skarbów, wykorzystywane są do celów niskich i pospolitych – wykonuje się z nich nocniki i kajdany dla niewolników, aby przypominały o swoim prawdziwym znaczeniu: są bezużyteczne dla szczęścia człowieka, a jedynie służą do zniewalania i poniżania innych.

Prawo w Utopii jest proste i zrozumiałe dla każdego – w przeciwieństwie do Europy, gdzie prawnicy manipulują zapisami, wzbogacając się kosztem niewiedzy zwykłych ludzi.

Przestępstwa są rzadkie, ale jeśli ktoś złamie prawo, kara nie jest surowa ani nieproporcjonalna do winy. Nie stosuje się tu kary śmierci, lecz winni są zmuszani do pracy na rzecz wspólnoty.

Panuje tu pełna tolerancja religijna. Każdy może czcić Boga w taki sposób, w jaki uznaje za właściwy, o ile nie zmusza innych do przyjęcia swoich poglądów. Jedyne, czego Utopianie nie tolerują, to ateizm – wierzą, że człowiek, który nie uznaje żadnej wyższej mocy, może być niemoralny, gdyż nie boi się konsekwencji swoich czynów.

Najważniejsze są jednak nie same wierzenia, lecz postępowanie według zasad etyki i rozumu. Dążenie do umiaru, unikanie skrajności i troska o dobro wspólne są podstawą moralności Utopian.

Utopianie unikają wojen, uważając je za barbarzyńskie i nielogiczne. W przeciwieństwie do europejskich władców, którzy prowadzą konflikty w imię chwały i zysków, mieszkańcy wyspy widzą w wojnie ostateczność, do której uciekają się tylko w sytuacji absolutnej konieczności.

Nie szukają podbojów ani rozszerzania swoich wpływów – dla nich najważniejsza jest stabilność i pokój.

Po wysłuchaniu tej opowieści Tomasz Morus pozostaje w zadumie. Ideały Utopian są niewątpliwie pociągające, ale czy rzeczywiście mogłyby sprawdzić się w prawdziwym świecie? Czy społeczeństwo pozbawione własności prywatnej mogłoby przetrwać bez rodzenia nowych form tyranii?

Dzieło kończy się w sposób otwarty i ironiczny – Morus nie ocenia jednoznacznie Utopii, lecz pozostawia czytelnikowi przestrzeń do refleksji. Czy Utopia jest rzeczywiście rajem na ziemi? A może to tylko literacka gra, mająca uwypuklić absurdy europejskiego społeczeństwa. Nie wiemy, czy Tomasz Morus stworzył swoją utopię, aby pokazać, jak bardzo jest ona nierealna, czy też by ustrój utopii dał jednak do myślenia jemu współczesnym.

Streszczenie krótkie

„Utopia” Tomasza Morusa to dzieło podzielone na dwie części: Księga I zawiera krytykę Europy, a Księga II przedstawia idealne państwo – wyspę Utopię. Utwór ma formę dialogu filozoficznego między Tomaszem Morusem, jego przyjacielem Piotrem Gillesem i Rafałem Hytlodeuszem, portugalskim żeglarzem, który rzekomo odwiedził Utopię.

Akcja rozpoczyna się w Antwerpii w 1515 roku, gdzie Morus spotyka Hytlodeusza, wykształconego podróżnika i filozofa. W rozmowie Hytlodeusz ostro krytykuje system społeczny Anglii, zwłaszcza grodzenia (enclosures), przez które chłopi tracą ziemię i popadają w skrajne ubóstwo. Zwraca uwagę na okrutne prawo, gdzie za drobną kradzież grozi kara śmierci.

Twierdzi, że zna kraj, w którym nie istnieje własność prywatna, panuje równość i sprawiedliwość – to wyspa Utopia. Morus i Gilles, zaciekawieni, proszą go o szczegółowy opis tego miejsca.

