AUTORYTARYZM (łac. auctoritas - powaga, znaczenie, wpływ, władza) - 1. system rządów ukształtowany w następstwie rozkładu ustrojów demokratyczno-parlamentarnych i dla przywrócenia autorytetu państwa i władzy (rządy autorytarne); 2. uzasadniający ów system zespół tez i poglądów politycznych (doktryny autorytarne). Fundamentem a. jest przeświadczenie o istnieniu i konieczności obrony w razie jego zakłócenia lub zakwestionowania przez wrogów porządku - ustalonego ładu, na który składają się zarówno pierwiastki transcendentne (ład religijny i nadane człowiekowi przez Stwórcę prawo naturalne), jak społeczne, obdarzone sankcjami długiego trwania; istotą zaś - obiektywizacja i personalizacja idei autorytetu w silnej i suwerennej (lecz ograniczonej powyższymi zasadami) władzy przywódcy politycznego, będącego zazwyczaj także dowódcą sił zbrojnych.

Mówiąc najogólniej, termin autorytaryzm może określać ustrój każdego tradycyjnego, tzn. przed liberalnego państwa, bez znaczenia, czy weźmiemy pod uwagę monarchię, republikę, czy imperium. Ustrój nie ma większego znaczenia, ponieważ zawsze oczywiste było, że władza zwierzchnia w państwie jest dla społeczeństwa autorytetem.

Jednakże nauka o polityce ogranicza istotę i zasięg terminu autorytaryzm. Skupia się na opisie charakteru reżimów, które powstały w sporej grupie państw europejskich i południowoamerykańskich po zakończeniu I wojny światowej. Czasem bezpośrednim poprzednikiem autorytaryzmu nazywa się I i II Cesarstwo Francuskie, gdzie mieliśmy do czynienia z najbardziej wyraziście zarysowanym nowożytnym cezaryzmem. Bonapartyzm jest tu jednak na pozycji dosyć dyskusyjnej, ze względu na swoje rewolucyjne podstawy, wrogie nastawienie do odwiecznych elit oraz dlatego, że odwoływał się do zasady samostanowienia narodu, którą to teorię realizował poprzez prawo do plebiscytów. Autorytaryzm i bonapartyzm łączy natomiast niechęć do parlamentaryzmu oraz panująca wszechwładza jednego człowieka.

Tym, co charakterystyczne dla dwudziestowiecznego autorytaryzmu jest jego pochodzenie. Pochodził mianowicie z rozpadu powszechnie przyjętych norm i więzi społecznych w państwie demokratyczno - liberalnym, spowodowanego przez rewolucje, przewroty i spiski, które organizowały tajne towarzystwa o laickiej i liberalnej ideologii. Po pierwszej wojnie światowej doszło do upadku monarchii, zaczęła się wzmagać demokratyzacja społeczeństwa i polityki. Była ona inspirowana doktrynami egalitarnymi i wyrażała protest przeciwko zagrożeniu bolszewizmem.

Współczesny homo democraticus stracił zdolność do poddawania się rządom. Charakteryzująca się powszechnym i równym prawem wyborczym demokracja parlamentarna nie jest jednak w stanie zebrać trwałą większość parlamentarną, która dałaby jej możliwość rządzenia i potrafiłaby zapobiec rewolucji społecznej. Należy też zaznaczyć, że demokrację parlamentarną atakują już ruchy socjalistów, anarchistów, syndykalistów i komunistów.

Dowodem na niestabilność polityczną reżimu demokratycznego jest Republika Portugalska, w której w latach 1910 - 1926 ponad czterdzieści razy zmieniał się rząd i kilkanaście razy próbowano przeprowadzić zamach stanu. Państwo parlamentarne przeżywało kryzysy nie tylko dlatego, że do głosu dopuszczano niedojrzałe politycznie żywioły, ale również dlatego, że utraciło osobę panującego. I chociaż samostanowienie było domeną narodu, to praktyka wyglądało tak, że władzą dzieliła się pomiędzy partiami, którymi kierowali ludzie nie potrafiący podejmować decyzje, które umożliwiałyby ocalenie państwa. Ludzi takich J. Donoso Cortes ponad sto lat temu nazwał klasą dyskutującą. Patrząc na to z tej perspektywy reżim autorytarny można porównać do tego, jak rozstrojony organizm polityczny powraca do stanu sprzed czasów, w których wszyscy byli przeciwko wszystkim (zgodnie z teorią T. Hobbesa). Można też w tej sytuacji mówić o dyktaturze komisarycznej, czyli takiej, która zastępuje brakującego władcę i przy użyciu siły przywraca społeczny spokój. Dyktatura komisaryczna dochodzi do władzy kiedy obalona zostaje monarchia, którą legitymizowała tradycja i która pochodziła od Boga.

