Interakcje ludzkie

Najnowsze środki komunikowania się, inaczej mówiąc - media w powodują znaczącą modyfikację wzorców komunikacji społecznej. Ludzie poświęcają coraz mniej czasu i energii na bezpośrednie komunikowanie się, na przykład rozmowy twarzą w twarz, w bezpośredniej bliskości fizycznej, emocjonalnej i społecznej. Jeszcze rzadziej ma miejsce wymiana tradycyjnej korespondencji - listów czy kart pocztowych. Tradycyjne sposoby komunikowania się między ludźmi wyparte zostają przez rozmaite formy komunikacji elektronicznej. W tym przypadku zaangażowanie w komunikację jest mniejsze, a już sama forma powoduje okrojenie ilości przekazywanych partnerom interakcji informacji. Rozumienie pojęcia "komunikowanie społeczne" jest bardzo zróżnicowane. Na przykład definiuje się je jako:

1. Transmisję określonych danych, wartości, emocji itp.

2. Możliwość zrozumienia tego, co przekazują inne osoby i analogicznie bycie rozumianym przez innych ludzi.

3. Wzajemny wpływ poszczególnych jednostek lub grup ludzi na siebie.

4. Działania zdążające do kształtowania wspólnoty.

5. Rodzaj interakcji społecznej.

6. Działania mające na celu wymianę znaczeń między ludźmi.

7. Część składowa innego rodzaju procesów społecznych.

Badacze zajmujący się analizą zjawiska społecznego komunikowania się wyliczają, iż może ono przybierać następujące formy:

1. Komunikacji intrapersonalnej - czyli jednostki samej z sobą, swoimi uczuciami, jej wrażeniami i myślami, doświadczeniami, które były i są jej udziałem.

2. Komunikacji interpersonalnej, czyli zachodzącej między niewielką grupą osób - od dwóch do kilku uczestników procesów komunikacyjnych.

3. Komunikacji wewnątrzgrupowej (intragrupowej) zachodzącej między uczestnikami małych grup społecznych.

4. Komunikacji międzygrupowej, która zachodzi pomiędzy małymi grupami społecznymi.

5. Komunikacji instytucjonalnej -pomiędzy dużymi strukturami społecznymi.

6. Komunikacji powszechnej (masowej), czyli takiej, która potencjalnie i realnie łączy wszystkie możliwe podmioty społeczne dzięki możliwościom nowoczesnych technik medialnych.

Powstanie i rozwój zarówno człowieka jako gatunku, jednostki, społeczności, jak i kształtowanie się jego kultury oraz cywilizacji nie byłoby możliwe bez komunikacji interpersonalnej. Można nawet stwierdzić, iż istnienie świata ożywionego nie miałoby szans bez procesów komunikacji, ponieważ zachodzą one nie tylko w świecie Homo sapiens, ale także wśród zwierząt i roślin, chociażby poprzez procesy chemiczne. Wracając jednak do komunikowania się ludzi. Zjawisko to jest swoistym fenomenem aktywnego życia oraz prozaicznym przejawem działania powszechnie obecnego w życiu społecznym. Każdy z nas nieustannie występuje w licznych bezpośrednich i pośrednich sytuacjach społecznych, w których ludzie oddziałują na siebie właśnie poprzez komunikację. Przekazywanie informacji, czyli komunikowanie zachodzi nie tylko wtedy, kiedy mówimy do siebie miłe bądź przykre słowa, korespondujemy za pośrednictwem faxu czy komputera, rozmawiamy przez telefon, czytamy lekturę szkolną czy ulubiony "dreszczowiec", na ono także miejsce wówczas, gdy zbywamy wysiłki komunikacyjne jakiejś osoby milczeniem czy unikamy obecności innego człowieka.

