AKT I
Scena I
Lokaj Jakub pomaga pokojówce Agacie nakryć stół. Przygotowując śniadanie, obgadują swoich pracodawców: gadułę Starostę, zawsze przygnębioną Starościnę i lekkoducha, którym jest Szarmancki. Jakub prosi Agatkę o rękę.
Scena II
Starosta podczas śniadania dywaguje na temat sytuacji politycznej. Jest przeciwny sojuszom Polski z kimkolwiek, ponieważ uważa, że może nam to tylko zaszkodzić. Jakub przynosi Podkomorzemu list. Młodzieniec Walery donosi w nim o przerwie w toczących się właśnie obradach sejmu i zapowiada swój przyjazd. Podkomorzy jest dumny z syna, na co Starosta odpowiada krytyką nowych porządków i gloryfikuje stary ład, oparty na liberum veto. Między Podkomorzym a Starostą dochodzi do wymiany zdań, która ujawnia skrajne opinie o kierunku, w którym powinna podążać Polska.
Scena III
Starościna w liście przeprasza, że ze względu na trudną noc nie jest w stanie stawić się na śniadaniu. List jest tradycyjnym popisem zamiłowania do języka francuskiego, mimo że napisany jest po polsku. Podkomorzy zwraca uwagę, że dziwią go te polskie obyczaje, które każą dzieciom od młodości uczyć się, jak to jest być Francuzem. Jest przekonany, że takie podejście działa na niekorzyść państwa.
Scena IV
Na scenie pojawia się Teresa – córka Starosty, którą wychowywali Podkomorzyna i Podkomorzy. Dziewczyna zamierza pomóc w przygotowaniach do obiadu, a reszta udaje się odwiedzić Starościnę.
Scena V
Teresa wspomina dzieciństwo, które u Podkomorzych spędziła wspólnie z Walerym. Dziewczyna cieszy się na jego powrót, ponieważ darzy go bardzo ciepłymi uczuciami.
Scena VI
Szarmancki spotyka Teresę, którą chce namówić na jazdę konną. Dziewczyna odmawia. Mężczyzna próbuje ją namówić do ślubu, skusić wizją bogactwa, natomiast na dziewczynie nie robi to żadnego wrażenia.
Scena VII
Szarmancki wierzy, że Teresa tylko gra, a naprawdę także mu sprzyja, podobnie jak jej ojciec i macocha.
Scena VIII
Jakub informuje całe towarzystwo o zbliżającym się do domu Walerym.
Scena IX
Syn wita się z rodzicami. Ojciec mówi mu o karierze pozostałych synów. Wszyscy idą na obiad.
AKT II
Scena I
Teresa bardzo chce już porozmawiać z Walerym sama i mocno się niecierpliwi.
Scena II
Teresa i Walery wyznają sobie miłość. Dziewczyna informuje, że rodzice chcą ją wydać za mąż za Szarmanckiego. Jakub przynosi wezwanie od Starościny. Teresa idzie do macochy, ale najpierw daje Waleremu wyszyty przez siebie pas.
Scena III
Walery cieszy się, że Teresa odwzajemnia jego uczucia. Na scenie pojawia się Szarmancki.
Scena IV
Szarmancki próbuje zrobić na Walerym wrażenie swoimi opowieściami o podróżach do Anglii i Francji. Kiedy jednak Walery pyta o prawa oraz życie tych narodów, Szarmancki nie jest w stanie wiele powiedzieć. Okazuje się, że nie chce on pracować, a służba dla ojczyzny wydaje mu się nudna. Walery jest oburzony. Rozmowa schodzi na plany małżeńskie. Szarmancki chełpi się liczbą uwiedzionych kobiet, od których pamiątki traktuje jak trofea.
Scena V
Szarmancki chce pokazać swoje zdobycze Waleremu. Pokazuje portrety, pierścienie, pukle włosów. Próbuje przekonać syna Podkomorzego, że kobiety są niestałe w uczuciach, więc mężczyźni też nie powinni. Na koniec wyjmuje portret starościanki, co prowokuje Walerego.