Można więc powiedzieć, że autorytaryzm to swego rodzaju model krytyczny demokracji. A to dlatego, że republika demokratyczna zmuszona jest polegać na władcy, który będzie w stanie ochronić państwo w razie kryzysu lub zagrożenia z zewnątrz. Powołanie się na władcę wiąże się z reguły z tym, że ustrój demokratyczno - parlamentarny zastępuje się autorytarnym. Możliwe jest jednak, że oba reżimy pójdą na pewnego rodzaju kompromis. Tak działo się, np. w Polsce rządzonej przez Piłsudskiego. V Republika Francuska i jej reżim, który po II wojnie światowej ustanowił gen. Charles de Gaulle, jest dowodem na to, że można zachować demokratyczną formę rządów, zawierającą pewne mechanizmy pomagające zapewnić rządzącemu państwem podejmowanie nie znoszących sprzeciwu decyzji w przypadku zagrożenia. Rządy władcy autorytarnego mogą przybierać różne formy. Może to być niemalże monarchia absolutna, jak to było w przypadku gen. Franco w Hiszpanii (jefatur, caudillismo), może być tytularny Szef Państwa i rządu w jednym, czego przykładem jest État Français (marszałek Pétain), może też przybrać formę osobistej dyktatury monarchy, jak było w przypadku Aleksandra I w Jugosławii, Borysa III w Bułgarii. Może to też być regencja albo quasi-regencja, jak w przypadku adm. Horthy'ego, dyktatura, która przeobraziła się w monarchię, prezydentura i, wreszcie, mogą to być rządy nieformalnego protektoratu. Sprawuje go zwykle osoba, która w swoich rękach nie ma najwyższej władzy, tylko wyjątkowe sytuacje sprawiają, że staje się przywódcą. Tak było w przypadku Józefa Piłsudskiego.

Oto jak wyglądało ustanawianie reżimów autorytarnych w XX wieku. Chronologicznie:

  1. 1 III 1920 - Królestwo M. Horthy'ego na Węgrzech. Sejm wybrał go regentem. Sprawował rządy do 1944.
  2. od 1923 do dziś - Turcja rządzona przez Kemala Paszę i jego spadkobierców
  3. 1923 - 29 - Bułgaria, na której czele stali Stambolijski i Cankow
  4. 1925 - 26 - Grecja i gen. T. Pangalos
  5. 1925 - 39 - Albania
  6. 1926 - 39 - Józef Piłsudski i jego następcy w Polsce
  7. 1926 - 40 - Litwa i rządzący A. Voldemaras i A. Smetony
  8. 1926 - 74 - Portugalia, A. Salazar (1928 - 70)
  9. 1929 - 41 - Jugosławia rządzona przez Aleksandra I i jego następców, kiedy zginął w zamachu
  10. 1930 - 51 - G. D. Vargas i E. Dutra, 1964 - 80 - junta wojskowa i jej kolejni prezydenci
  11. 1930 - 43 - rządy wojska, 1943 - 55 - dyktator J. Peron w Argentynie
  12. 1933 - 38 - Austria. Dollfuß i Schuschnigg
  13. 1934 - 40 - Estonia, Łotwa
  14. 1934 - 44 - Borys III w Bułgarii
  15. 1935 - 41 - gen. Kondylis i I. Metaxas w Grecji
  16. gen. Franco w Hiszpanii 1936 - 75
  17. 1938 - 44 w Rumunii za czasów Karola II i marsz. Antonescu
  18. 1939 - 44 - Słowacja
  19. 1940 - 44 - marszałek Petain we Francji

Państwa autorytarne, które podczas II wojny światowej podbili włoscy faszyści, niemieccy naziści i rosyjscy komuniści, a więc Albania, Austria, Polska, kraje bałtyckie i Bałkany, przetrwały do lat siedemdziesiątych. Na krótko reżim pojawił się ponownie na terenach Grecji w latach 1967 - 74.

Ameryka Południowa, Afryka i Daleki Wschód to miejsca, gdzie od lat 50. do 70. działały rządy autorytarne, choć ich postać była raczej prymitywna i kojarzona raczej z socjalizmem. Na Dalekim Wschodzie można też zaobserwować połączenie paternalizmu, związanego z religijnymi tradycjami buddyjskimi lub też konfucjanizm połączony z gospodarką kapitalistyczną.

