Skąpiec - pytania i odpowiedzi
Gdzie toczy się akcja „Skąpca”?
Akcja komedii „Skąpiec” Moliera rozgrywa się w Paryżu, w domu Harpagona. Wskazują na to didaskalia przed pierwszym aktem utworu. To właśnie w domu Harpagona dochodzi do większości wydarzeń – intryg, konfliktów i komicznych nieporozumień. Choć Molier nie podaje dokładnego adresu, z kontekstu wynika, że dom Harpagona jest zamkniętą przestrzenią, w której ściera się świat młodych marzycieli z egoizmem i chciwością starego ojca. Na próżno jednak szukać w utworze dodatkowych wskazówek na temat wyglądu wnętrz czy faktycznego statusu majątkowego głównego bohatera. Didaskalia autora są dość skąpe, a wypowiedzi bohaterów również nie wprowadzają wiele nowego.
Ponadto akcja „Skąpca” Moliera jest niejednorodna i można w niej wyróżnić aż cztery wątki: miłości Walerego i Elizy, skrywanego uczucia Kleanta do Marianny, miłosnych planów Harpagona wobec Marianny i wreszcie losów ukrytej szkatułki. Każdy z motywów jest częścią całości i nie mógłby stanowić trzonu akcji. Tym samym nie ma tu mowy o klasycznej jednowątkowej formie.
Przy okazji miejsca akcji warto wspomnieć, że możemy przyjąć, że rozgrywa się ona w czasach, w których żył Molier, a zatem w XVII w. W tekście nie ma co prawda jasnego odniesienia do daty wydarzeń, ale autor przedstawił w swym dziele postacie charakterystyczne tamtej epoce, obnażając ich przywary.
Jakie są główne motywy w „Skąpcu”?
W „Skąpcu” znajdziemy kilka istotnych motywów literackich:
- motyw skąpstwa – główny temat sztuki, skupia się w postaci Harpagona, który pragnie wydać córkę za mąż tylko dlatego, że Anzelm zgodził się ją poślubić bez posagu. Nie jest dla niego istotne szczęście dziecka, za to wszystko przelicza na pieniądze. Dookoła siebie widzi tylko potencjalnych złodziei i nie ma skrupułów, by potajemnie pożyczać pieniądze własnemu synowi na procent. Do ostatniej sceny pozostaje tytułowym skąpcem, tuląc w ramionach zaginioną szkatułkę;
- motyw konfliktu pokoleń – Eliza i Kleant przeciwstawiają się decyzjom ojca i chcą żyć szczęśliwie na własnych zasadach. Nie chodzi tylko o sprzeciw wobec chytrości ojca. Podczas gdy Harpagon na pierwszym miejscu stawiał pieniądze, tak dla Elizy i Kleanta miłość i uczciwość są najważniejsze, ustępując sprawom materialnym. Kiedy Harpagon zmusza córkę do ślubu z Anzelmem, dziewczyna mówi szczerze, że „Ja nie pragnę wyjść za mąż, mój ojcze, jeżeli pozwolisz”, ale widząc opór ojca, mówi wprost: „Nie zmusisz mnie do tego, ojcze”. Podobnie Kleant snuje intrygę, aby zabrać ojcu sprzed nosa narzeczoną Mariannę, w której się zakochał, wiedząc, że ojcem nie kieruje wcale miłość;
- motyw miłości – pojawia się tu na kilku płaszczyznach. Po pierwsze niewątpliwie Harpagon kocha pieniądze i zrobiłby dla nich wszystko. Trudno mówić o jego prawdziwym uczuciu do Marianny, ponieważ za chęcią ożenku szły także względy materialne, a nie zakochanie się. Inaczej sprawa wyglądała u dzieci Harpagona, które znalazły swoje drugie połówki: Eliza — Walerego, a Kleant — Mariannę.
Ponadto w utworze można doszukać się także innych motywów, takich jak motyw intrygi i przebiegłości, motyw pieniędzy (związany tu ze skąpstwem głównego bohatera), czy motyw hipokryzji i fałszu (widać go znów w postępowaniu Harpagona).
Dlaczego „Skąpiec” to komedia charakterów?