Scena VI
Na scenie pojawia się Starościna, która próbuje uspokoić Walerego. Ten w końcu odchodzi.
Scena VII
Szarmancki mówi o zazdrości Walerego. Starościna podkreśla, że to Szarmancki jest w jej oczach najlepszym kandydatem na męża dla jej pasierbicy. Starościna opowiada o swojej młodzieńczej miłości i pomstuje na rodziców, którzy zmusili ją do małżeństwa z nudnym Starostą.
Scena VIII
Starościna jest zachwycona Szarmanckim. Szybko jednak na nowo dopada ją melancholia.
Scena IX
Starosta rozmawia ze Starościną o małżeństwie Teresy. Kobieta forsuje kandydaturę Szarmanckiego. Starostę przekonuje argument, że mężczyzna tak kocha jego córkę, że nie będzie chciał posagu. Przy okazji Starościna wymusza na mężu rezygnację z dochodowego dzierżawienia Żydowi karczmy i młyna, aby na tym miejscu mógł stanąć wymarzony przez kobietę wodospad.
AKT III
Scena I
Teresa nie rozumie, czemu Walery jej unika. Agatka mów jej, że Szarmancki po kryjomu zamówił u malarza portret Starościanki, a potem pokazał go Waleremu.
Scena II
Na scenie pojawia się kompletnie przybity Walery. Służąca znika, zostawiając zakochanych samych.
Scena III
Walery przeprasza Teresę. Oboje szukają wyjścia z sytuacji. Dochodzą do wniosku, że Walery musi oficjalnie wystąpić o jej rękę i przekonać rodziców do zmiany zdania.
Scena IV
Podkomorzyna obiecuje młodym pomoc i wstawiennictwo u Starosty.
Scena V
Rozmowa Podkomorstwa ze Starostą najpierw dotyczy polityki. Starosta dalej broni wolnej elekcji. Rodzice Walerego nie chcą jednak kontynuować tego wątku, bo w imieniu syna chcą prosić, aby nie wydawano Teresy za Szarmanckiego. Walery także prosi o rękę Teresy, zrzeka się przy tym roszczeń o posag. Starosta jest jednak nieugięty. Najpierw mówi, że Walery ma za mały majątek, potem, że inne poglądy polityczne, na koniec orzeka, że nie może złamać danego już słowa.
Scena VI
Starosta jest gotowy jeszcze tego samego dnia wydać Teresę za mąż. Szarmanckiemu tak się jednak nie śpieszy. Pyta o posag. To wzbudza gniew Starosty i prowokuje go do zmiany zdania. Starościna także jest niemiło zaskoczona interesownością Szarmanckiego. Ten obrażony odchodzi. Starosta w końcu godzi się na małżeństwo Walerego i Teresy.
Scena VII i ostatnia
Podkomorzy zgadza się na ślub Jakuba i Agatki. Z tej okazji uwalnia chłopów od poddaństwa. Starosta jest zszokowany, ale najbardziej interesuje go wystawne wesele. Podkomorzy kończy dramat wezwaniem do życia w pokoju.
„Powrót posła” opowiada o perypetiach młodej pary: Teresy – córki Starosty i Walerego – syna Podkomorzego. Młodzi razem dorastali i się w sobie zakochali. Walery został posłem na Sejm i wraca właśnie do domu ze względu na przerwę w obradach. Okazuje się jednak, że ojciec Teresy i jej macocha chcą wydać ją za Szarmanckiego, który interesuje się tylko podróżami i rozrywkami. Cała intryga jest przepleciona dyskusjami politycznymi, gdzie Starosta ujawnia się jako obrońca starego porządku wolności szlacheckiej a Podkomorstwo i ich syn jako postępowi, troszczący się o dobro ojczyzny obywatele. Na szczęście, kiedy okazuje się, że Szarmancki jest zainteresowany posagiem Teresy, którego Starosta nie chce wypłacać, wszystko się zmienia i Teresa z Walerym otrzymują zgodę na ślub.