Nie do końca prawdziwy jest też popularny pogląd, jakoby środkowoeuropejskie satelickie państwa komunistyczne miały charakter reżimów autorytarnych, czy totalitarnych. Poglądowi temu można zarzucić, że konstruuje powierzchowne, płytkie analogie formalne i lekceważy ambiwalencje celów i treści ideowych.

Generał Pinochet w Chile przewodził ostatniej już postaci państwa autorytarnego, którego powstanie wiąże się z bezpośrednim zagrożeniem rebelią komunistyczną. Dodatkowo państwo to od początku miało na celu utworzyć demokrację narodową i organiczną, kojarzone było też z liberalizmem gospodarczym. Rządy junty wojskowej Pinocheta uwieńczyło odbudowanie państwa, bezprecedensowy sukces gospodarczy i spokojne przekazanie władzy w ręce parlamentu.

Do wprowadzenia rządów autorytarnych dochodzi z reguły na drodze przewrotu politycznego. Tak było w Polsce, w krajach bałtyckich i w Grecji. Zdarza się, że zamach stanu zorganizowany zostaje za zgodą władcy, jak to było na przykład w 1923 roku w Hiszpanii, czasem nawet przez niego samego, czego przykładami są przewroty w Jugosławii, Bułgarii i Rumunii. Zamachy stanu zdarzają się również podczas wojen domowych lub wtedy, kiedy realne jest nimi zagrożenie, kiedy pogłębia się chaos i terror. Tak było w Austrii i w Chile.

Autorytaryzm może rozwijać się etapami. Rządzący stopniowo pozyskuje kolejne nadzwyczajne przywileje, łącznie z możliwością tworzenia ustroju. Taka sytuacja miała miejsce we Francji, kiedy premier Petain otrzymał kompetencje z rąk Zgromadzenia Narodowego. Sytuacją precedensową były rządy autorytarne w Portugalii, gdzie połączono przewrót wojskowy z reżimem cywilnym. Tam po dwóch latach od przejęcia władzy wojsko postanowiło, że ministrem finansów powinien zostać profesor ekonomii Salazar. Złożyli mu propozycję, zaproponowali wyjątkowe pełnomocnictwa i on propozycję przyjął. Kiedy przeprowadził reformę skarbową władza wykonawcza i ustrojodawcza przeszła w jego ręce, armia natomiast wróciła na swoje miejsce, czyli do koszar.

Władza w reżimie autorytarnym ma swoje źródło w autorytecie osobistym, jakim cieszy się przywódca polityczny. Władca autorytarny to nie pomazaniec boży i różnią się oni od siebie choćby sposobem, w jaki nabyli władzę. Władcy autorytarni cieszyli się zasługami zwycięskich wodzów, jak Piłsudski, czy Petain, wybawców ojczyzny albo pacyfikatorów wojen domowych, jak Franco i Pinochet, reformatorów politycznych i społecznych, jak Salazar. Dyktatora popiera społeczeństwo, a w każdym razie jakaś jego część, oraz jego poplecznicy, najbliżsi współpracownicy. Ci, którzy go nie popierają, zgadzają się na jego władzę ponieważ są oportunistami, ewentualnie zauważyli, że takie rządy wiążą się również z pozytywnymi skutkami jakie daje stabilizacja. Do żądań władcy autorytarnego wliczają się: przestrzeganie praw, które on ustanowi, wprowadzanie w życie jego decyzji, ale nie ogólnonarodowy entuzjazm sterowny odgórnie. Represje zaś dotykają jedynie jego nieprzejednanych i aktywnych przeciwników. W ramach tych rządów dopuszcza się możliwość tworzenia w swoim otoczeniu frakcji politycznych. Nie mają one jednak takich swobód, żeby zdobyć władzę. W Polsce był nim BBWR, Austria miała swój Front Ojczyźniany, Portugalia Unię Narodową, w Hiszpanii działała Falanga Tradycjonalistyczna.

Podstawę rządów autorytarnych stanowią nakazy i zakazy, których nieprzestrzeganie wiąże się z surowymi karami, dotykającymi wyodrębnionej sfery polityki. Natomiast jednostki, stowarzyszenia i samorządy mają wolną rękę w działaniach społecznych, kulturalnych i gospodarczych.

Niewiele jest przykładów reżimów autorytarnych, które zdecydowałyby się na wprowadzenie takiej konstrukcji prawa, która wymuszałaby, niezbędne dla zachowania ładu, podporządkowanie się władzy. Sytuacja taka miała miejsce właściwie wyłącznie w przypadku tych państw, dla których podstawą ładu było wieczne prawo boże (lex aeterna divina) i wywodzące się z niego prawo naturalne (lex naturalis), mające swoje korzenie w chrześcijaństwie, a szczególnie w filozofii św. Tomasza. Na tych zasadach oparte jest społeczeństwo organiczne. Władca autorytarny nie jest wtedy jedynie tym, który poskramia siły chaosu, jak to jest w teorii Hobbesa, lecz także obrońcą i odnowicielem naturalnego porządku.

