Dawne jednostki miar i wag. Ile to kopa i sztyga?

W dawnej Polsce nie można było kupić litra mleka, ale kwartę. Nikt nie zrozumiałby również, co oznacza, że do ciasta należy dodać kilogram mąki. Staropolskie jednostki rachuby opisywano między innymi za pomocą poszczególnych części ciała – było to najbardziej logiczne i zrozumiałe.

Spis treści:

Staropolskie jednostki rachuby
Dawne miary handlowe (wraz z przelicznikiem)
Przeliczniki miar i wag
Urząd miar i wag

Staropolskie jednostki rachuby

Aby w dawnej Polsce móc porównywać wielkości i ilości, trzeba było mieć jakiś punkt odniesienia. Najłatwiejszym i w zasadzie najbardziej intuicyjnym sposobem wydawało się wówczas odnoszenie się do poszczególnych części ciała. Stąd też takie jednostki rachuby jak:

łokieć – odległość od stawu łokciowego do końca środkowego palca,
stopa – przeciętna długość stopy (bywała różna w różnych miejscach),
sążeń (siąg) – długość rozpostartych ramion dorosłego mężczyzny,
palec – przeciętna długość palca,
dłoń – odległość w poprzek dłoni, na wysokości linii wyznaczającej piędź mierzoną od małego palca,
piędź – odległość od czubka małego palca (lub palca środkowego) do końca kciuka.

Co ciekawe, odniesienia do takiego nazewnictwa są widoczne również w języku. Mówi się na przykład, że ktoś wszedł gdzieś po kolana, ma ubaw po pachy czy czegoś po dziurki w nosie.

Przeczytaj również: Jak powstała świnka skarbonka, czyli historia oszczędzania

Dawne miary handlowe (wraz z przelicznikiem)

O ile w gospodarstwie domowym można było mierzyć i ważyć „na oko”, o tyle w handlu potrzebna była precyzja. System miar musiał być więc niezawodny i zrozumiały dla wszystkich.

Jakie staropolskie miary handlowe były w powszechnym użytku?

Tuzin, czyli określenie liczby 12, np. tuzin jajek to 12 sztuk jajek. Dlaczego akurat liczba 12? Dwunastkowy system liczbowy, wywodzący się prawdopodobnie ze starożytnego systemu aramejskiego był mocno rozpowszechniony zarówno w dawnej Polsce, jak i na całym świecie.
Mendel, czyli 15 sztuk (ćwierć kopy) lub (w niektórych regionach Polski) 16 sztuk określane jako mendel chłopski.
Sztyga, czyli określenie na 20 sztuk. Nazwa może pochodzić od zwyczaju ustawiania snopków w rzędach 2 razy po 10, co określano również „sztygą”.
Izba – dawne określenie na 40 sztuk (dwie sztygi).
Kopa, czyli określenie na 60 sztuk (inaczej: 5 tuzinów, 4 mendle). Od słowa "kopa" pochodzi popularne powiedzenie "kopę lat".
Wielka Seta (albo Wielka Setka) – określenie na 10 tuzinów albo dwie kopy, czyli 120 sztuk.
Gros, czyli 144 sztuki (12 tuzinów, tuzin tuzinów). Gros nazywany był dawniej także "dużym tuzinem".

Przeliczniki miar i wag

Dzisiaj przeliczniki miar i wag z dawnej Polski nie są potrzebne w codziennym użytku i nie ma potrzeby uczyć się ich na pamięć, ale czasem trzeba sprawdzić, co oznaczają. Szczególnie w trakcie czytania staropolskich dzieł literackich – ich znaczenie może być istotne dla zrozumienia całej fabuły i kontekstu. Jak więc przełożyć łokcie, stopy i palce na współczesne milimetry?

Przelicznik miar wygląda następująco:

sążeń (siąg) – 1787 mm,
łokieć – 595, 54 mm,
stopa – 297,77 mm,
sztych – 198,51 mm,
ćwierć – 148,87 mm,
dłoń – 74,44 mm,
palec – 24,82 mm,
ziarno – 3,10 mm.

Staropolski przelicznik kuchenny wygląda tak:

1 łut – około 13 g, pół łyżki stołowej,
1 grzywna – 200 g,
1 funt – 400 g,
1 kamień – 13 kg,
1 pud – 16,5 kg,
1 centar – 65 kg,
garniec – 4 l (5 kg składników sypkich),
kwarta – 1 l,
kwaterka – ¼ l,
korzec – 128 l.

Przeczytaj również: Czym były bale redutowe? Tak bawiono się w dawnej Polsce

Urząd miar i wag

Z dzisiejszego punktu widzenia, wagi i miary dawnej Polski są dosyć zagmatwane. Dla ówczesnego społeczeństwa były dużo bardziej logiczne i sensowne niż wydają nam się dzisiaj, ale nie do końca były jednolite. Wynikało to przede wszystkim z podziału kraju, którym rządzili 3 zaborcy. Polskie jednostki miar i wag używane były zamiennie z miarami galicyjskimi lub rosyjskimi. 

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zdecydowano więc o ujednoliceniu miar, które odtąd miały obowiązywać na terenie całego kraju. 8 lutego 1919 roku Józef Piłsudski podpisał Dekret o Miarach – jeden z pierwszych aktów ustawodawczych niepodległego państwa. Ów dekret uznawał system metryczny jako obowiązujący w Polsce. W dniu 1 kwietnia 1919 roku powołano Główny Urząd Miar (GUM), którego siedzibą od 1922 roku do dzisiaj jest zabytkowy budynek mieszczący się w Warszawie, przy ulicy Elektoralnej 2. Równocześnie z utworzeniem GUM powstawały okręgowe i obwodowe urzędy miar, które stanowią terenową administrację miar.

Stopa, łokieć, palec czy kopa to miary, które w dawnej Polsce były wykorzystywane do handlu i na co dzień. Odnosiły się do części ciała (łatwo było porównać je między sobą), wielkości naczyń używanych w gospodarstwie domowym albo brały od sposobu ustawiania snopów na polu. Z czasem jednak pojawiła się potrzeba ujednolicenia wszystkich (czasem bardzo rozbieżnych sposobów mierzenia) i oficjalnie przyjęto w Polsce system metryczny.