Komunikacja interpersonalna jest wielowymiarowym procesem, podczas którego nadawane, przesyłane i odbierane są różnorodne formalnie i treściowo sygnały. Celem jest tutaj doskonalenie porozumienia, współpracy i współdziałania między ludźmi. Wymiana wspomnianych sygnałów (informacji, emocji, doświadczeń, opinii, postaw) może zachodzić niewerbalnie i werbalnie. Istnieją trzy ogólne rodzaje zachowań komunikacyjnych:

1. Kooperacja i usprawnianie działań.

2. Rywalizacja i konkurencja

3. Neutralność, obcość.

Nadawca komunikatu jest najczęściej także odbiorcą i odwrotnie - odbiorca staje się nadawcą, na przykład informacji zwrotnej. Aby doszło do wzajemnego zrozumienia stron interakcji, treść i forma powinny być czytelne, a nadawca i odbiorca powinni przypisywać przekazywanym informacjom podobne znaczenie.

Wymiana sygnałów pomiędzy jednostkami służyć może wspólnej realizacji określonych wartości i celów. Oba wyróżnione sposoby porozumiewania się (werbalny i niewerbalny) pełnią określone funkcje, do których między innymi zaliczyć można:

1. Funkcję deskryptywną, czyli możliwość nazywania i opisywania otoczenia zarówno materialnego jak i społecznego oraz kwestii abstrakcyjnych - wyobrażeń, spostrzeżeń, myśli, poglądów.

2. Funkcję ekspresyjną, która pozwala na spontaniczne wyrażanie własnych nastrojów czy przeżyć oraz osobowości.

3. Funkcję impresyjną, przez co rozumie się przekazywanie i odbieranie informacji w sposób świadomy i uporządkowany.

4. Funkcję socjotechniczną, czyli możliwość wywierania wpływu na innych, a tym samym optymalizację porozumienia i współdziałania.

5. Funkcję socjalizacyjną, dzięki czemu każdy z nas uczony jest różnych ról społecznych, wartości oraz powszechnie w danym społeczeństwie akceptowanych norm.

Można przyjąć generalne założenie, iż wszyscy ludzie posiadają umiejętność posługiwania się dwoma odmiennymi wariantami językami. Wyróżniony może zostać wariant sformalizowany i wariant potoczny języka. Ich przeznaczenie jest różne. W języku formalnym dominuje bardzo jasno określona, schematyczna forma, a organizacja przekazywania treści jest precyzyjna i sprawna. W przypadku języka potocznego na pierwszy plan wysuwa się znaczna elastyczność i świetne dopasowania do oddawania atmosfery relacji interpersonalnych. Używanie języka potocznego w interakcjach z innymi częściej, niż ma to miejsce w przypadku wariantu formalnego, pozwala niwelować nadmierny dystans między osobami, które są partnerami w procesie komunikacji. W języku potocznym dominuje swoboda, jest on giętki i bogaty w metafory, obrazowe określenia. Znakomicie oddaje zaangażowanie emocjonalne jednostek i dopuszcza swobodne stosowanie sygnałów niewerbalnych. Służy do wzmacniania więzi pomiędzy jednostkami czy określonymi grupami.

Przekazywanie informacji za pomocą słów mówionych i pisanych jest najbardziej złożoną, swoistą tylko dla człowieka formą porozumiewania się.

Oprócz podanych wyżej, komunikacja niewerbalna pełni jeszcze inne funkcje:

1. Powtórzenie informacji słownej drogą niewerbalną, np. gesty wyrażające uznanie lub naganę; wzmocnienie wypowiedzi.

2. Zastępowanie komunikatem pozajęzykowym wypowiedzi słownej lub pisemnej, np. "podejdź do mnie" zastąpione przywołaniem ruchem ręki.

3. Kontrola przebiegu wypowiedzi, np. jej czasu, przerw, kolejności itp.

4. Ukrywanie faktycznych wrażeń, przemyśleń czy postaw np. statyczny wyraz twarzy.

Podstawowe formy komunikacji niewerbalnej to: wykonywane gesty, mimika twarzy, przyjmowanie określonej postawy ciała, utrzymywanie kontaktu wzrokowego, przestrzeń pomiędzy uczestnikami procesu komunikacji, ubiór i wygląd fizyczny, dźwięki paralingwistyczne.