„Skąpiec” jest komedią charakterów, ponieważ Molier przedstawia w nim wyrazistą, wręcz przerysowaną postać głównego bohatera, którego cechy są źródłem komizmu i napędzają kolejne zdarzenia. Cała akcja toczy się, nawiązując do sknerstwa bohatera, a kolejne wydarzenia są wynikiem jego działań, mających na celu powiększenie majątku i nadmierną oszczędność. Trzeba jednak pamiętać, że komedia molierowska wcale nie jest jednolita i nie należy jej jednoznacznie szufladkować. Utwór można także określić dramatem rodzinnym z uwagi na konflikt między ojcem i dziećmi. Harpagon to uosobienie skąpstwa – jego chciwość staje się obsesją, zasłaniając wszelkie uczucia, dobro dzieci i miłość. Z drugiej strony skąpstwo Harpagona wprawdzie nakręca akcję, ale jednocześnie pierwsi widzowie i krytycy zarzucali Molierowi stworzenie postaci nierealistycznej poprzez zbytnie przerysowanie.
Nie tylko Harpagon ma wyraziste cechy charakteru budujące akcję. Walery to z kolei przykład pochlebczej przebiegłości, czemu daje przykład, z jednej strony kochając Elizę, a z drugiej przytakując Harpagonowi w jego planach wydania córki za starego Anzelma. Robi to, by ostatecznie zdobyć rękę ukochanej, ale jego postępowanie cechuje szczególna przebiegłość. Kolejną postacią, której dwulicowy charakter ma nie lada wpływ na przebieg akcji jest Frozyna – typ swatki, która wie, jak manipulować ludźmi. Podobnie Kleanta cechuje wyraźna przebiegłość i dążenie do samodzielności, które to cechy komplikują plany małżeńskie głównego bohatera. Ostatecznie całą akcję rozwiązuje Anzelm, będący dokładnym przeciwieństwem Harpagona. Jest człowiekiem, który nie zważa na sprawy materialne, na pierwszym miejscu stawiając rodzinę i jej dobro. Można zatem powiedzieć, że i jego cechy charakteru ukształtowały zakończenie komedii.
Dlaczego „Skąpiec” to komedia obyczajowa?
„Skąpiec” Moliera to nie tylko komedia charakterów i dramat rodzinny, ale także komedia obyczajowa, ponieważ autor ukazuje codzienne życie ludzi XVII wieku – ich relacje rodzinne, aranżowanie małżeństw, zależności społeczne i konflikty wokół majątku. W satyryczny sposób komentuje ówczesne normy i przywary: kult pieniędzy, hipokryzję, podporządkowanie kobiet, fałszywe zaloty. Ukazuje życie mieszczaństwa z przymrużeniem oka, krytykując jego słabości.
Właśnie obnażenie współczesnej mu obyczajowości było celem Moliera podczas pisania „Skąpca”. Przejaskrawienie niepochlebnych cech charakteru bohaterów (w szczególności Harpagona) pozwalało mu na krytykę drobnomieszczańskich przyzwyczajeń i przedkładania spraw materialnych nad sprawy naprawdę ważne jak rodzina i miłość. Oszczędność Harpagona nie wynika z biedy, ale z pazerności i chciwości. Konie są wygłodzone i podkute, ponieważ bohater żałuje na ich utrzymanie, ale ani myśli o ich sprzedaży. Ważne jest dla niego posiadanie, a nie uczucia. Ponadto Molier obnaża niesprawiedliwe i niejednokrotnie wręcz okrutne traktowanie służby przez pana domu. Pomijając obsesyjne oskarżanie wszystkich o kradzież widać też wyraźnie, że okładanie służącego Jakuba kijami jest w domu Harpagona przykrą normą.
Czy „Skąpiec” to satyra?
Satyra to utwór literacki, który w sposób żartobliwy, przesadny lub ironiczny ukazuje wady ludzi, obyczajów czy zjawisk społecznych. Jej celem nie jest tylko rozbawienie, lecz przede wszystkim krytyka i ośmieszenie negatywnych postaw — często w nadziei, że odbiorca dostrzeże absurd i wyciągnie wnioski. Satyra posługuje się karykaturą, ironią i przerysowaniem, by w krzywym zwierciadle ukazać świat, który wymaga poprawy.
Właśnie w takim ujęciu „Skąpca” Moliera można nazwać satyrą. Trzeba tu pamiętać, że komedia molierowska wymyka się ze sztywnych ram dramatu, nie będąc jednolitą i zgodną z klasycznymi schematami.
