WPROWADZENIE

William James już w XIX wieku postulował istnienie pamięci pierwotnej i wtórnej. Koncepcja dwóch rodzajów pamięci była później rozwijana (lata 60 XX wieku) na gruncie psychologii poznawczej w wielomagazynowych teoriach pamięci. Jedną z najbardziej popularnych była koncepcja Atkinsona i Shiffrina z 1968 roku. Model ich zawiera trzy hipotetyczne bloki pamięciowe: rejestr sensoryczny - SM, magazyn pamięci krótkotrwałej - STM i magazyn pamięci długotrwałej - LTS. Magazyny te są usytuowane szeregowo. Różnią się odmiennym sposobem kodowania informacji, czasem przechowywania, pojemnością oraz niejednakową podatnością na zapominanie. Trwałe zapamiętywanie polega na przenoszeniu informacji przez kolejne magazyny do LTM - charakteryzującego się praktycznie nieograniczoną pojemnością.

Pojemność STM jest bardzo niska: 7 (+/- 2 elementy). Ponieważ przeniesienie informacji do LTM wymaga pewnej ilości czasu informacje przeznaczone do zapamiętania są chronione przed wyparciem przez nowe dane poprzez stosowanie tzw. buforu powtórzeniowego - pozwalającego przedłużyć żywotność informacji w STM.

Argumentów na rzecz wyodrębnienia STM i LTM dostarczyły dane neuropsychologiczne - stwierdzono m.in., że uszkodzenia niektórych części mózgu prowadzą do zniesienia pamięci krótkotrwałej (osoba nie pamięta tego co się działo przed chwilą) przy prawidłowym funkcjonowaniu pamięci długotrwałej (zdarzeń dawnych). Tak więc u podstawy STM i LTM muszą leżeć odmienne struktury. Za dowód odrębności obydwu magazynów uznaje się również wyniki badań nad tzw. krzywymi pozycyjnymi. W eksperymentach tych prezentuje się badanym sukcesywnie listę elementów, której długość przekracza pojemność STM. Zadaniem badanych jest zapamiętanie jak największej liczby elementów. Później sprawdza się łatwość zapamiętywania poszczególnych elementów w zależności od tego jaką zajmowały pozycje na liście.

Zauważono, ze badani lepiej zapamiętują te sygnały które pojawiły się na końcu listy - tzw. efekt świeżości oraz sygnały z początku listy - tzw. efekt pierwszeństwa. Efekt świeżości dotyczy co najwyżej 10 ostatnich sygnałów. Efekt pierwszeństwa obejmuje nie więcej niż 10 pierwszych sygnałów - z reguły jest jednak mniejszy niż efekt świeżości i dotyczy co najwyżej 5 elementów z listy.

Alternatywną dla magazynowych koncepcji pamięci teorię przedstawili Craik i Lockhart - tzw. koncepcja poziomów przetwarzania informacji. Zakłada ona, że zapamiętywanie nie polega na przenoszeniu informacji z STM do LTM, ale jest uwarunkowane głębokością poziomu przetwarzania informacji (najpłytszy poziom - analiza sensoryczna, najgłębszy - analiza semantyczna).

Im głębsze przetwarzanie informacji, tym lepiej informacje te są odtwarzane i pamiętane. Koncepcję te potwierdziły m.in. badania Hyde'a i Jankinsa. W ich eksperymencie jedna grupa badanych "przetwarzała" listę słów na poziomie płytkim- licząc litery w wyrazach lub sprawdzając, w których wyrazach występuje litera "e", druga ma poziomie głębszym- klasyfikując słowa ze względu na zawarty w nich poziom przyjemności. Drugie przetwarzanie okazało się bardziej skuteczne - od 4 do 6 więcej zapamiętanych wyrazów.

Często jest tak, że podczas zapamiętywania ludzie spontanicznie organizują zapamiętywany materiał w jakieś bardziej logiczne czy łatwiej przyswajane całości. Jedną z takich spontanicznych metod jest grupowanie - jego reguły zmieniają się w zależności od rodzaju materiału. Grupowanie może przebiegać pod progiem świadomości.

O skuteczności grupowania świadczą m.in. wyniki badań Bowera, gdzie eksponowano badanym listę słów ułożonych w kolejności losowej, a listę pogrupowaną w kategorie. W drugim przypadku zapamiętano ponad trzy razy więcej informacji.

