I. Istota monopolu i jego cechy charakterystyczne

Jedną ze struktur rynkowych, jakie wyróżnia się w ekonomii, jest monopol. Jest to specyficzna sytuacja na rynku, która charakteryzuje się następującymi cechami:

1. występuje jeden producent/sprzedawca dobra lub usługi, zwany monopolistą;

2. monopolista jest cenotwórcą (czyli decyduje to on o poziomie ceny, a nie gra popytu i podaży), a kupujący są cenobiorcami;

3. występuje jeden produkt (dobro lub usługa), który nie ma bliskich substytutów, w związku z czym nabywcy mają do wyboru kupno tego produktu lub rezygnację z jakiegokolwiek zakupu;

4. funkcjonują bariery wejścia na rynek - pozycja monopolisty jest niezagrożona, ponieważ wejście innych producentów na rynek jest zablokowane; bariery mogą mieć charakter technologiczny, finansowy lub prawny.

Zjawisko monopolu na rynku dóbr komercyjnych jest postrzegane negatywnie, ponieważ ogranicza swobodę zachowania nabywców. Z tego powodu państwa najczęściej decydują się na wprowadzanie regulacji antymonopolowych i wspierających wolna konkurencję. Zdarzają się jednak sytuacje, w których struktura monopolistyczna w określonych branżach jest specjalnie utrzymywana przez państwo ze względów społecznych. W Polsce dotyczy to w szczególności dostaw mediów i innych usług komunalnych.

II. Państwo - jego rola na rynku

Przyjmuje się, że optymalne wykorzystanie potencjału gospodarczego kraju zapewnia mechanizm wolnorynkowy, czyli swobodna gra popytu i podaży w warunkach konkurencji doskonałej. Dzięki wolnemu rynkowi struktura wytwarzanych dóbr i usług odpowiada oczekiwaniom i potrzebom nabywców. Z kolei zmiana zapotrzebowania społeczeństwa stanowi sygnał dla producentów do lepszej organizacji procesów. Sprzyja to również postępowi technicznemu. Oczywiście jest to duże uproszczenie, ale można stwierdzić, że mechanizm wolnorynkowy w gospodarce pozwala na uzyskiwanie najlepszej z możliwych kombinacji produktów. Przyczynia się to do rozwoju gospodarczego i poprawy sytuacji obywateli. W związku z tym państwo nie powinno zakłócać sytuacji na rynku, a jedynie podejmować działania mające na celu ochronę rynku i konkurencji.

Rola państwa wydaje się być nieodzowna w przypadku korygowania niedoskonałości mechanizmu wolnorynkowego, czyli w sytuacji:

1. nierównomiernego podziału dochodu narodowego, powodującego konieczność redystrybucji;

2. braku pełnego zatrudnienia czynników wytwórczych;

3. małej skuteczności konkurencji;

4. trudności z optymalną produkcją i dystrybucją dóbr i usług o charakterze publicznym;

5. braku uwzględniania kosztów i korzyści zewnętrznych.

W celu oddziaływania na rynek, a w szczególności chcąc zapewnić bardziej równomierny podział dochodów, państwo stosuje różne instrumenty. Do najbardziej popularnych należy polityka fiskalna, transfery funduszy oraz interwencjonizm ekonomiczny.

Polityka fiskalna zapewnia wpływy do budżetu państwa, które następnie poprzez płatności transferowe mogą trafić do określonych grup społecznych. W ten sposób państwo redystrybuuje środki do osób zarabiających mniej lub tych, którzy nie mogą pracować. Z kolei narzędzia interwencjonistyczne, stosowane przez władze polegają na ustanawianiu cen maksymalnych i minimalnych, w tym poziomu płacy minimalnej. Tego typu działania zaburzają mechanizm rynkowy i mogą odbierać motywację. Ograniczają możliwość maksymalizacji zysku przez przedsiębiorców i nie stymulują wydajności czynników wytwórczych.

Decyzja o wprowadzeniu instrumentów ingerujących w rynek nie jest decyzją prostą. Władze państwa muszą rozważyć, które kwestie są ważniejsze: czy wolny rynek i nierównomierny podział dochodów, czy też bardziej "sprawiedliwy" podział dochodów, ale za to mniejsza wydajność czynników produkcji. Ekonomiści nie są w stanie dać jednoznacznej odpowiedzi, która opcja jest właściwsza. W związku z tym wybór należy do władz państwa, a także pośrednio do społeczeństwa. To właśnie społeczeństwo głosując w wyborach n polityków, którzy później rządzą państwem i podejmują tego typu decyzje.

Jednym z najbardziej niepożądanych mankamentów funkcjonowania rynku jest problem niepełnego zatrudnienia czynników produkcji. Skutkuje to powstawaniem bezrobocia - jednej z największych bolączek współczesnych gospodarek. Brak warunków do pełnego wykorzystania potencjału produkcyjnego sprawia, że gospodarka nie osiąga maksymalnych rozmiarów produkcji. W związku z tym nie zaspokaja w pełni zapotrzebowania zgłaszanego przez społeczeństwo. Może to prowadzić do procesów inflacyjnych. Te zagrożenia wymagają reakcji ze strony państwa. Jego oddziaływanie sprowadza się najczęściej do zwiększania wydatków publicznych oraz stymulowania wydatków prywatnych, np. poprzez obniżenie stawek podatków.

Nieco inaczej wygląda reakcja państwa, jeśli występuje zjawisko inflacji. W takiej sytuacji państwo wpływa na ograniczenie wydatków poprzez np. podniesienie stóp procentowych. Państwo ma do dyspozycji sporo narzędzi, które są na tyle elastyczne, że mogą być wykorzystywane do niwelowania różnych negatywnych zjawisk społeczno-gospodarczych.