Aby komunikacja mogła być uznana za dojrzałą, powinna być zrozumiała dla wszystkich partnerów, poprawna gramatycznie, spójna. Ważne jest także adekwatne nastawienie emocjonalne wobec rozmówcy oraz ekonomia procesu - powinna trwać tak długo, by przekazane zostały wszystkie istotne kwestie. Aby komunikacja zachodziła sprawnie ważne jest grzeczne zachowanie wobec partnerów oraz wykazanie się dążeniem do kooperacji i cierpliwością.

Komunikacja interpersonalna to wbrew pozorom trudny i wymagający proces, który stale narażony jest na zakłócenia, które obniżają efektywność lub wręcz blokują możliwość porozumienia. Czynniki niesprzyjające oddziałują nie tylko w sytuacji rywalizacji, lecz także wówczas, gdy nastawienie partnerów jest pozytywne lub neutralne.

T. Gordon wymienia dwanaście następujących barier, które utrudniają procesy związane z komunikacją interpersonalną:

1. Nadmierna apodyktyczność w kontakcie: rozkazywanie, kierowanie.

2. Moralizowanie, nadmierne proszenie.

3. Ignorowanie autonomii partnera poprzez nadmierne doradzanie, usilne sugerowanie czy proponowanie "oczywistych" rozwiązań.

4. Nachalność w kontakcie: namawianie, proszenie.

5. Niedostosowanie sposobu przekazu, np. stosowanie logicznej argumentacji w sytuacji, kiedy w sprawie kluczowe są inne niż racjonalne przesłanki.

6. Poddawanie partnerów ocenie: krytykowanie, potępianie, pochlebstwo

7. Agresywne nastawienie wobec partnera: wyzywanie, wyśmiewanie, zawstydzanie.

8. Nadmierna drobiazgowość: interpretowanie, analizowanie, ocenianie.

9. Nieadekwatne upewnianie, uspokajanie, pocieszanie, współczucie.

10. Nadmierne badanie, wypytywanie, przesłuchiwanie.

11. Okazywanie znudzenia: odwracanie uwagi od przedmiotu rozmowy, zmiana przedmiotu rozmowy, zabawianie.

12. Niezrozumienie partnera: stosowanie innego kodu porozumiewania, odmienna interpretacja znaczenia sygnałów.

Pomimo gwałtownych zmian dotyczących sposobów komunikacji, które omówiono na początku, nadal najbardziej popularnym spośród rozmaitych możliwości wymiany informacji, uczuć, opinii, doświadczeń pozostaje bezpośrednia rozmowa. Aby zniwelować negatywny wpływ zakłóceń na jej efektywność, powinna ona składać się z trzech zintegrowanych ze sobą etapów:

1. Nawiązania kontaktu z partnerem lub partnerami, rozpoczęcie rozmowy.

2. Prowadzenie rozmowy właściwej, czyli podjęcie interesujących tematów i przekazanie wszystkich istotnych informacji.

3. Zakończenie rozmowy - płynne przejście od meritum do zakończenia interakcji i rozstania się z partnerem (partnerami).

Liczne doświadczenia potoczne jak i fachowe obserwacje specjalistów z zakresu komunikacji i jej owocnego przebiegu wskazują, iż rozmowa powinna realizować następujące wytyczne:

1. Elementy takie jak czas trwania dialogu, kolejność zabierania głosu przez poszczególne osoby oraz rodzaj omawianych zagadnień powinny być ustalane w sposób spontaniczny.

2. W przypadku rozmów sformalizowanych, oficjalnych zaplanowanie i przemyślane zorganizowanie czasu i kolejności wypowiedzi jest wysoce wskazane.

3. Liczba osób biorących udział w dyskusji powinna zależeć od kontekstu rozmowy i jej tematu.

4. Podczas nieformalnej rozmowy kilkunastu osób kolejność wypowiadania się jest przeważnie ustalana na żywo, tu i teraz przez uczestników.

5. Wypowiedzi poszczególnych partnerów mogą być na bieżąco przekazywane lub też wątki przez nich poruszane mogą być kontynuowane, w zależności od zamiarów rozmówcy.

6. Banalnym, choć niekoniecznie oczywistym jest założenie, że, podczas gdy jedna osoba mówi, pozostali partnerzy powinni uważnie i milczeć i cierpliwie słuchać.