Wydaje się również, że podczas zapamiętywania ludzie łatwiej przyswajają pojęcia najbardziej charakterystyczne- typowe dla danej kategorii (np. w przypadku kategorii ptaki łatwo będą zapamiętywać takiego jej przedstawiciela jak wróbel).

Rosch wykazała, że ludzie przejawiają znaczną zgodność w ocenie typowości obiektów należących do danej kategorii. Takie najbardziej typowe obiekty - prototypy - są zapamiętywane pierwsze przy uczeniu się. Kiedy prosi się ludzi o podanie przykładów danej kategorii egzemplarze prototypowe są wymieniane jako pierwsze. Świadczy to o tym, że zajmują one uprzywilejowaną pozycję w systemie poznawczym. Są elementami najłatwiej dostępnymi.

Celem przeprowadzonych badań jest zweryfikowanie hipotez dotyczących wystąpienia efektu pierwszeństwa i efektu świeżości, łatwiejszego zapamiętywania egzemplarzy prototypowych oraz wpływu kategoryzacji na efektywność pamięci.

OSOBY BADANE

W badaniu wzięły udział 174 osoby - studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego.

MATERIAŁY

W badaniach zastosowano listę 48 rzeczowników należących do 5 kategorii: ubrania (10 przedstawicieli), drzewa (10), ptaki (10), meble (9), owoce (9). Przy czym jedno słowo - kiwi- należało do 2 kategorii: owoce i ptaki (w powyższym przedstawieniu liczebności kategorii włączone do owoców). Słowa były ułożone w kolejności losowej w trzech kolumnach - każda po 16 słów.

Słowa które miały służyć do zbadania efektu prototypowości - jabłko i dąb - umieszczono mniej więcej pośrodku listy (pozycja 24 i 27) czyli tam, gdzie normalnie prawdopodobieństwo odpamiętania jest bardzo niskie, co pozwala na uzyskanie "czystego" efektu prototypowości (jeśli zostanie wykazany).

Badani otrzymali również kartki formatu A4 z wyciętym pośrodku okienkiem, w którym mogło być widoczne tylko jedno słowo.

PROCEDURA

Badani otrzymali dwie kartki - listę słów oraz kartkę z "okienkiem". Na dany przez eksperymentatora sygnał odwrócili kartkę na stronę, na której wypisane były rzeczowniki i przykryli je kartką z "okienkiem" w ten sposób, że w okienku było widoczne tylko pierwsze słowo. Zapamiętywali słowo przez czas trzech sekund, po czym eksperymentator stukał długopisem w stół, co było sygnałem do przesunięcia "okienka" na niżej położone słowo. Po zakończeniu procedury odłożono listy w ten sposób, że widoczna była ich czysta strona. Badani przez czas 5 minut odpamiętywali zapamiętany materiał- zapisywali na kartce słowa (w takiej kolejności w jakiej przychodziły im do głowy). Przed rozpoczęciem procedury nie informowano badanych że słowa należą do wspólnych kategorii.

ZMIENNE

Niezależna: pozycja słowa na liście

typowość - nietypowość słowa

zelpy słowne

Zależna: liczba odpamiętanych słów

HIPOTEZY SZCZEGÓŁOWE

  1. Elementy umieszczone na początku listy (pozycja 1-5) będą się charakteryzowały wyższym prawdopodobieństwem zapamiętania niż pozostałe elementy na liście
  2. Elementy umieszczone na końcu listy (pozycja 39 - 48) będą się charakteryzowały wyższym prawdopodobieństwem zapamiętania niż pozostałe elementy na liście
  3. Typowi przedstawiciele kategorii (jabłko i dąb) będą się charakteryzowali wyższym prawdopodobieństwem zapamiętania, niż pozostałe elementy na liście
  4. Stosowanie kategoryzacji będzie wpływać na efektywność pamięci.

WYNIKI

EFEKT PIERSZEŃSTWA, ŚWIEŻOŚCI, PROTOTYPOWOŚCI

Korelacja pomiędzy pozycją słowa na liście a prawdopodobieństwem odpamiętania wynosi r = -0,253 (p<0,08). Prawdopodobieństwo zapamiętania wyrazów objętych efektem pierwszeństwa wyniosło 0, 83, prototypowości- 0,44, świeżości - 0, 58.