1. Starosta dyskutuje z Podkomorzym o polityce. Informacja o powrocie Walerego do domu.
2. Szarmancki nieskutecznie próbuje przekonać do siebie Teresę, na swoją stronę przeciąga jednak jej ojca i macochę.
3. Kiedy Walery wraca, wyznają sobie z Teresą miłość.
4. Szarmancki prowokuje Walerego, chwaląc się symbolami swoich miłosnych podbojów.
5. Walery i Teresa się godzą, ale Starosta dalej chce wydać dziewczynę za Szarmanckiego.
6. Szarmancki ujawnia zainteresowanie posagiem, co zmienia nastawienie Starosty.
7. Starosta w końcu godzi się na ślub Teresy i Walerego. Podkomorzy uwalnia chłopów z poddaństwa.
Walery – syn Podkomorzego, poseł na Sejm, myślący postępowo, uczciwy, zakochany w Teresie.
Teresa – córka Starosty, niezainteresowana rozrywkami i blichtrem, zakochana w Walerym.
Starosta – reprezentant starej szlachty, zwolenników pańszczyzny, daniny, liberum veto.
Starościna – kobieta dotknięta melancholią, niezainteresowana codziennym życiem, żyjąca w sferze swojej wyobraźni.
Podkomorzy i Podkomorzyna – reprezentanci postępowego myślenia politycznego, troski o ojczyznę.
Szarmancki – „wolny duch”, opierający się pracy i obowiązkom patriotycznym, skupiony na rozrywkach.
Jakub i Agata – para służących, życzliwych w stosunku do miłości Walerego i Teresy.
Akcja dramatu „Powrót posła” rozgrywa się we wsi w siedzibie Podkomorstwa. Mowa o wydarzeniach z 1790 roku, rozgrywających się w czasie przerwy w obradach Sejmu Wielkiego.
„Powrót posła” Julian Ursyn Niemcewicz napisał w dwa miesiące, dokładnie w czasie przerwy w obradach Sejmu Wielkiego. Utwór miał podejmować nie tylko wątek romansowy, lecz przede wszystkim polityczny – bardzo dużo tutaj jest rozmów dotyczących koniecznych zmian w Polsce.
Utwór w pełni realizuje wymogi klasycznego dramatu, sformułowane na podstawie rozpoznań Arystotelesa. Respektuje się tutaj zasadę trzech jedności, decorum, a także podporządkowanie bohatera fabule. Jest to komedia polityczna, czyli utwór humorystyczny, o pogodnym nastroju i ze szczęśliwym zakończeniem, który dodatkowi odnosi się do tematów politycznych.
„Powrót posła” to dramat Niemcewicza, który przede wszystkim obrazuje kluczowy moment dla historii Polski, jakim był Sejm Czteroletni i toczone w jego trakcie spory. Miłosna intryga jest tylko pretekstem, by bohaterowie mogli wygłosić swoje przekonania o odpowiedzialności wobec ojczyzny, wizję pracy, stanowisko w stosunku do pańszczyzny, daniny, liberum veto, wolnej elekcji, ustawodawstwa, praw i obowiązków obywateli.
Niemcewicz bardzo jasno zdaje się opowiadać za Walerym i jego rodzicami, którzy reprezentują postępowe poglądy. Jednoznacznie skrytykowany w utworze zostaje lekkoduch Szarmancki, zacofany Starosta czy sentymentalna Starościna.
Tytuł „Powrót posła” wskazuje przede wszystkim na polityczny wymiar utworu. Mimo że powrót Walerego uruchamia intrygę miłosną, to najważniejsze zdają się tutaj dyskusje polityczne.
Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841) był dramaturgiem, poetą, posłem na Sejm Czteroletni, członkiem Komisji Edukacji Narodowej. Ceniono go jako publicystę, tłumacza, historyka. Był niewątpliwie jednym z najważniejszych intelektualistów przełomu XVIII i XIX wieku, reprezentującym myślenie postępowe. Najsłynniejsze jego dzieła to „Powrót posła”, „Kazimierz Wielki”, „Śpiewy historyczne”. Wywarł ogromny wpływ na młodzieńczy światopogląd i twórczość takich autorów romantycznych jak Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki.
