Historia:

Początki instytucji zajmującej się kontrolą procesu działalności urzędów państwowych sięgają okresu monarchii stanowych. Wtedy to wśród elit politycznych pojawiła się potrzeba poddania wydatków władcy pod kontrolę. Należało stworzyć system kontroli pozwalający zarówno na skuteczną kontrolę jak i nienaruszający prestiż monarchii. W ten sposób wykrystalizowała się idea parlamentaryzmu, ponieważ tylko ciało przedstawicielskie narodu mogło objąć kontrolą wydatki państwowe. Podobnie było w Rzeczypospolitej. Tutaj sprawami finansowymi zajmowała się Izba poselska i Senat. Obie instytucję miały też prawo do kontroli finansów.

I Rzeczpospolita:

W okresie I Rzeczypospolitej sprawami kontroli finansów państwowych zajmowały się

1. Podskarbi nadworny - odpowiadał za wydatki dworu

2. Podskarbi Koronny i Litewski - odpowiadał za wydatki państwowe Korony i Litwy

Obaj wyżej wymienieni urzędnicy współpracowali z szafarzami, zajmującymi się kontrolą finansów. W roku 1591 został powołany Trybunał Skarbowy sprawujący kontrolę nad skarbowością państwową, co umocniło kontrolę sejmu nad wydatkami publicznymi.

W XVIII wieku utworzone zostały Komisje Skarbowe dla Korony i Litwy, które zastąpiły Trybunał Skarbowy. Komisje Skarbowe były odpowiedzialne przed sejmem. Składały Wysokiej Izbie sprawozdania ze swej działalności. W roku 1775 została powołana Rada Nieustająca będąca ówczesnym rządem. W jej skład wchodził Departament Skarbowy, który zarządzał sprawami finansowymi, pozostając jednak pod kontrolą sejmu. W okresie obrad Sejmu Wielkiego, w roku 1791 została powołana Komisja Skarbowa Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Potem nastąpiły rozbiory i upadek I Rzeczypospolitej.

Księstwo Warszawskie - Główna Izba Obrachunkowa:

Na mocy pokoju w Tylży w roku 1806 powstało kadłubowe Księstwo Warszawskie, którego księciem został elektor saski Fryderyk August. Dekretem z dnia 14 grudnia 1808 roku powstała Główna Izba Obrachunkowa. Jej zadaniem była kontrola rachunków państwowych jak i samorządowych oraz rewizja rachunków rocznych kas publicznych jeśli przewyższały kwotę 500 złotych. Główna Izba Obrachunkowa swą działalność rozpoczęła w dniu 2 marca 1809 roku. Jej prezesem został Franciszek Ksawery Zboiński.

W roku 1813 do Księstwa wkroczyła armia rosyjska, co oznaczało kres istnienia Księstwa Warszawskiego.

Królestwo Polskie - Izba Obrachunkowa

Wyniku porozumień zawartych na Kongresie Wiedeńskim utworzone zostało Królestwo Polskie, połączone unią personalną z Rosją. Królem polskim został car rosyjski Aleksander I. król polski dekretami z lat 1816 i 1821 powołał do życia Izbę Obrachunkową Królestwa Polskiego. Izba Obrachunkowa zajmowała się tradycyjnie kontrolą finansów państwowych, posiadała jednak też dodatkowe uprawnienia: na wniosek króla lub namiestnika Izba mogła również złożyć swe uwagi do budżetu, wszelkie zmiany w budżecie wymagały zaopiniowania przez Izbę Obrachunkową. Działalność Izby Obrachunkowej trwała do roku 1867, kiedy to finanse Królestwa zostały zunifikowane ze strukturami finansowymi Rosji.

II Rzeczpospolita - Izba Kontroli Państwa

Powstała dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z dnia 7 lutego 1919 roku. Funkcjonowała do roku 1921. Na mocy Konstytucji marcowej został powołana Najwyższa Izba Kontroli. Jej zadaniem było:

- kontrolowanie rachunków państwowych

- składanie sejmowi wniosku o udzielenie lub odmówienie absolutorium rządowi

Prezes NIK odpowiadał za działalność NIK przed sejmem. Najwyższa Izba Kontroli funkcjonowała do końca II Rzeczypospolitej.