Różnice pomiędzy prawdopodobieństwem zapamiętania wyrazów objętych poszczególnymi efektami są istotne statystycznie(F=6,69; p < 0,009). Przy czym analiza kontrastów pokazuje, że różnice dotyczą tylko efektu pierwszeństwa. Zapamiętanie początkowych wyrazów na liście było znacznie bardziej prawdopodobne niż zapamiętanie prototypów kategorii- F=10,72, p, 0,02. Zapamiętanie początkowych wyrazów było znacznie bardziej prawdopodobne niż zapamiętanie wyrazów końcowych - F=10,23, p <0,005.

KATEGORYZACJA

Korelacja pomiędzy skutecznością zapamiętywania a stosowaniem kategoryzacji wynosi r = 0,725 i jest istotna na poziomie p,0,0001

Nie ma statystycznej różnicy, jeśli chodzi o prawdopodobieństwo odpamiętania wyrazów należących do poszczególnych kategorii. (F=1,84 p<0,13). Analiza kontrastów pokazała jednak że drzewa są znacznie rzadziej odpamiętywane niż owoce (F=4,28, p< 0,04), meble (F=4,26, p< 0,05) oraz ubrania (F=3,85, p< 0,06).

DYSKUSJA WYNIKÓW

Otrzymane wyniki potwierdziły 1 i 4 hipotezę badawczą. Wystąpił efekt pierwszeństwa, kategoryzowanie sprzyjało efektywności zapamiętywania.

Wśród najczęściej odpamiętywanych słów (odtworzonych przez co najmniej 65% badanych) największą frekwencję wykazały słowa z początku listy (pozycja 1-4).

Najczęściej były odpamiętywane słowa należące do kategorii owoce. Być może działo się tak dlatego że kategoria ta została wzmocniona przez efekt pierwszeństwa - pierwszy i trzeci wyraz był jej przedstawicielem.

Najrzadziej pamiętano drzewa. Pierwszy przedstawiciel pojawił się dopiero na 9 miejscu na liście - wcześniej występowały już 3 owoce, 2 meble, 2 ptaki.

Przy czym każda z tych kategorii zdołała ujawnić swojego dość typowego przedstawiciela (owoc - pomarańcza, mebel - krzesło, ptak - wróbel).

Pierwsze drzewo było słabo kojarzonym przedstawicielem kategorii (klon). Rozróżnialność desygnatów kategorii drzewa jest dużo mniejsza. Nie są one na tyle wyraźne żeby je np. wizualizować.

W badaniu nie wykazano efektu prototypowości. Jabłko było pamiętane przez 65% osób badanych. Jest to wynik niski jak na typowego, najłatwiej kojarzonego przedstawiciela kategorii. Lista słów wykorzystanych w badaniu pochodziła z roku 1994 - może wówczas jabłko było najbardziej typowym owocem. Obecnie inne owoce są również powszechnie dostępne i być może np. prototypowym owocem stała się w tym czasie (dla tego pokolenia) pomarańcza. Drugie słowo mające wykazać efekt prototypowości było pamiętane przez jeszcze niższy procent badanych. Należało ono do kategorii w ogóle słabo pamiętanej - drzewa. Wyrazy z tej kategorii są raczej rzadko używane w potocznym doświadczeniu i także to (oprócz wcześniej wskazanych przyczyn) mogło leżeć u podłoża słabego zapamiętywania.

W badaniu nie wykazano również efektu świeżości . Być może podczas zapamiętywania w pamięci krótkotrwałej badani starali się utrzymać nazwy kategorii prezentowanych rzeczowników. Lub też powtarzali wcześniejsze słowa (zlepki słów). W ten sposób pojemność magazynu uległa zmniejszeniu i trudniej było kodować ostatnie na liście słowa.

Przeprowadzając podobne badania w przyszłości należy przede wszystkim ustalić prototypowych przedstawicieli poszczególnych kategorii - aby w badaniu nad efektem prototypowości rzeczywiście brać tych przedstawicieli którzy są najbardziej charakterystyczni.

Być może dążąc do wykazania efektu świeżości należy zmniejszyć liczbę kategorii do których należą prezentowane słowa.