Ideologia nie jest elementem najważniejszym dla systemu autorytarnego, który ma na celu zakonserwowanie lub odrestaurowanie państwa. Pod pojęciem ideologii, czy to w reżimie Petaina, czy Franco, kryły się z reguły ogólne i luźno ze sobą powiązane hasła , które ogniskowały się w pobliżu rządzących i ich sprzymierzeńców.

Ideologia była czymś niepożądanym, ponieważ panowało ogólne przeświadczenie, że przyczyną niepokojów społecznych i kryzysu w państwie jest właśnie ona, a wraz z nią egoistyczne partie klasowe. Rzadkością było, żeby ideolog lub myśliciel polityczny był dyktatorem autorytarnym. Wyjątkiem od tej reguły był Salazar, który był typowym intelektualistą, zaś dyktatorem w typie platońskim, ponieważ czuł, że taki był jego obowiązek.

Jeśli chodzi o autorytarną teorię polityki to jedyną jej częścią, którą uprawiano wnikliwie była teoria ustroju. Najwybitniejszymi konstytucjonalistami w tym nurcie byli: M. Caetano, M. Múrias i C. Moncada w Portugalii, J. Beneyto Pérez, R. Fernández - Carvajal, J. Conde, E. Díaz, i J. Xifr - Heras w Hiszpanii; F. Campos w Brazylii, R. Alibert i J. Barthélemy we Francji; O. Spann w Austrii, A. Piasecki i W. Makowski w Polsce.

Ważne, żeby zapamiętać, że reżim autorytarny czerpał wiele z mocno steoretyzowanej filozofii społecznej chrześcijaństwa. Szczególnie zaś upodobał sobie jej korporacjonizm.

Nie jest możliwe jednolicie skodyfikować doktrynę autorytaryzmu, co potwierdzone jest bezmiarem zinstytucjonalizowanych odmian autorytaryzmu. Klasyfikację reżimów autorytarnych można przeprowadzić biorąc pod uwagę różne, krzyżujące się kryteria. A każda porównywana para charakteryzuje się wyraźnie zarysowanymi antagonistycznymi biegunami oraz pokaźną gamą barw pośrednich.

Według podstawowego kryterium formalnego autorytaryzm podzielić można na monarchistyczny (w Hiszpanii, na Węgrzech, w krajach bałkańskich) i republikański (w Turcji, w krajach bałtyckich i południowoamerykańskich). Pomiędzy nimi zaś znajdowały się Portugalia z salaryzmem, Francja z petainizmem, Austria i jej korporacjonizm oraz Polska ze swoją sanacją, a to dlatego, że wewnątrz nich funkcjonowały grupy, które popierały monarchię i nigdy nie udało im się nawet otrzeć o realizację tego marzenia.

Dużo trudniej dokonać podziału według kryteriów wojskowych i cywilnych, ponieważ pozycja sił zbrojnych w takich państwach jest zmienna i faktyczny stan ustroju może ulegać zmianom od swojego początku czyli przewrotu wojskowego aż do całkowitej stabilizacji. Nawet jeśli dyktatorem reżimu był wojskowy, jak Piłsudski, Franco czy Petain, dyktatura nie była stricte militarna i nie od razu powstawała junta wojskowa, chociaż wpływ korpusu oficerskiego na władzę utrzymywał się na wysokim poziomie. Najbliżej reżimu rzeczywiście wojskowego były: Turcja, Grecja, Rumunia i Argentyna, oraz Brazylia po 1964. Natomiast autorytaryzm o charakterze cywilnym panował w Austrii i w Portugalii.