7. W momencie, kiedy kończy się wypowiedź jednej osoby i pozostali partnerzy interakcji dążą do przejęcia głosu możliwe, że kilka osób jednocześnie podejmie próbę mówienia; jednakże, kiedy już jeden z mówiących przejmie dominację w konwersacji, wielogłos zanika

8. Kiedy w trakcie rozmowy dochodzi do przerwy w wypowiedzi i trwa ona kilka sekund lub dłużej oznacza to, że słuchacz z różnych powodów nie zamierza zabrać głosu. Zazwyczaj czas przejmowania głosu trwa około jednej sekundy.

9. Osoba, która kończy swoją wypowiedź może wskazać następnego rozmówcę.

10. Poszczególne wypowiedzi partnerów interakcji mogą mieć formę zarówno jednozdaniowych, krótkich wypowiedzi, jak i dłuższych monologów, kontrolowanych na gorąco w sposób niewerbalny.

Podstawową umiejętnością, która powoduje, że komunikacja w ogóle zachodzi jest umiejętność słuchania tego, co partner interakcji ma do przekazania. Słuchanie umożliwia danej osobie zbudowanie sobie takiej formy rzeczywistości, jaką posługuje się osoba mówiąca. Warto odróżnić słyszenie, czyli automatyczną czynność, od słuchania - zaangażowania i aktywnego udziału w interakcji.

Aktywne słuchanie na celu dążenie do rozumienia rozmówcy, faktycznej interakcji oraz udzielenia mu wsparcia poprzez rzetelne zrozumienie tego, co chce on nam przekazać.

Aktywne słuchanie także narażone jest na występowanie licznych barier, spośród których wymienić można następujące:

1. Porównywanie osoby aktualnie mówiącej z innymi mówcami.

2. Skupienie się na próbie odgadnięcia, co rozmówca chce powiedzieć zamiast na przekazywanej informacji.

3. Przygotowywanie odpowiedzi na poruszane kwestie.

4. Wybiórcze słuchanie, filtrowanie.

5. Osądzanie mówcy zanim przedstawi wszystkie argumenty.

6. Skojarzenia z innymi sytuacjami.

7. Nadmierne utożsamianie się z partnerem interakcji.

8. Przygotowywanie rad jeszcze w trakcie wypowiedzi.

9. Sprzeciwianie się bez wystarczającego powodu.

10. Przekonanie o swojej racji.

11. Próby zjednania rozmówcy.

Jak zaprezentowano, aktywne słuchanie może wymagać sporego wysiłku i zaangażowania. Warto jednak je stosować i, co bardzo istotne, pokazywać partnerom komunikacji, iż faktycznie wzbudzają oni zainteresowanie. Służą do tego takie zabiegi jak: parafraza czy precyzowanie. Parafraza ma na celu upewnienie odbiorcę i nadawcę komunikatu, iż został on zrozumiany prawidłowo. Parafraza to nic innego, jak powtórzenie własnymi słowami tego, co zostało usłyszane od partnera. Dzięki tej metodzie łatwiej także zapamiętać treść rozmowy. Może ona wyglądać następująco: jeśli Cię dobrze zrozumiałam, chciałaś powiedzieć że... (tutaj dość wiernie, ale własnymi słowami, powtarzamy komunikat). Jeśli coś zrozumieliśmy niewłaściwie, rozmówca skoryguje to.

Precyzowanie odnosi się do wypowiedzi, która nie jest wystarczająco zrozumiała dla słuchacza. By lepiej zrozumieć komunikat można zapytać: co masz na myśli? co to dla Ciebie znaczy? Dla rozmówcy będzie to oznaczać, że słuchać jest zainteresowany i uważnie słucha, co zachęci go do wyjaśnień.

Podsumowując: komunikacja, pomimo że narażona na przeszkody i nieporozumienia jest możliwa, jeśli uczestnicy procesu wymiany informacji są weń zaangażowani i udzielają sobie wsparcia ustalając reguły interakcji i wybierając możliwie efektywny sposób przekazywania sygnałów.