Hytlodeusz opowiada, że Utopia to wyspa położona na południowym Atlantyku, oddzielona od kontynentu przez kanał wykopany na rozkaz legendarnego władcy Utopusa, który zdobył i ukształtował jej państwowość. Jest to kraj harmonijnie zorganizowany, w którym wszystkie miasta są do siebie podobne, a mieszkańcy żyją według rozumu i sprawiedliwości.

W Utopii nie istnieje własność prywatna. Wszystko należy do państwa i jest sprawiedliwie rozdzielane między obywateli. Wszyscy obywatele Utopii pracują tylko sześć godzin dziennie, dzięki czemu wszyscy mogą odpoczywać i poświęcać czas na naukę. Nie ma tu leniwych arystokratów ani wyzyskiwanych chłopów – wszyscy są równi. Na wyspie znajduje się 54 identyczne miasta, w których obowiązują te same prawa i zasady. Stolica to Amaurot, gdzie rezyduje książę Utopii i centralna administracja.

Ustrój gospodarczy Utopii opiera się na wybieranych przez społeczeństwo urzędnikach, zwanych filarchami, którzy sprawują nadzór nad gospodarstwem i organizacją życia codziennego. Władza nie jest dziedziczna, lecz oparta na mądrości i uczciwości. Rządzący nie mogą się wzbogacać kosztem innych.

W Utopii złoto i srebro są uważane za bezużyteczne – wykonuje się z nich nocniki i kajdany dla niewolników, co symbolizuje pogardę dla zbytków.

W przeciwieństwie do Europy w Utopii nie stosuje się kary śmierci za drobne przestępstwa. Prawo jest proste i zrozumiałe dla każdego obywatela, więc nie ma potrzeby zatrudniania adwokatów. Choć w Utopii nie ma niewolnictwa w europejskim znaczeniu, przestępcy muszą pracować na rzecz państwa i są traktowani jako „niewolnicy” społeczni.

Utopianie wyznają różne religie i żyją w pokoju. Jedyne, czego nie tolerują, to ateizm, ponieważ uważają, że ludzie niewierzący w życie po śmierci mogą być niemoralni. Podstawą życia w Utopii jest filozofia racjonalna i moralność, która nakazuje unikać skrajności i dążyć do dobra wspólnego. Utopianie nie prowadzą wojen, chyba że jest to absolutnie konieczne. Jeśli muszą walczyć, wolą stosować podstępy i dyplomację, aby uniknąć rozlewu krwi. Nie przywiązują wagi do chwały wojennej – najważniejsza jest stabilność państwa.

Po wysłuchaniu opowieści Hytlodeusza Morus i Gilles dyskutują o przedstawionym ustroju. Morus przyznaje, że niektóre idee Utopian są godne podziwu, jednak podchodzi do nich z dużą dozą sceptycyzmu, zwłaszcza w kwestii zniesienia własności prywatnej.

Dzieło kończy się w sposób otwarty i ironiczny – Morus nie ocenia jednoznacznie Utopii, lecz pozostawia czytelnikowi przestrzeń do refleksji. Czy Utopia jest rzeczywiście rajem na ziemi? A może to tylko literacka gra, mająca uwypuklić absurdy europejskiego społeczeństwa?

Plan wydarzeń

KSIĘGA I

1. Misja dyplomatyczna Morusa w Antwerpii (1515 r.)
• Tomasz Morus spotyka się ze swoim przyjacielem, Piotrem Gillesem.
• Wspólnie poznają Rafała Hytlodeusza, portugalskiego żeglarza i filozofa.
2. Rozmowa o doświadczeniach Hytlodeusza
• Hytlodeusz opowiada o swoich podróżach, w tym o odkryciu wyspy Utopii.
• Morus i Gilles pytają, dlaczego nie podejmuje służby królewskiej.
• Hytlodeusz twierdzi, że filozofowie są bezużyteczni na dworach, ponieważ władcy kierują się chciwością i ignorują rozumne rady.
3. Krytyka systemu społeczno-ekonomicznego Europy
• Hytlodeusz wskazuje na grodzenia (enclosures), przez które chłopi tracą ziemię i zostają bez środków do życia.
• Podaje przykłady surowych i niesprawiedliwych praw, np. kary śmierci za kradzież.
• Ironizuje, że w Europie bardziej opłaca się mordować niż kraść, ponieważ kary są równie surowe.
4. Wprowadzenie do koncepcji Utopii
• Hytlodeusz stwierdza, że zna kraj, w którym nie ma własności prywatnej, panuje sprawiedliwość i dobrobyt.
• Morus i Gilles są zaciekawieni i proszą o szczegółowy opis Utopii, co prowadzi do Księgi II.