Reżimy autorytarne można też podzielić na odwołujące się do religii, neutralne wobec niej, a czasem wręcz antyreligijne. I taki podział jest podziałem najważniejszym ze światopoglądowego punktu widzenia. Tutaj na jednym końcu osi umieszcza się katolicką Hiszpanię pod wodzą gen. Franco, zaraz za nią Austrię i Słowację kierujące się w stronę chrześcijaństwa i korporacjonizmu, dalej są Grecja i Portugalia, pierwsza z prawosławiem, druga z zasadami chrześcijańskimi. Zaś na drugim końcu znajduje się przeciwna islamowi Turcja, usiłująca w brutalny sposób zlaicyzować społeczeństwo oraz Argentyna ze zdecydowanie antykościelnym reżimem Perona. Pomiędzy nimi umieszcza się reżimy, dla których religia ma duże znaczenie, ale nie jest bardzo eksponowana, jak w Jugosławii, Rumunii, na Litwie i we Francji czasów Vichy, lub jest nie do końca sprecyzowana ponieważ społeczeństwo jest wyznaniowo pluralistyczne, jak na Węgrzech, gdzie wyznawano katolicyzm i protestantyzm, a regent był kalwinem. Reżimy mogą też być niezaangażowane religijnie, a jednocześnie mogą dbać o poprawność stosunków państwa z Kościołem ze względu na społeczeństwo, jak to było w Brazylii i sanacyjnej Polsce.

Patrząc przez pryzmat aspektu ideowego bardzo ważnym podziałem jest ten dzielący reżim autorytarny na nacjonalistyczny i państwowy, lecz będący w konflikcie z działalnością nacjonalistyczną w swoim państwie. Autorytaryzm nacjonalistyczny można było zaobserwować w krajach iberyjskich, w Vichy, w Grecji, Rumunii, na Węgrzech, Słowacji, w krajach nadbałtyckich, w Turcji i Argentynie. Państwowy w Polsce, Austrii i Jugosławii. Podział ten nie jest jednak do końca klarowny, gdyż konflikty rodziły się również pomiędzy reżimami nacjonalistycznymi a faszystowskim czy narodowo - radykalnym nurtem w nacjonalizmie. Rumuńska Żelazna Gwardia C. Codreanu, strzało - krzyżowcy F. Szálasiego na Węgrzech, tautininkowie na Litwie, Wabsowie w Estonii, chorwaccy ustasze A. Paveliča, naziści w Austrii, faszyści J. Doriota we Francji , portugalscy (R. Preto) i hiszpańscy (JONS R. Ledesmy Ramosa, będący radykalnym odłamem Falangi M. Hedilli) nacjonalistyczni- syndykaliści, integraliści P. Salado w Brazylii to właśnie te nurty. Rzadkie były przypadki pomyślnych prób neutralizacji tych ruchów.

Istnieje też polityczny i społeczny podział reżimów, który to podział jest sprzeczny z powyższym. A wyróżniamy w nim reżim konserwatywno - tradycjonalistyczny i radykalizujące (progresywne). Reżimy konserwatywne działały w Hiszpanii, Portugalii, we Francji, Grecji, Rumunii, na Węgrzech i w Austrii. Reżimy o nastawieniu centrowym specyficzne były dla Bułgarii i krajów bałtyckich. Związane to było z zawierającymi się w nich elementami myśli agrarnych i chłopskim charakterem społeczeństwa. Natomiast reżim reformistyczny i radykalny społecznie praktykowano w Brazylii, Turcji i Argentynie. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na autorytaryzm w wydaniu polskim, który charakteryzował się rekordową ideową heterogenicznością. Grupa pułkowników, czyli główni notable frakcji piłsudczyków, przeszła znaczne zmiany przechodząc rewolucyjny socjalizm aż po współpracę z prawicowcami, jednakże obozowi jako całości udało się odwzorować całe spectrum ideologii wyznawanych przez społeczeństwo. Było więc miejsce i dla ultrakonserwatyzmu Wileńskich Żubrów i dla grup komunizujących, takich jak Legion Młodych.

Społeczne sprzeczności konserwatyzmu i progresywizmu łączą się w pewnym sensie, choć nie całkiem, z chęciami przebudowania systemu gospodarczo - społecznego zgodnie z zasadami korporacjonistycznymi, czyli korporacjami pionowymi, w których zrzeszają się pracodawcy i pracownicy jednej profesji (jest to opcja prawicowa), lub też syndykalistycznymi, czyli lewicowymi, które cechują się wmontowywaniem poziomych związków branżowych w struktury państwowe.

Zgodnie z złożeniami jakie zawiera encyklika Piusa XI Quadregessimo anno, oraz tymi, które stawia korporacjonizm chrześcijański, to w Austrii i Portugalii najlepiej sprawdził się system korporacyjny. Bliska ideału była też Brazylia z progresywnym Estado Novo. Należy też zwrócić uwagę, że, tak jak radykalna społecznie justycjalistyczna Argentyna czasów Perona, tak też Hiszpania, nastawiona na religijny i polityczny tradycjonalizm doprowadziła do utworzenia syndykatów, które do tej pory zastrzeżone były dla lewicowej, syndykalistyczno - narodowej frakcji w obozie władzy. Jednakże pozostałe państwa autorytarne wahały się, czy wybrać pierwsze, czy też raczej drugie rozwiązanie. Jednakże i jedno, i drugie to raczej sfera filozoficznych spekulacji, jakie prowadzą ideologowie tych ustrojów. Początkowo była tam praktykowana klasycznie liberalna polityka gospodarcza, później zaś szerszy interwencjonizm, czy wręcz etatyzm.