Innym problemem, w rozwiązanie którego angażuje się państwo, są koszty i korzyści zewnętrzne. Są to efekty, które nie są bezpośrednio powiązane z procesem produkcji i w związku z tym nie są wkalkulowane w ceny towarów. Państwo może podejmować działania, które spowodują ich uwzględnianie w kalkulacjach rynkowych. Oprócz sterowania polityką fiskalną państwo może do tego celu wykorzystać możliwość kształtowania odpowiednich przepisów prawnych. Kwestie efektów zewnętrznych dotyczą w szczególności dziedziny ochrony środowiska. Koszty zanieczyszczania naturalnego środowiska nie są uwzględniane przez przedsiębiorstwa. Państwo może zastosować nakazy prawne (np. obowiązek montażu filtrów), aby "zmusić" przedsiębiorców do uwzględnienia w kalkulacji tego typu kosztów. Może również nałożyć podatek na producentów wprowadzających zanieczyszczenia do środowiska, który zapewni pokrycie kosztów zewnętrznych. Oczywiście te działania mają wpływ na cenę takich produktów, a tym samym na ich podaż. Państwo oddziałuje w ten sposób na nadmierną alokację zasobów na poszczególnych rynkach i przesuwanie ich do innych branż.

Z kolei sposobem oddziaływania na niewystarczającą alokację zasobów na rynku jest przede wszystkim stymulowanie globalnego popytu. Państwo może to robić poprzez zwiększanie dochodów społeczeństwa (np. wypłacanie stypendiów, zasiłków, waloryzację rent i emerytur), co przekłada się na wzrost siły nabywczej. Innym sposobem jest wpływanie na wielkość podaży poprzez subsydia czy dotacje przedsiębiorstw w określonych branżach. Państwo zapewnia środki na subwencjonowanie i dotowanie poprzez instrumenty fiskalne.

III. Czynniki pozacenowe wpływające na rynek

Podstawową kategorią w ekonomii jest rynek, czyli instytucję, dzięki której wszelkie transakcje kupna i sprzedaży są możliwe. Z rynkami mamy do czynienia w codziennym życiu, np. kupując chleb w osiedlowej piekarni, kupując ubranie w butiku czy jedząc kolację w restauracji. Kontakty między stroną sprzedającą i kupującą mogą przybierać formę bezpośrednią (np. zakup owoców na straganie) lub pośrednią (np. nabycie akcji na giełdzie za pośrednictwem biura maklerskiego). Rynek można także podzielić, stosując kryterium zasięgu - tzn. wydzielić rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzypaństwowy i globalny.

Nie można mówić o rynku bez kategorii konkurencji. Przez konkurencję rozumie się sytuację, kiedy podmioty na rynku współzawodniczą ze sobą o zawarcie transakcji, dążąc do osiągnięcia swoich celów. Z konkurencją mamy do czynienia zarówno po stronie sprzedających, którzy walczą ze sobą o pozyskanie klienta, a tym samym osiągnięcie zysku. Zaś nabywcy konkurują między sobą o produkty, których podaż na rynku jest ograniczona.

Konkurencja nie zawsze wygląda na rynku tak samo. Sytuacja zależy przede wszystkim od rodzaju dobra oferowanego na rynku. Jeśli sprzedawany jest towar, który jest jednorodny i którego nie można właściwie różnicować, kształtuje się konkurencja cenowa. W takiej sytuacji instrumentem regulującym rynek (czyli ilość sprzedawanego towaru oraz liczba transakcji) jest cena. Natomiast w sytuacji, w której w obrocie jest produkt niejednorodny, dający się znacznie różnicować, to czynnikiem decydującym o zakupie może być: jakość towaru, cechy użytkowe, wytrzymałość, reklama, udzielana gwarancja, warunki zakupu i serwisowania czy marka. We współczesnej gospodarce na większości rynków występują dobra dające się różnicować, co sprawia, że mamy do czynienia z tym drugim rodzajem konkurencji. Istotnym elementem współczesnej konkurencji są narzędzia promocji (reklama, sprzedaż promocyjna itp.) oraz wykreowana moda. Jest to konkurencja pozacenowa, ponieważ o zawarciu transakcji i o wielkości podaży decydują czynniki niezwiązane stricte z ceną produktu.

Cena pełni ważną rolę na rynku. Z jednej strony niesie informację dla kupujących o tym, ile muszą zapłacić, aby nabyć towar. Pełni też funkcję informacyjną dla producentów - dostarcza informacji o tym, jaką ilość należy produkować, by znaleźć odbiorców i jakie jest zapotrzebowanie potencjalnych kupujących oraz ich skłonność do zapłaty. Jeśli zapotrzebowanie społeczeństwa na dany produkt okaże się znacznie większe niż jego ilość dostępna na rynku, producenci podniosą cenę takiego dobra. Wysoka cena będzie sygnałem dla innych producentów do zwiększenia produkcji, a tym samym osiągnięcia wyższych przychodów. Wzrost podaży spowoduje ustalenie się nowej ceny na rynku. Jednak zmiana ceny na jednym rynku wpłynie również na sytuację na innych rynkach. Wynika to z ograniczonych zasobów, których zaangażowanie w większą produkcję jednego towaru zmniejsza możliwość ich wykorzystania w innej branży. Analogicznie - jeśli popyt na dany towar będzie niższy niż jego oferowana ilość, producenci obniżą poziom ceny, by sprzedać wyprodukowaną ilość. Mechanizm ceny pozwala na koordynację sytuacji na rynku, czyli dostosowanie poziomu produkcji poszczególnych dóbr do zapotrzebowania na nie z uwzględnieniem optymalnego wykorzystania zasobów.