KSIĘGA II

5. Historia i położenie Utopii
• Hytlodeusz opisuje Utopię jako wyspę na południowym Atlantyku.
• Opowiada o legendarnym władcy Utopusie, który podbił wyspę i odciął ją od kontynentu poprzez wykopanie kanału.
• Utopianie od tamtej pory żyją w harmonii i racjonalnym porządku.
6. Struktura społeczna i gospodarcza
• Brak własności prywatnej – wszystkie dobra należą do wspólnoty i są równomiernie rozdzielane.
• Podział pracy – każdy pracuje tylko sześć godzin dziennie, co pozwala na odpoczynek i rozwój intelektualny.
• Tożsamość miast – każde z 54 miast jest identyczne, a stolica to Amaurot.
7. Polityka i rządy w Utopii
• Demokracja – obywatele wybierają urzędników zwanych filarchami, którzy zarządzają codziennym życiem.
• Brak tyranii – książę Utopii nie ma absolutnej władzy, rządzi zgodnie z radami starszych obywateli.
• Ograniczenie luksusu – złoto i srebro są wykorzystywane do produkcji kajdan dla niewolników, nie ma wśród Utopian bogactwa i przepychu.
8. Prawo i sprawiedliwość
• Brak skomplikowanego prawa – przepisy są proste i zrozumiałe dla wszystkich, dlatego nie ma prawników.
• Łagodne kary – zamiast kary śmierci stosuje się przymusową pracę dla przestępców.
• Brak chciwości – ponieważ wszyscy mają zapewnione środki do życia, nie ma potrzeby popełniania przestępstw.
9. Religia i moralność
• Tolerancja religijna – każdy może wyznawać dowolną religię, ale ateiści są traktowani podejrzliwie.
• Rozum i etyka – mieszkańcy kierują się rozsądkiem i dobrem wspólnym, unikając skrajności.
10. Wojna i polityka zagraniczna

• Utopianie unikają wojen, walczą tylko w obronie koniecznej.
• Jeśli muszą walczyć, stosują dyplomację i podstępy, by uniknąć rozlewu krwi.
• Nie podbijają innych ziem, ponieważ najważniejszy jest dla nich pokój i stabilność.

Zakończenie – Refleksja Morusa

11. Dyskusja Morusa i Gilles’a o Utopii.

12. Otwarte zakończenie i pozostawienie miejsca na refleksję.

Charakterystyka bohaterów

Choć „Utopia” jest dziełem filozoficznym i politycznym, z założenia Tomasza Morusa posiada również pewną strukturę narracyjną i fikcyjne postacie, które pełnią istotne role w prezentowaniu idei utworu. Bohaterowie „Utopii” nie są jednak pełnowymiarowymi postaciami w klasycznym sensie, lecz raczej nośnikami koncepcji filozoficznych i narzędziami służącymi do prowadzenia dyskusji na temat ustroju idealnego państwa.

1. Tomasz Morus (narrator i uczestnik dialogu)

Tomasz Morus, będący postacią autobiograficzną, występuje w „Utopii” jako jeden z bohaterów. Jest angielskim humanistą, politykiem i prawnikiem, który spotyka się z podróżnikiem Rafałem Hytlodeuszem w Antwerpii.