O antyparlamentaryzmie mówi się jako o najmniejszym wspólnym mianownikiem wszystkich rodzajów autorytaryzmu. Takie było zdanie E. Note, który był jednym z pierwszych badających reżim autorytarny. Jego teoria mówiła o możliwości określenia niemal każdej formy ustrojowej, nadającej większą władzę organowi innemu niż parlament, mianem autorytaryzmu. Autorytaryzm można więc nazwać systemem ponadparlamentarnym czy też pozaparlamentarnym, czyli antydemokratycznym, jeśli przyjmie się, że system parlamentarny uważany jest za demokratyczny. Z tym stwierdzeniem właściwie nie można dyskutować, należy jednakże w tym miejscu rozgraniczyć antydemokratyzm od pozaparlamentaryzmu, który jest konsekwentny i pozytywny, przeciwstawiający liberalno - indywidualistycznej odmianie parlamentaryzmu prowincje, stany, zawody i rodziny, może nie suwerenne, za to organiczne. Ich źródłem był średniowieczny parlamentaryzm przedliberalny. Trzeba też odróżnić antyparlamentaryzm niepełny i negatywny, tzn. taki, który wyczerpuje się dążąc do jak największego zmniejszenia praw, jakie przysługują parlamentowi, do posiadania wpływu na wprowadzane akty wyborcze, żeby mieć możliwość uzyskania pożądanej większości.

Pierwszym z rozwiązań charakteryzowały się znowu ustroje austriacki i portugalski, gdzie zaistniały różnorakie izby korporacyjne, których zadaniem było zastępowanie parlamentów, w których zasiadali delegaci partyjni. Pierwsze rozwiązanie zastosowała też Hiszpania. Miała ona Kortezy, stanowiące jakby delegaturę reprezentującą rodziny, syndykaty, samorządy municypalne i prowincjonalne oraz wolne zawody. Ponadto reprezentowani byli nominaci władcy, wywodzący się ze stanu duchownego, ze środowisk wojskowych i urzędniczo - administracyjnych. Drugim z rozwiązań, z którym łączyły się administracyjne i policyjne szykany skierowane przeciwko opozycji, fałszowanie wyników wyborczych (sanacyjna Polska ma też na sumieniu moralne poniżanie deputowanych) charakteryzowały się ustroje krajów środkowo- i wschodnioeuropejskich. Polska dopiero na mocy Konstytucji Kwietniowej wprowadziła arystokrację do Senatu. Wprowadzane w ordynację wyborczą zmiany, spowodować miały, że lokalna administracja rządowa miałaby coraz większy wpływ metody wyboru kandydatów. Miało to zastąpić unieważnienie zasady liberalno - indywidualistycznej.

Udowodniono, że wszystkie reżimy autorytarne charakteryzują się powszechnie niemal występującymi cechami wspólnymi.

  1. Państwa autorytarne za najważniejszą uznają swoją niezawisłość i niezależność.
  2. Tak deklaracje ideowe, jak również rezolucje konstytucyjne reżimów autorytarnych odnoszą politykę ideową do zwyczajowej obyczajowości. Moralność taka wywodzona jest z norm religijnych.
  3. Autorytaryzmy akceptują w pełni pierwszeństwo, jakie ma silna władza państwowa, którą pełni inny niż parlament organ państwowy.
  4. Autorytaryzm na pierwszym miejscu stawia społeczeństwo, jako byt solidarystyczny.
  5. System autorytarny szanuje własność prywatną i tej własności nienaruszalność. Równocześnie uznaje gospodarkę rynkową i jej zasady jako fundamentalne dla życia gospodarczego i społecznego

Analizując te punkty bezzasadne staje się określanie PRL oraz pozostałych krajów socjalistycznych autorytaryzmami, ponieważ zbudowane one były na kontr zasadach. Na:

  1. Byciu państwem podległym Związkowi Radzieckiemu
  2. Oparciu ustroju na nowych zasadach moralnych
  3. Głoszeniu pierwszeństwa interesów klasowych oraz dominującej roli jednej partii
  4. Stworzeniu społeczeństwa klasowego i wywołaniu między tymi klasami walk, zamiast budowaniu społeczeństwa solidarystycznego
  5. Uznaniu, że własność społeczna jest doskonała
  6. Centralnym planowaniu gospodarki

Dawno już za kompletnie bezzasadną uznana została teoria, jakoby autorytaryzm był identyczny, czy choćby związany ścisłym pokrewieństwem z ideologią faszystowską czy narodowo - socjalistyczną. W ten sposób przestało się również mówić o tym, że autorytaryzm na charakter totalitarny. Oczywistym jest, że są cechy wspólne. Tłumaczyć to można tym, że te zjawiska ustrojowe występowały w historii w tym samym czasie. Nie różnią się jednak bardziej niż faszyzm od bonapartyzmu, syndykalizm od marksizmu.