Autor posługuje się wyolbrzymieniem i ironią, by wykpić ludzkie wady – zwłaszcza chciwość, hipokryzję i egoizm. Postać Harpagona staje się karykaturą człowieka chciwego, który dla pieniędzy gotów jest poświęcić rodzinę i uczucia. Satyryczny wydźwięk utworu służy przestrodze i krytyce społecznej, uwypuklając przywary ówczesnych Paryżan. Ponadto przejaskrawione charaktery bohaterów (w szczególności Harpagona) stawały się w toku akcji przyczynkiem do sytuacji śmiesznych i satyrycznych, a zarazem dramatycznych. W ten sposób autor pokazał nad wyraz wyraźnie, że pieniądze nie powinny zdominować życia człowieka.
Kiedy powstał „Skąpiec”?
Molier napisał „Skąpca” w 1668 roku w Paryżu. Jest jedną z wielu sztuk pisanych na potrzeby teatru, który osobiście prowadził, pozostając pod opieką króla Ludwika XIV. Utwór został wystawiony po raz pierwszy 9 września tego samego roku na deskach Théâtre du Palais-Royal w Paryżu, a w roli głównego bohatera, Harpagona, wystąpił sam autor sztuki. Komedia powstała w okresie rozkwitu francuskiego teatru klasycystycznego, którego Molier był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli.
Molier tworzył często naprędce (niektóre jego komedia powstawały w ciągu kilkunastu dni), aby zadowolić króla i widownię nowym spektaklem. „Skąpiec” był jednym z utworów, które powstawały w dość szybkim tempie, mając na uwadze jedynie wystawienie sztuki na scenie, a nie wydanie drukiem. Właśnie dlatego Molier nie przywiązywał większej wagi do struktury dzieła, którą widać w książce. Swoje sztuki tworzył dla potrzeb chwili, nie sądząc, chyba że kilkaset lat później będą nadal wystawiane i czytane.
Czy Walery kochał Mariannę?
Nie, Walery nie kochał Marianny – to Kleant, syn Harpagona, był w niej zakochany. Walery natomiast darzył uczuciem Elizę, córkę Harpagona i starał się podstępem zdobyć jej rękę. W tym celu zatrudnił się w domu Harpagona jako intendent. Chcąc przypodobać się ojcu Elizy i zdobyć jego zaufanie, udawał, że jest równie skąpy i oszczędny, jak jego pan, zawsze popierając jego decyzje i doradzając mu oszczędności, nawet w najbardziej absurdalnych sytuacjach.
Ostatecznie Marianna okazała się zresztą siostrą Walerego i córką Anzelma, a właściwie zaginionego przed laty na morzu don Tomasza d`Alburci. W trakcie rozmowy Walery zaczął opowiadać o tym, jak wraz ze sługą zdołał uratować się z tonącego statku, a następnie został należycie wychowany przez kapitana okrętu. Na dowód swojego prawdziwego pochodzenia została mu tylko rubinowa pieczątka ojca. Nieoczekiwanie Marianna rozpoznała w Walerym brata (rodzeństwo mogło się zatem pokochać jedynie miłością siostrzano-braterską). Okazało się, że i ona ocalała wraz z matką z feralnego rejsu i na dekadę trafiły w ręce korsarzy. Gdy wróciły do Neapolu, odkryły, że ich majątek został sprzedany. Pojechały więc do Genui po resztki spadku, aż trafiły do Paryża, gdzie wiodły skromne życie. Usłyszawszy to wszystko, uradowany Anzelm przyznał, że to on jest ich zaginionym ojcem i radości nie było końca. Mężczyzna był przekonany, że jego żona i dzieci utonęły podczas katastrofy statku. Przyjął nowe nazwisko, ponieważ z Neapolu musiał 16 lat wcześniej uciekać z rodziną w czasie zamieszek.
Kim tak naprawdę jest Marianna i jej matka?
Marianna to młoda, uboga dziewczyna, którą Harpagon chce poślubić, ze względu na niewielkie wymagania finansowe jej rodziny. Bohaterka wychowywana była samotnie przez matkę. Miały wprawdzie pochodzenie szlacheckie, ale straciły majątek i musiały żyć skromnie. Dla Harpagona była więc znakomitą partią jako piękna, młoda, niewymagająca i posłuszna przyszła żona. Nie wiedział, że w dziewczynie kocha się jego syn. Kiedy się zorientował, wcale nie zamierzał ustąpić, mimo że sam wcale Marianny nie kochał. Małżeństwo miało być raczej dobrym interesem i spełnieniem starczych zachcianek.