Postać Tomasza Morusa skonstruowana jest tak, że jako rozmówca zachowuje się w sposób racjonalny i sceptyczny wobec opowieści o Utopii. Pełni rolę człowieka praktycznego, który niekoniecznie wierzy w możliwość stworzenia idealnego państwa. Polityka Tomasza Morusa to realizm polityczny – choć jest zwolennikiem reform, nie podziela wszystkich poglądów Hytlodeusza, szczególnie w kwestii odrzucenia własności prywatnej. W jego sceptycyzmie można dostrzec ironię – czy Morus rzeczywiście uważa Utopię za idealne miejsce, czy raczej pokazuje, że tak radykalna wizja jest nierealna?

2. Rafał Hytlodeusz (główny narrator opowieści o Utopii)

Rafał Hytlodeusz to portugalski żeglarz i podróżnik, który twierdzi, że odwiedził wyspę Utopię i zna jej zwyczaje. Jego nazwisko pochodzi od greckich słów „hythlos” (nonsens, pustosłowie) i „daio” (rozgłaszać, mówić), co sugeruje, że jest kimś, kto opowiada historie mogące nie być całkowicie wiarygodne.

Hytlodeusz jest przedstawicielem idealizmu politycznego – odrzuca własność prywatną, wierzy w możliwość stworzenia społeczeństwa doskonałego, krytykuje monarchię i niesprawiedliwość społeczną. Jego opowieść o Utopii ma stanowić kontrast wobec ówczesnej Europy, pełnej wojen, nierówności i korupcji.

Ciekawym aspektem jego postaci jest to, że choć Morus przedstawia go jako uczonego i filozofa, jego przekonania wydają się czasem zbyt radykalne, co może sugerować, że Morus sam podchodzi do nich z dystansem 

3. Piotr Gilles (rozmówca i przyjaciel Morusa, historyczna postać)

Piotr Gilles (Pieter Gillis) był rzeczywistym humanistą i sekretarzem w Antwerpii, który pojawia się w „Utopii” jako postać wspomagająca dialog między Morusem a Hytlodeuszem. Pełni funkcję pośrednika i słuchacza, jednak nie angażuje się tak mocno w dyskusję jak pozostali bohaterowie.

Jego obecność nadaje realizmu fabule – ponieważ był historyczną postacią, sprawia, że rozmowa między Morusem a Hytlodeuszem wydaje się bardziej wiarygodna. Jego zadaniem jest także podkreślenie kontrastu między dwoma głównymi rozmówcami – sceptycznym Morusem i idealistycznym Hytlodeuszem.

4. Książę Utopii (wspominany w opowieści Hytlodeusza)

W relacji Hytlodeusza pojawia się postać księcia, który sprawuje władzę w Utopii. Jest to mądry i sprawiedliwy władca, działający zgodnie z racjonalnymi zasadami rządzenia. Nie rządzi samowolnie – jego władza jest ograniczona prawami i opiniami obywateli, co odróżnia go od europejskich monarchów.

Jego postać reprezentuje ideał władcy-filozofa, znany z koncepcji Platona. Jest władcą rozumnym, dbającym o dobro wspólne, który nie kieruje się chciwością czy żądzą władzy.

5. Utopianie (ogół społeczeństwa wyspy)

Utopianie nie są przedstawieni jako indywidualne jednostki, lecz jako społeczność działająca w sposób harmonijny i uporządkowany. Żyją według zasad wspólnoty, nie posiadają własności prywatnej, pracują po równo i nie dążą do bogacenia się.

Ich społeczeństwo jest sprawiedliwe, ale jednocześnie bardzo zdyscyplinowane – podróże są kontrolowane, praca obowiązkowa, a każdy obywatel ma przypisane zadania. Nie ma wśród nich podziałów klasowych, a wszyscy dążą do dobra ogółu.

Morus nie przedstawia ich jednak w sposób jednoznacznie pozytywny – można odnieść wrażenie, że ich życie jest dość monotonne i podporządkowane surowym regułom, co rodzi pytanie o granice między idealnym ustrojem a systemem opartym na kontroli społecznej.