Ideologie faszystowskie i nazistowskie miały swoje korzenie w socjalizmie rewolucyjnym. I chociaż później przyswoiły sobie pewne elementy ideologii prawicowych to jednak nadal były to ruchy rewolucyjne oraz wrogo nastawione do tradycyjnych elit. W ideologiach faszystowskich dużo wcześniej pojawił się też wątek antysemicki. Z kolei idea narodowo - socjalistyczna zawierała w sobie teorię rasistowską, którą autorytaryzm zupełnie ignorował. Ideologia faszystowska rodziła się w warunkach pozapaństwowych i z natury swojej była antypaństwowa. Ich celem było podbicie państwa. Autorytaryzm zaś miał swoje korzenie w chęci ochrony państwa. Partiami faszystowskimi kierowali zdeklasowani inteligenci, ich zwolennicy zaś rekrutowali się ze środowisk drobnomieszczańskich i lumpenproletariackich. Najczęściej były to ruchy o charakterze masowym, których celem była mobilizacja i aktywizacja polityczna społeczeństw. Ci, którzy stali na czele systemów autorytarnych reprezentowali wyższe warstwy społeczne, wsparcia mogli szukać u konserwatywnego korpusu oficerskiego. Kolejnym, co różni reżimy autorytarne od faszystowskich było to, że te pierwsze odwoływały się do religii chrześcijańskiej, głównie katolickiej, drugie zaś były antyreligijne albo ateistyczne, a nazizm tworzył nawet własną ezoteryczno - neopogańską mitologię. Z wszystkich tych rozbieżności wynika jedno: autorytaryzm to ustrój tradycyjny i funkcjonujący zgodnie ze starym porządkiem, na mocy tego dwudziestowiecznego systemu stara prawica miała możliwość strzec i bronić ład w państwie. Co do faszyzmu i pokrewnych mu ruchów rewolucyjno - nacjonalistycznych to są one, tak jak demoliberalizm, socjalizm i komunizm, dziećmi demokracji w stylu jakobińskim.

Autorytaryzmowi najbliżej do konserwatyzmu. Oba te nurty opierają się na szacunku do tradycji i religijności, nierzadko na monarchizmie, obronie wartości rodzinnych. Szanują też własność prywatną, są też przekonane, że władza i ci, którzy ja sprawują obdarzeni są najwyższym autorytetem, że władza uzyskuje moc prawną, kiedy jest w stanie zaprowadzić porządek i zapewnić wspólne dobro i ład. Najwyższym dobrem jest państwo. Klasyczny konserwatyzm tym zaś różni się od autorytaryzmu, że militaryzacja polityki jest z reguły na niższym poziomie.

Bibliografia .:

K. Grzybowski, Od dyktatury ku kompromisowi konstytucyjnemu. Kraków 1930;

Ideologia obozu Marszałka Piłsudskiego w świetle przemówień prezesa BBWR Walerego Sławka. Warszawa 1930;

A. Trzaska-Chrząszczewski, Od sejmowładztwa do dyktatury. Warszawa 1930;

Principles et institucions de l`État nouveau Portugais. Lisboa 1935;

A. Ferro, Dyktator współczesnej Portugalii - Salazar (tł. E. Boyé). Warszawa 1936;

J. Piłsudski, Pisma zbiorowe. T. VIII-IX. Warszawa 1937 [reprint: 1991];

K. Schuschnigg, Dreimal Österreich. Wien 1937;

A. Mayer, Portugal und sein Weg zum autoritären Staat. Leipzig 1939;

A. de Oliveira Salazar, Rewolucja pokojowa (tł. Z. Grabski). Warszawa 1939;

M. Eliade, Salazar e a Revoluçao em Portugal. Lisboa 1942;

J. de Ameal, Anais da Revoluçao Nacional. T. I-V. Lisboa 1948-56;

Marquis d`Argenson, Pétain et le pétainisme. Paris 1953;