PRL - Najwyższa Izba Kontroli

PO zakończeniu II Wojny Światowej ukonstytuowała się w Polsce Krajowa Rada Narodowa. Kontrolą finansów zajęło się Biuro Kontroli podlegające pod Krajową Radę Narodową. Dopiero w roku 1949 sejm Ustawodawczy powołał Najwyższą Izbę Kontroli. Prezes NIK był powoływany przez sejm i przed sejmem odpowiadał za działalność NIK, był także członkiem Rady Państwa. Działalność NIK trwała do roku 1952, kiedy Najwyższa Izba Kontroli została zlikwidowana, a w jej miejsce utworzono Ministerstwo Kontroli Państwowej, naruszając zasadę niezależności instytucji kontroli finansowej od administracji państwowej.

NIK została reaktywowana w roku 1957 w wyniku przemian październikowych. Powrotem podporządkowano NIK sejmowi. Także prezes NIK był powoływany przez sejm i przed nim odpowiadał. Prezes NIK składał przed sejmem wnioski w sprawie absolutorium dla rządu. W roku 1976 NIK ponownie została podporządkowana rządowi. Nadzór nad NIK powierzono prezesowi Rady Ministrów. W roku 1980 przywrócono NIK jej dawny status i uniezależnioną ją od rządu. NIK znów została podporządkowana sejmowi.

III Rzeczpospolita - NIK

Najwyższa Izba Kontroli działa na podstawie ustawy o Najwyższej Izbie Kontroli z dnia 23 grudnia 1994 roku. Według konstytucji Najwyższa Izba Kontroli jest instytucją podległą sejmowi. Ustawa określa zakres uprawnień kontrolny NIK wobec różnych instytucji.

Innym aktami prawnymi określającymi uprawnienia NIK są:

  1. Zarządzenie Prezesa Najwyższej Izby Kontroli z dnia 1 marca 1995 w sprawie postępowania kontrolnego - akt prawny reguluje zakres obowiązków pracowników NIK wykonujących czynności kontrolne, a także szczegółowe zasady przygotowania kontroli, wystąpienia pokontrolnego i informacji o wynikach przeprowadzonej kontroli, a także prowadzenia postępowania w sprawie rozpatrywania zażaleń
  2. Statut Najwyższej Izby Kontroli - został nadany na mocy Zarządzenia NR. 3 Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 12 września 2001 roku. Określa on wewnętrzną organizację Izby. Organizacja NIK jest jednostopniowa, wchodzące w jej skład departamenty i delegatury są równorzędnymi jednostkami organizacyjnymi.
Struktura NIK

Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem Kontroli państwowej, podlegającym sejmowi i działającym na zasadzie kolegialności. 20 lipca 2001 roku na mocy Ustawy o Najwyższej Izbie Kontroli Sejm powołał na stanowisko prezesa NIK Mirosława Sekułę. Obecnie kierownictwo NIK funkcjonuje w następującym składzie:

  1. Prezes NIK: Mirosław Skuła
  2. Wiceprezesi: Jacek Jezierski, Piotr Kownacki
  3. Dyrektor generalny: Józef Górny

W skład kolegium NIK wchodzą: prezes NIK, wiceprezesi, dyrektor generalny NIK, 7 przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych oraz 7 dyrektorów jednostek organizacyjnych NIK lub doradców prezesa NIK. Członkowie Kolegium są niezawiśli w sprawowaniu swych funkcji.

Tak więc Najwyższa Izba Kontroli spełnia bardzo ważną rolę w państwie. Jako instytucja kontrolująca pracę instytucji państwowych wpływa na poprawę funkcjonowania państwa. W przypadku szczególnie rażących nadużyć wyniki kontroli Najwyższej Izby Kontroli są nagłaśniane w mediach. Dzięki temu nadużycia są szybko usuwane przez daną instytucję.