Czas i miejsce akcji

1. Czas akcji

„Utopia” nie odnosi się do konkretnego momentu historycznego – jest to wizja idealnego społeczeństwa, której ramy czasowe są niejednoznaczne. Jednak możemy wyróżnić dwa poziomy czasowe w utworze:

• Czas narracyjny – akcja rozgrywa się w 1515 roku, kiedy Tomasz Morus, jako bohater dialogu, spotyka portugalskiego żeglarza Rafała Hytlodeusza w Antwerpii. Jest to fikcyjna rozmowa, ale osadzona w realiach historycznych.
• Czas wewnętrzny utopii – Hytlodeusz opisuje Utopię jako wyizolowaną i niezmienną społeczność, w której czas niejako się zatrzymał. Nie podlega ona historii w takim sensie, jak społeczeństwa europejskie, nie zmaga się z wojnami, kryzysami politycznymi czy reformami – istnieje w stanie doskonałości. 

2. Miejsce akcji

• Rzeczywiste miejsce spotkania bohaterów – Antwerpia (dzisiejsza Belgia), jedno z centrów handlowych Europy w XVI wieku. To tam Morus i jego rozmówcy dyskutują o polityce, sprawach społecznych i wizjach idealnego państwa.
• Utopia jako fikcyjna wyspa – Hytlodeusz twierdzi, że odwiedził Utopię, tajemniczą wyspę znajdującą się gdzieś na południowym Atlantyku. Jej dokładna lokalizacja nie jest podana, ale Morus stylizuje ją na nowo odkrywane ziemie Ameryki. W ten sposób nawiązuje do relacji podróżników, takich jak Krzysztof Kolumb czy Amerigo Vespucci, którzy w XV i XVI wieku opisywali egzotyczne krainy. 

Charakterystyka Utopii jako miejsca

• Odizolowana wyspa – Utopia nie ma kontaktu ze światem zewnętrznym, co pozwala jej zachować doskonałość ustroju.
• Zorganizowana przestrzeń – składa się z 54 miast, każde podobnie zbudowane, co symbolizuje równość i harmonię. Stolicą jest Amaurot, leżąca nad rzeką Anhydrem.
• Brak własności prywatnej – wszyscy mieszkańcy dzielą dobra, co eliminuje biedę i przestępczość.
• Społeczeństwo racjonalne – państwo kieruje się rozsądkiem, a nie kaprysami władców czy arystokracji, co odróżnia je od Europy Morusa.

„Utopia” funkcjonuje na pograniczu realizmu i fikcji – Morus osadza narrację w autentycznych miejscach (Antwerpia), ale jej sedno to wizja fikcyjnej wyspy, będącej przeciwieństwem współczesnej mu Europy. Utopia to nierealne, idealne państwo, które jednocześnie pełni rolę satyry i krytyki społecznej.

Problematyka

„Utopia” Tomasza Morusa to jedno z najbardziej intrygujących dzieł renesansu, łączące elementy filozofii, polityki i satyry społecznej. Przedstawiona w nim wizja idealnego państwa skłania do refleksji nad rzeczywistością, w której żył autor, oraz nad ponadczasowymi problemami organizacji społeczeństwa, sprawiedliwości i wolności jednostki. Streszczenie Utopii Tomasza Morusa może na pierwszy rzut oka zdaje się jedynie opisem doskonałego państwa, ale głębsza warstwa utworu ujawnia subtelną krytykę współczesnej Morusowi Europy, a także ironię w stosunku do samej idei utopii.

Państwo Tomasza Morusa a krytyka społeczeństwa europejskiego

Jednym z najważniejszych zagadnień w „Utopii” jest krytyka XVI-wiecznej Anglii i innych państw europejskich. Morus, jako prawnik i kanclerz, miał okazję obserwować nierówności społeczne, korupcję i niesprawiedliwość władzy. W jego oczach społeczeństwo epoki Tudorów było podzielone na garstkę bogaczy, posiadających ziemię i przywileje, oraz ubogą większość, zmuszoną do pracy w trudnych warunkach i często skazywaną na nędzę.

