Jest to krótki, 4-wersowy utwór. Głównym bohaterem jest szczur, który podczas mszy zasiada na ołtarzu. Pewny siebie szczur wykrzykuje: „Mnie to kadzą!”, będąc przekonanym, że wonne kadzidła palone są na jego cześć. Oddycha głęboko, upajając się swą chwałą i krztusi dymem. Wnet z boku wyskakuje kot, jednym susem doskakuje do szczura i zjada go. Zgubiła go próżność, dlatego został pożarty. Autor przestrzega tym samym czytelników przed nadmierną euforią i samouwielbieniem, a jednocześnie przypomina o konieczności zachowania czujności nawet w sytuacji, która wydaje się na pozór bezpieczna.
W bajce „Szczur i kot” można znaleźć kilka różnorodnych środków stylistycznych, które służą wzmocnieniu przesłania moralnego oraz uczynieniu utworu lepiej zapadającym w pamięć:
- personifikacja, uosobienie – zarówno, szczur, jak i kot zostali przedstawieni jako postacie o cechach ludzkich – potrafią mówić, myśleć i działać jak ludzie. Jest to typowy zabieg w bajkach, który umożliwia alegoryczne przedstawienie ludzkich cech i zachowań;
- alegoria — postacie zwierząt symbolizują określone typy ludzkich postaw. Szczur – pewny siebie gryzoń, którego przepełnia pycha. Jest absolutnie przekonany o swojej wyjątkowości i wspaniałości, nie zauważając nic, poza swoją osobą. Jego próżność okazuje się zgubna, ponieważ nie zauważa zagrożenia, które jest tuż obok. Symbolizuje takie cechy jak próżność, pycha i zarozumialstwo. Kot – drapieżnik, który wykorzystuje nieuwagę szczura, aby go złapać i udusić. Kieruje nim instynkt łowcy i wykorzystuje okazję do schwytania ofiary. Symbolizuje takie cechy jaki spryt, bezkompromisowość i drapieżność;
- ironia — widać ją w konsekwencjach zachowania szczura, który wynosi się ponad inne stworzenia i ignoruje otoczenie. Jego los (szybkie zjedzenie przez kota) podkreśla kontrast między pychą a rzeczywistością;
- kontrast – w bajce występują dwie postacie o skrajnie różnych rolach – szczur (stagnacja) oraz kot (działanie).
„Szczur i kot” Ignacego Krasickiego to przykład bajki ezopowej. W tym przypadku autor wykorzystał zwierzęcych bohaterów do pokazania, do czego prowadzi pycha i samouwielbienie, które zamyka oczy na to, co ważne. Oto szczur podczas mszy tak bardzo zatopił się w myśleniu o swej wspaniałości, że nie zauważył zbliżającego się niebezpieczeństwa w postaci kota. Drapieżnik wykorzystał uśpioną czujność szczura i bez trudu go złapał. W tym przypadku bajka staje się ostrzeżeniem dla ludzi, którzy zatracają się w swej pysze. Można także szukać w niej alegorii do Polski, która straciła czujność i została schwytana w szpony zaborców.
Tytuł bajki „Szczur i kot” odnosi się do głównych bohaterów i nie jest nośnikiem dodatkowego znaczenia metaforycznego.
