Spis treści:
- Wprowadzenie i teza
- Rozwinięcie - „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza
- Kontekst – „Proces” Franza Kafki
- Podsumowanie
Wprowadzenie i teza
Wprowadzenie: W każdym społeczeństwie obowiązuje zbiór norm społecznych, które określają podstawowe zasady funkcjonowania w grupie. Każde odstępstwo od ogólnie ustalonych zasad podlega mniej lub bardziej intensywnemu napiętnowaniu otoczenia, przez co jednostka odczuwa presję i konieczność podporządkowania. O ile przestrzeganie podstawowych norm jest w zasadzie niezbędne do zachowania porządku społecznego, to egzekwowanie niektórych bywa dla jednostki istotnym obciążeniem, szczególnie jeśli pozostają niezgodne z logiką lub własnymi przekonaniami.
Teza: Człowiek, który nie przestrzega norm społecznych, poddawany jest presji otoczenia, które oczekuje, że każdy musi się do nich dostosować, aby nie zostać napiętnowanym i wykluczonym ze wspólnoty. Dodatkowo społeczeństwo narzuca każdemu schematyczne role i zmusza do podporządkowania się, co prowadzi do utraty indywidualności i autonomii jednostki.
Rozwinięcie - „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza
Rozwinięcie: W „Ferdydurke” presja otoczenia ukazana jest na wielu poziomach. Gombrowicz obnaża ją, wprowadzając nowe pojęcia upupiania, gęby i formy. Przedstawiając cały szereg groteskowych sytuacji, udowadnia, że człowiek nie może uciec od formy. W tym świecie jednostka musi podporządkować się reszcie, aby nie zostać stłamszona.
Kluczowym motywem jest upupienie głównego bohatera, Józia, przez profesora Pimkę. Ta groteskowa scena, w której dorosły mężczyzna zostaje sprowadzony do roli dziecka, symbolizuje presję społeczną, która wrzuca człowieka w określone schematy. Proces upupienia uzmysławia, jak otoczenie odbiera jednostce możliwość samodzielnego definiowania siebie. Dobrym przykładem z kart „Ferdydurke” są uczniowie, którzy dążą do osiągnięcia dojrzałości, podczas gdy oczekiwania matek i nauczycieli zmierzają w zupełnie innym kierunku. Młodzieńcy na siłę traktowani są jak małe dzieci. Myślą, że o dorosłości świadczy przeklinanie i kontakty seksualne z dziewczętami. W ten sposób usiłują wymknąć się normom, określonym przez otoczenie, ale bez skutku. I tak pozostają zamknięci w formie.
Szkoła w powieści stanowi zresztą swoistą metaforę społeczeństwa. Nauczyciele narzucają uczniom gotowe interpretacje i schematy myślowe, ograniczając ich indywidualność i znów podporządkowując ich formie. Presja otoczenia sprawia, że uczniowie, choć buntujący się wewnętrznie, ulegają zasadom, aby uniknąć wykluczenia. Przykładem takiej sytuacji jest lekcja polskiego, podczas której Bladaczka nie omawia dzieł Słowackiego i jego kunsztu, tylko oczekuje od uczniów nauczenia się na pamięć stwierdzenia, że „Słowacki wielkim poetą był”. Nie ma mowy o żadnym sprzeciwie, toteż uczniowie w końcu rezygnują z podejmowania dyskusji.
Gombrowicz pokazuje także, do czego prowadzi presja otoczenia, związana z kultem nowoczesności. Oczywiście – jak na groteskę przystało – znów sytuacja zostaje przejaskrawiona, gdy Młodziakowa chcąc uchodzić za nowoczesną, niemal zmusza Zutę do rozwiązłości. Kobiecie wydaje się, że społeczeństwo będzie ich rodzinę uznawać za idącą z duchem czasu, jeśli ich córka zajdzie w ciążę z przypadkowym chłopakiem, sprzeciwiając się skostniałym w jej mniemaniu tradycjom. Potrzeba akceptacji społecznej jest u niej tak duża, że nie zważa na szczęście córki i zdrowy rozsądek. Józiowi udaje się jednak zdemaskować jej gębę nowoczesności. Gdy Młodziakowie odkrywają w nocy w pokoju Zuty Koterbę i profesora Pimko, nowoczesne postulaty rzucane na pokaz znikają bezpowrotnie.
Swego rodzaju buntownikiem jest postać Miętusa, który sprzeciwia się sztuczności świata, w którym przyszło mu żyć, dążąc do parobczenia, czyli oddania się prostej, nieudawanej relacji z prymitywnym, wiejskim parobkiem. W jego mniemaniu taka relacja ma być sposobem na odnalezienie autentyczności, wyzwolenie się z konwenansów i sztuczności typowych dla burżuazyjnych norm społecznych, czyli w gombrowiczowskim rozumieniu – odejście od formy. Kiedy już odnajduje swojego wymarzonego parobka w majątku w Bolimowie, okazuje się, że to, co miało być spontanicznym buntem, staje się aktem przemocy. Miętus, próbując walczyć z presją otoczenia, sam staje się jej źródłem – narzuca innym swoje zasady i zmusza ich do odgrywania narzuconych ról. Proces bratania z parobkiem, zamiast prowadzić do wolności i autentyczności, pokazuje, jak bunt staje się kolejnym schematem, który opiera się na przymusie.
Człowiek, którego dotyka presja otoczenia, zazwyczaj zostaje pokonany i ulega wpływom innych, wchodząc w kolejną formę i zmieniając następną gębę. Sprzeciw wobec norm u Gombrowicza kończy się klęską, nawet jeśli walka toczy się wobec absurdalnych zasad i śmiesznych zachowań. Tym samym można uznać, że człowiek wobec presji otoczenia jest całkowicie bezradny, nawet jeśli racja jest po jego stronie.
Kontekst – „Proces” Franza Kafki
Kontekst: Podobne podejście do problemu presji otoczenia można znaleźć w „Procesie” Franza Kafki. Bohater powieści, Józef K., zostaje oskarżony o nieznane mu przestępstwo i wciągnięty w absurdalny system biurokratyczny, który wymusza na nim podporządkowanie się niezrozumiałym regułom. Presja społeczna, personifikowana przez biurokratyczne instytucje, prowadzi do poczucia osaczenia, utraty autonomii i alienacji. Podobnie jak Gombrowicz, tak Kafka ukazuje, jak człowiek staje się bezwolnym trybikiem gigantycznej maszynie społecznych mechanizmów. Zarówno Józef K., jak i Józio są ofiarami systemów, które deformują ich tożsamość, zmuszając do życia zgodnego z narzuconymi schematami. Józef K. nie może wymknąć się z systemu, jego życie kończy się wyrokiem śmierci.
Podsumowanie
Podsumowanie: W „Ferdydurke” Witold Gombrowicz przedstawia człowieka jako istotę uwięzioną w społecznych schematach, które deformują jego tożsamość i ograniczają jego autonomię. Presja otoczenia, ukazana z pomocą groteski, staje się uniwersalnym symbolem konfliktu między jednostką a społeczeństwem. Presja otoczenia pojawia się, gdy człowiek próbuje wyjść z formy, ale nie ma od niej ucieczki. Co gorsze, próba przeciwstawienia się normom skazana jest na klęskę.
Zobacz pełną listę pytań jawnych na maturę ustną z języka polskiego 2026.