Szczególnie ostro Morus odnosi się do rosnącej fali grodzeń (tzw. enclosures), czyli procesu odbierania ziemi chłopom na rzecz wielkich hodowli owiec. W wyniku tego ludzie tracili źródło utrzymania, wędrowali bez środków do życia, a ich jedyną nadzieją było żebranie lub kradzież. Surowe prawa Anglii przewidywały kary śmierci za kradzież, nawet za drobne przewinienia, co Morus uważał za absurdalne i nieludzkie. W kontrze do tego w Utopii nie istnieje skrajne bogactwo ani ubóstwo – wszystko jest wspólne, a każdy obywatel ma zagwarantowane środki do życia, co eliminuje konieczność popełniania przestępstw.

Problematyka Tomasza Morusa obejmuje także charakterystykę władców, których Morus ukazuje jako ludzi często kierujących się egoizmem i chciwością. W jego oczach królowie prowadzą wojny nie dla dobra ludu, lecz dla własnych ambicji, wydają majątki państwa na zbytki i nie dbają o sprawiedliwość społeczną. Utopia przeciwstawia się temu modelowi – jej władcy są wybierani na zasadzie racjonalnych przesłanek, a wojny prowadzone są jedynie w absolutnej konieczności, nigdy dla zysków czy prestiżu. 

Najlepszy ustrój państwa: idea własności i organizacja społeczeństwa

Kluczową różnicą między Europą a Utopią jest kwestia własności prywatnej. Utopia Morusa zakładała, że to właśnie własność prywatna jest źródłem wszelkiego zła w społeczeństwie. W Anglii bogaci gromadzą majątki, biedni nie mają dostępu do ziemi i pracy, a pieniądz staje się narzędziem dominacji, dlatego przedstawiał ustrój Utopii jako zupełnie temu przeciwny – wszelkie dobra są wspólne, a każdy obywatel otrzymuje tyle, ile potrzebuje.

Praca w Utopii jest równomiernie rozdzielona pomiędzy wszystkich obywateli, co pozwala ograniczyć jej czas do zaledwie sześciu godzin dziennie. W przeciwieństwie do wyczerpującej pracy chłopów czy rzemieślników w Europie, utopijczycy pracują efektywnie i rozsądnie, a resztę dnia poświęcają na rozwój intelektualny, odpoczynek i uczestnictwo w życiu wspólnoty.

Miasta Utopii są niemal identyczne – każdy mieszkaniec mieszka w podobnym domu, nie ma tu luksusów ani ekstrawaganckich budowli, które mogłyby podkreślać podziały społeczne. Podstawową jednostką organizacyjną jest rodzina, ale decyzje dotyczące całego społeczeństwa podejmowane są kolektywnie. Utopia Morusa stanowi wizję kompletnie przeciwstawną temu, co działo się w tym czasie w Europie. Według Morusa doskonałość Utopii polegała przede wszystkim na wyrzeczeniu się obsesji władzy i własności.

Taka wizja sprawia, że państwo Utopia jest niemal idyllicznym społeczeństwem, ale Morus pozostawia czytelnikowi pytanie: czy rzeczywiście taki system jest możliwy? Czy brak własności i indywidualnej wolności nie prowadzi do uniformizacji i zniewolenia?

Indywidualność a wspólnota — władza w Utopii

Choć państwo Tomasza Morusa opisywane jest jakby Utopia stanowiła model sprawiedliwości, nie brakuje w nim elementów, które mogą budzić niepokój. Utopianie żyją w ścisłej organizacji, każdy zna swoje miejsce, a kontrola społeczna jest tak silna, że nawet podróżowanie poza swoją miejscowość wymaga specjalnego pozwolenia. Obywatele Utopii spędzali dzień według określonego przez władzę porządku pracy i odpoczynku. Indywidualność zdaje się schodzić na dalszy plan wobec dobra wspólnego, a mieszkańcy muszą podporządkować się regułom narzuconym przez państwo. 

