Spis treści:

Wprowadzenie i teza

Wprowadzenie: Wyobraźmy sobie świat, w którym nie istnieją normy społeczne. Ludzie nie wiedzą, jak należy zachować się w danej sytuacji, więc każdy zachowuje się w taki sposób, w jaki chce. Głośno rozmawia w teatrze, nie odpowiada na powitania, nie ustępuje starszej osobie miejsca, wchodzi do autobusu, gdy inni próbują wyjść. To kilka łagodnych przykładów nierespektowania norm społecznych, które już mogłyby wprowadzić zamęt i chaos do codzienności. Normy społeczne nie są skodyfikowane, dlatego ich przestrzegania nie można nakazać – a przynajmniej nie można nikogo ukarać za ich nierespektowanie. Są one raczej kwestią sumienia i tradycji – to przekazywane przez pokolenia wzorce postępowania. Niektóre z nich są zakorzenione w społeczeństwie od wieków. Choć główną funkcją norm społecznych jest porządkowanie życia, dla niektórych osób i grup są one ogranicznikiem ich wolności. Tu jednak pojawia się fundamentalne pytanie: czym jest wolność? Czy norma społeczna, która nakazuje pewne zachowania, może być już przejawem ograniczenia wolności? Problem w tym, że normy społeczne można interpretować dowolnie, również widząc w nich zagrożenie dla swoich wolności. Temat ten podjął w swoim dramacie pt.: „Tango” Sławomir Mrożek. W jego interpretacji brak norm społecznych jest sytuacją raczej zagrażającą, która prowadzić może do tragicznych konsekwencji. 

Teza: Normy społeczne porządkują życie, a ich brak prowadzi do chaosu i destabilizacji funkcjonowania społeczeństwa. 

Rozwinięcie - „Tango” Sławomira Mrożka

Rozwinięcie: „Tango” Sławomira Mrożka to genialna predykcja wizji świata, w którym odrzuca się wszelkie normy. Bohaterowie dramatu, Stomil i Eleonora są rodzicami Artura, 25-letniego młodzieńca. Rodzice chłopka w swojej młodości zbuntowali się i odrzucili wszelkie normy społeczne. W ich domu panuje więc wolność, a w zasadzie chaos, który przez nich postrzegany jako przejaw nowoczesności. Stomil i Eleonora zbuntowali się przeciwko tradycji, gdyż widzieli w niej zagrożenie dla swojej wolności. Sytuacja w domu Stomilów, w którym nie ma jasnych granic, zakazów i nakazów męczy przede wszystkim Artura – młodzieńca, który próbuje przywrócić rodzinie normalność. Nie udaje mu się to w sposób pokojowy (w czasie zorganizowanych „tradycyjnych” zaręczyn z Alą), dlatego posuwa się do użycia siły. Niestety, przegrywa w starciu z Edkiem – kochankiem matki. Silny, ale prosty i niekulturalny cham Edek wygrywa i przejmuje władzę nad rodziną.  

Posługując się metaforą wielopokoleniowej rodziny, Mrożek pokazał problem, z którym co jakiś czas mierzą się społeczeństwa w czasie buntów i rewolucji kulturowych. Zwykle jednak zerwanie z normami i tradycją okazuje się być tylko pozorną wolnością. Za fasadą wolności kryje się bowiem często nihilizm i destrukcja, które mogą zniszczyć zarówno człowieka, jak i całą społeczność. Nigdy bowiem nie jest tak, że większa grupa ludzi może egzystować i rozwijać się w nieograniczonej normami i zasadami wolności. Prędzej czy później  znajdzie się jakiś „lider”, który być może będzie chciał ustalić swoje zasady i niekoniecznie łagodnie je wprowadzać. Mrożek jednak nie daje jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy normy są ograniczeniem, a może narzędziem porządkującym życie. Wskazuje na to, że zupełny brak norm wprowadza chaos i destrukcję, jednak despotyczne próby przywrócenia i utrzymania obalonych zasad również nie wprowadzają ładu i pokoju. 

Kontekst - „Chłopi” Władysława Reymonta

Kontekst: Istotną rolę norm społecznych pokazał również – na przykładzie innej społeczności – Władysław Reymont. W „Chłopach” opisał gromadę chłopską, mieszkańców wsi Lipce. Chłopi żyją zgodnie z rytmem natury, wykonując prace przewidziane na każdy miesiąc roku. Oprócz tego przestrzegają naturalnych dla nich norm społecznych, ustalonych przez poprzednie pokolenia. 

Nie wszyscy jednak odnajdują się w dosyć sztywnych zasadach życia w wiejskiej społeczności. Najlepszym przykładem jest Jagna – indywidualistka, która nie próbuje przypodobać się gromadzie. Jej zachowanie (choć nie  jest jedyną, która zachowuje się nieodpowiednio!) oburza mieszkańców wsi – nie potrafią oni zaakceptować inności, traktują ją jako zagrożenie dla ich uporządkowanego świata. 

Mieszkańcy wsi nie chcą jednak zaburzać porządku swojego świata – każdy objaw łamania norm jest przez nich niemile widziany. Tradycja i zasady spajają społeczność wsi i sprawiają, że każdy zna tam swoje miejsce. Jagna, która wyłamuje się z tego uporządkowanego i bezpiecznego świata, zostaje więc wygnana ze wsi. Reymont pokazał w „Chłopach”, że normy społeczne przynoszą korzyści społeczności, bo pozwalają zacieśniać więzi i tworzyć wspólnotę, jednak dla tzw. kolorowych ptaków, czyli indywidualistów, normy mogą być ograniczeniem ich swobód. 

Podsumowanie

Podsumowanie: Bunt przeciwko normom społecznym jest nieodłącznym elementem funkcjonowania jednostek i społeczeństw. Próby zmiany starych schematów i tradycji są charakterystyczne dla kolejnych pokoleń, którym wydaje się, że dawne zasady są archaiczne i nieprzystające do współczesnego  świata. I choć każda taka rewolucja obyczajowa przynosi pewne pozytywne zmiany, na końcu okazuje się, że normy społeczne i tradycja są ostoją każdego stabilnego społeczeństwa. 

Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.