Dopiero pod koniec sztuki dowiadujemy się, że Marianna jest siostrą Walerego i córką Anzelma. Dzieje się to zupełnym przypadkiem, kiedy Walery zaczyna opowiadać swoją historię o tym, jak uratował się cudem jako dziecko z tonącego okrętu, będąc synem zaginionego don Tomasza d`Alburci. Wówczas Marianna orientuje się, że stoi przed nią zaginiony brat, opowiada, jak po katastrofie statku ją i matkę porwali piraci, więżąc je przez 10 lat. Kiedy udało im się odzyskać wolność, wróciły do rodzinnego Neapolu, w którym nie zostały już nic z dawnego majątku. W związku z tym udały się do Genui, w której zdobyły niewielką część spadku i wyjechały do Francji, aby wieźć skromne życie. Usłyszawszy te słowa Alzelm przyznał, że to on jest uważanym za zaginionego przed laty don Tomaszem d`Alburci, a zatem ich ojcem. Tym samym Marianna jest siostrą Walerego i córką Anzelma.
Jak się kończy „Skąpiec”?
Finał „Skąpca” Moliera przynosi szczęśliwe zakończenie, a komedia spełnia swoją klasyczną funkcję. Harpagon odzyskuje swoją skrzynię z pieniędzmi i – z obawy przed kosztami – rezygnuje z małżeństwa z Marianną.
Dzięki odkryciu rodzinnych więzów Eliza może poślubić Walerego, a Kleant – Mariannę. Rodzeństwo okazuje się bowiem mieć majętnego ojca w osobie Alzelma. Niespodziewanie dowiadują się bowiem, że tak naprawdę jest on zaginionym don Tomaszem d`Alburci, o którym wszyscy myśleli, że utonął wraz z żoną i dziećmi w wyniku katastrofy statku 16 lat wcześniej. W trakcie rozmowy wyszło na jaw, że Walery jako dziecko przeżył zatonięcie statku i jest synem don Tomasza d`Alburci, a Marianna szybko zobaczyła w nim brata, opowiadając jak z matką i one uratowały się z tonącego okrętu. Wówczas Anzelm ujawnił swoją prawdziwą tożsamość, okazując się ojcem rodzeństwa.
Wszystko kończy się zgodnie z zasadą happy endu, choć Harpagon nie zmienia swojego charakteru, co potwierdza, ściskając z uczuciem odnalezioną szkatułkę. Jego całkowitym przeciwieństwem jest natomiast Anzelm, który nie żałował pieniędzy, aby wyprawić swoim dzieciom śluby. Wiedział, że i Marianna, i Walery są szczerze zakochani ze wzajemnością, a ich szczęście było dla niego najważniejsze.
Czego uczy nas „Skąpiec”?
„Skąpiec” Moliera tylko z pozoru jest zabawną historią o starym sknerze. W istocie niesie ponadczasowe przesłanie, obnażając dramat wynikający ze skąpstwa Harpagona. W wyniku nadmiernych oszczędności i chytrości bohater widzi we wszystkich potencjalnych złodziei, którzy chcą go ograbić z jego majątku. Co więcej, zupełnie nieistotne jest dla niego szczęście własnych dzieci: Elizy i Kleanta. Córkę chce wydać za starca tylko dlatego, że przyszły mąż nie oczekuje posagu od panny młodej. Na nic zdają się prośby i bunty dziewczyny, bo ojciec, kierujący się żądzą oszczędności za nic ma uczucia dziecka. Podobnie okrutnie postępuje wobec Kleanta, chcąc pożyczyć mu podstępnie pieniądze na procent. Wie, że syn kocha Mariannę, ale sam nie zamierza rezygnować z intratnego majątku, nawet kosztem szczęścia Kleanta i Marianny. Już sam pomysł ślubu Harpagona z młodą Marianna jest podyktowany względami finansowymi, ponieważ uboga dziewczyna i jej matka nie są wymagające finansowo. Na domiar złego pan domu źle traktuje służbę i żałuje nawet koniom strawy i podkucia, nie zamierzywszy ich sprzedawać, mimo tego, że ich nie potrzebuje i nie dba o nie.
Reasumując, „Skąpiec” Moliera przestrzega przed zgubnymi skutkami chciwości, pokazując, jak pieniądze mogą zniszczyć relacje rodzinne i zasłonić człowiekowi wszystko, co ważne. Uczy też, że miłość i lojalność nie powinny być podporządkowane interesowi. Chytrego Harpagona zestawia z hojnym Anzelmem, dla którego szczęście rodziny jest najważniejsze. To także lekcja dla czytelnika, aby nie przedkładać spraw materialnych nad rodzinę, miłość i szczęście bliskich, które powinno być zawsze na pierwszym miejscu.