Z jednej strony Morus zdaje się przedstawiać Utopię jako pozytywną alternatywę dla Europy, z drugiej – daje czytelnikowi sygnały ostrzegawcze. Czy idealne państwo nie wymaga zbyt wielkich wyrzeczeń? Czy podporządkowanie się wspólnocie nie prowadzi do zaniku wolności jednostki? Te pytania, które wyłaniają się z „Utopii”, stały się później kluczowe dla literatury dystopijnej.

Religia i tolerancja — obywatele w Utopii

Religia w Utopii różni się od tej, którą znał Morus w Europie. W przeciwieństwie do chrześcijańskiej nietolerancji wobec innowierców, w Utopii każdy obywatel ma prawo wierzyć w to, co chce. Jedynym wyjątkiem są ateiści – Utopianie uważają, że jeśli ktoś nie wierzy w wyższą istotę, może stać się niemoralny.

Tolerancja religijna w dziele Morusa jest niezwykle interesująca, zwłaszcza że sam autor był katolikiem, który w rzeczywistości sprzeciwiał się reformacji i ostatecznie poniósł śmierć za wierność Rzymowi. Można więc zastanawiać się, czy jego wizja Utopii rzeczywiście odzwierciedla jego poglądy, czy też jest kolejnym elementem ironii, ukazującym kontrast między teorią a praktyką.

Satyryczny i ironiczny charakter utworu

Nie można zapominać, że „Utopia” to dzieło pełne ironii. Nazwa wyspy pochodzi od greckiego słowa „ou-topos”, czyli „miejsce, którego nie ma”, co sugeruje, że przedstawiona wizja jest niemożliwa do zrealizowania. Bohater opowieści, Rafał Hytlodeusz, ma nazwisko oznaczające „bajkopisarza” lub „mówiącego nonsensy”, co każe zastanowić się, w jakim stopniu jego relacja jest prawdziwa.

Morus nie daje jednoznacznych odpowiedzi – jego dzieło można czytać zarówno jako marzenie o sprawiedliwym świecie, jak i jako satyrę na idealistyczne koncepcje polityczne. Jest to jeden z powodów, dla których „Utopia” jest dziełem tak ponadczasowym – zamiast narzucać gotowe rozwiązania, skłania do refleksji nad tym, jak powinno wyglądać społeczeństwo. 

„Utopia” Tomasza Morusa to nie tylko opis idealnego państwa, ale przede wszystkim przenikliwa analiza rzeczywistości. Problematyka dzieła obejmuje krytykę niesprawiedliwości społecznych, refleksję nad własnością prywatną, organizacją pracy, wolnością jednostki i religią. Morus nie przedstawia jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jak stworzyć idealne społeczeństwo – zamiast tego pozostawia czytelnikowi przestrzeń do przemyśleń. I to właśnie sprawia, że „Utopia” pozostaje jednym z najważniejszych dzieł literatury światowej.

Geneza i gatunek utworu

Geneza „Utopii” Tomasza Morusa

„Utopia” („De optimo rei publicae statu deque nova insula Utopia”) Tomasza Morusa została opublikowana w 1516 roku w Leuven. Utwór powstał w kontekście dynamicznych przemian społecznych i politycznych Europy początku XVI wieku, kiedy rozwój renesansu i reformacji prowadził do krytyki istniejących systemów władzy, struktur społecznych i stosunków własnościowych. W 1518 roku wydano wersję z ilustracjami, które przygotował Ambrosius Holbein. Pierwsze tłumaczenie Utopii na język polski przygotowano dopiero w 1947 roku. 

Morusa inspirowały zarówno starożytne koncepcje idealnego państwa (szczególnie platońska „Państwo”), jak i współczesne mu zjawiska – ekspansja kolonialna, rozwój gospodarki pieniężnej oraz rosnące nierówności społeczne w Anglii. Szczególnie krytycznie odnosił się do „owczego” kapitalizmu, w wyniku którego ziemia była odbierana chłopom na rzecz hodowli owiec, co prowadziło do ubóstwa i bezdomności.