A. Robertson, La doctrine du général de Gaulle. Paris 1965;

J. de Montalais, Qu`est-ce que le gaullisme?, Paris 1969;

Ch. de Gaulle, Discours et messages. T. I-V. Paris 1970-71;

O. Wormser, Les origines doctrinales de la Révolution nationale, Paris 1971;

P. Łossowski, Kraje bałtyckie na drodze od demokracji parlamentarnej do dyktatury 1918-1934. Wrocław 1972; F. Ryszka, A. Faszyzm. Kwartalnik Historyczny; 2 (1972);

A.C. Stepan (ed.), Authoritarian Brasil: Origins, Politics and Future. New Haven 1973;

J. Żarnowski (red.), Dyktatury w Europie środkowo-wschodniej 1918-1939. Wrocław 1973; M. Duverger, La Monarchie républicaine. Paris 1974;

Ph. Pétain, Actes et écrits (éd. par J. Isorni). T. I-II. Paris 1974;

R. Robinson, Los origines de la Espana de Franco. Derecha, República y Revolución 1931-1939. Barcelona - Buenos Aires - Mexico 1974;

Pensamiento político de Francisco Franco. Antología. T. I-II. Madrid 1975;

M. de Lucena, A evoluçao do sistema corporativo portugues. T. I. O Salazarismo. T. II. O Marcelismo. Lisboa 1976;

T. Janasz, Państwo Francuskie 1940-1944. Ideologia - Organizacja - Prawo. Wrocław 1977;

T. Mołdawa, Podstawowe instytucje ustroju politycznego Hiszpanii (1936-1976). Warszawa 1978;

J. Touchard, Le gaullisme, 1940-1969. Paris 1978; B. Podoski, Prace nad konstytucją kwietniową, Niepodległość; (Londyn). T. XII (1979);

K. Schuschnigg, W zmaganiach z Hitlerem. Kraków 1979;

F. Bluche, Le bonapartisme. Aux origines de la droite autoritaire (1800-1850). Paris 1980;

J. W. Borejsza, Rzym a wspólnota faszystowska. O penetracji faszyzmu włoskiego w Europie Środkowej, Południowej i Wschodniej. Warszawa 1981;

W.T. Kulesza, Koncepcje ideowo-polityczne obozu rządzącego w Polsce w latach 1926-1935. Wrocław 1985;

J. Majchrowski, Silni - zwarci - gotowi. Myśl polityczna Obozu Zjednoczenia Narodowego. Warszawa 1985;

A. Chojnowski, Piłsudczycy u władzy. Dzieje Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Wrocław 1986;

J. Campinos, O Presidencialismo do Estado Novo. Lisbona 1987;

S. G. Payne, The Franco Regime, 1936-1975. The Univ. of Wisconsin Press 1987;

A. Hall, Idee polityczne generała de Gaulle`a, Polityka polska /II obieg/ 8 (1988);

W.T. Kulesza, Fundamenty autorytetu, Przegląd Tygodniowy; 50 (1990);

A.M. Tomczyk, Chile 1973. Przewrót gen. Pinocheta;

J. Morawski, Udany chilijski eksperyment, Fragmenty Deklaracji Ideowej Rządu Chile z 11 marca 1974 roku, Prawica Narodowa, 4 (1990);

K. Kawęcki, Czy dyktatura prof. Salazara była rządami prawa?, Pro Fide Rege et Lege 1 /15/ (1993);

A. Górski, O koncepcji rządów autorytarnych, [w:] Id., Myśli reakcyjne. Warszawa 1994;

L. Mularska-Andziak, Franco. Londyn 1994;

J. Linz, Totalitaryzm., [w:] J. Szczupaczyński (red.), Władza i społeczeństwo. Warszawa 1995;

S. Car, Polska koncepcja a. Warszawa 1996;

M. Radzikowski, W kręgu justycjalizmu, Szczerbiec, 2-3 /52-53/ (1996);

P.M. Kosmala, Za Boha a Narod!, Szczerbiec, 3-5 /65-67/ (1997);

Powrót z Afryki do Europy. Rozmowa z prof. Manuelem Braga de Cruz;

Od prawicowego państwa do zaniku prawicy. Rozmowa z prof. Jaime Pinto, Fronda 13/14 (1998);

A. Wielomski, Carl Schmitt we frankistowskiej Hiszpanii, Pro Fide Rege et Lege 3/4 /32/ (1998);

M. Graban, Władza a etyka - paradoks Pinocheta w świetle konserwatywnej aksjologii, Arcana 25 /1/ (1999);

B. Łagowski, Augusto Pinochet czyli los męża stanu, Pro Fide Rege et Lege 1 /33/ (1999).