Ważnym impulsem do napisania dzieła była też podróż Morusa do Flandrii w 1515 roku, gdzie spotkał się z humanistami, m.in. Erasmem z Rotterdamu. Inspiracją mogły być także relacje o nowo odkrywanych lądach Ameryki, które Morus przekształcił w literacką wizję doskonałego społeczeństwa.

Gatunek literacki „Utopii”

„Utopia” łączy cechy różnych gatunków literackich, co czyni ją dziełem trudno klasyfikowanym. Można jednak wyróżnić kilka kluczowych aspektów:

1. dialog filozoficzny – utwór jest napisany w formie rozmowy, co nawiązuje do platońskiego stylu argumentacji i prezentowania idei. Narrator (Morus) prowadzi dyskusję z żeglarzem Rafałem Hytlodeuszem, który opisuje idealne państwo.
2. traktat polityczny – dzieło przedstawia wizję sprawiedliwego ustroju, który jest kontrastowany z realiami ówczesnej Europy, zwłaszcza Anglii. Analizuje kwestie ustroju politycznego, prawa, własności i pracy.
3. satyra społeczna – Morus stosuje ironiczne zabiegi, podważając realność swojej wizji i skłaniając czytelnika do refleksji nad absurdem istniejących systemów. Nazwa „Utopia” (z greckiego: „ou-topos” – „nigdzie”, „miejsce, którego nie ma”) sugeruje, że ideał jest nieosiągalny, a jednocześnie stanowi krytykę ówczesnych społeczeństw.
4. podróżopisarstwo i fikcja literacka – narracja stylizowana jest na relację podróżnika, nawiązując do popularnych w XVI wieku opisów odkryć geograficznych i egzotycznych krain. 

Tytuł książki Tomasza Mana można rozpatrywać także jako sygnał odrębnego gatunku literackiego, choć jej status jest przedmiotem dyskusji. Utopia jako forma literacka wykształciła się właśnie na podstawie dzieła Tomasza Morusa, do którego odwoływali się m.in. Bacon w „Nowej Atlantydzie”. Utopia pochodzi od greckich słów "ou" (nie) i "topos" (miejsce). Pojęcie utopia oznacza miejsce, które nie istnieje. W dyskursie społeczno-politycznym oznacza więc opisanie miejsce, gdzie panuje najlepszy ustrój państwa, ustrój gospodarczy, równość, a wszyscy mieszkańcy są szczęśliwi. 

1. Cechy charakterystyczne utopii jako gatunku:

• opis idealnego społeczeństwa – utopie przedstawiają wizję doskonałego ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego, który kontrastuje z rzeczywistością. Książka Morusa przedstawiające idealne państwo w pełni się w tę ideę wpisuje.
• krytyka istniejącego porządku – utopie często mają charakter satyryczny lub dydaktyczny, ukazując problemy współczesnych autorowi społeczeństw.
• struktura narracyjna – wiele utopii przybiera formę relacji podróżniczej (inspirowanej literaturą geograficzną) lub dialogu filozoficznego.
• idealizacja i racjonalizacja – społeczeństwa utopijne są przedstawiane jako uporządkowane, kierujące się rozumem i wspólnym dobrem.

2. Ewolucja gatunku:

• utopia klasyczna (XVI–XVII w.) – np. „Miasto Słońca" (Tommaso Campanella), „Nowa Atlantyda" (Francis Bacon), gdzie dominują idee renesansowe i racjonalistyczne.
• utopie oświeceniowe i socjalistyczne (XVIII–XIX w.) – np. „Podróże Guliwera" (Jonathan Swift, choć jest to parodia utopii), koncepcje utopijnego socjalizmu (Fourier, Owen, Saint-Simon).
• utopie XX wieku i ich przewartościowanie – klasyczne utopie ustępują miejsca dystopiom, np. „Nowy wspaniały świat" (Aldous Huxley), „1984" (George Orwell), które pokazują utopię jako niebezpieczny projekt totalitarny.