Monopol jest formą rynku, na którym występuje tylko jeden sprzedający i nieograniczona liczba kupujących. Monopolista kontroluje podaż i ceny, dąży do maksymalizacji zysków przez podnoszenie cen i kształtowanie produkcji w taki sposób, aby osiągnąć jak największą różnicę między całkowitym przychodem ze sprzedaży a całkowitym kosztem. System monopolistyczny sprowadza się do tego, że konsumenci płacą więcej za produkty monopolisty, ponieważ to on sam dyktuje ceny.
Monopol pełny sam ustala cenę, za jaką sprzeda swoje produkty i dostosowuje się w zależności od tego jak zareaguje popyt. W punkcie równowagi monopolista może wyznaczyć cenę maksymalną, po jakiej sprzeda swoje produkty zapewniając sobie maksymalny zysk. Taką cenę nazywamy ceną monopolową.
Cenę monopolową obrazuje punkt przecięcia się krzywej popytu z wielkością produkcji przynoszącą maksymalny zysk monopolisty. Określając poziom ceny monopolowej należy wyznaczyć wielkość Q maksymalizującej zysk a później, uwzględniając daną krzywą popytu, należy wyznaczyć cenę maksymalną, po której dana wielkość produkcji może być sprzedana.
Monopol jest tematem do dyskusji wielu uczonych.
George A.Stigler uważał, że maksymalne zyski gwarantują producentowi ceny monopolistyczne, dlatego producentom zależy na tym, aby być monopolistą na rynku.
Uważał również, że przedsiębiorstwo nie będące monopolistą może zwiększyć swoją sprzedaż po cenach niższych od monopolistycznych, ale również bardzo korzystnych. Stigler przeprowadził również analizę niższych cen stosowanych przez konkurencję. Zauważył zmniejszenie liczby klientów na rzecz konkurencji jak również trudności w zdobywaniu nowych klientów.
Zdaniem Ludwiga von Misesa monopol występuje wtedy, gdy cała podaż danego produktu jest pod kontrolą jednego przedsiębiorcy lub grupy współdziałających ze sobą przedsiębiorstw. Taka sytuacja pozwala monopoliście na ograniczenie podaży i tym samym podniesienie ceny, nie czując zagrożenia przy tym ze strony mniejszych przedsiębiorstw działających w branży. Mises twierdzi, iż nie wystąpią ceny monopolistyczne, jeśli zmniejszenie podaży nie przyczyni się do wzrostu zysku netto. Cena monopolistyczna może zastąpić cenę konkurencyjną tylko wtedy, gdy popyt na produkt jest nieelastyczny.
"Ceny monopolistyczne są ważne, dlatego, że są wynikiem działań biznesu przeciwstawiających się supremacji konsumentów i przedkładających interes monopolisty nad dobro publiczne. Stanowią jedyny przypadek w analizie ekonomii rynkowej, w którym produkcja dla zysku i produkcja na potrzeby ludzi do pewnego stopnia różnią się (...).Charakterystyczną cechą cen monopolistycznych jest ignorowanie życzeń konsumentów". (Ludwig von Mises)
Mises przekonuje, że większość monopoli i cen monopolistycznych powstaje w rezultacie interwencji rządu, jak również na wolnym rynku istnieją uwarunkowania, które umożliwiają ich powstawanie. Na wolnym rynku powstaje monopol naturalny wynikający z natury dostarczanej usługi czy produktu, gdy ze względów np. technicznych nie jest możliwa konkurencja lub jest ona w znacznym stopniu utrudniona. Chodzi tu o monopol surowcowy (np. gazu), monopol geograficzny, monopol ograniczonego miejsca.
Analiza dokonana przez profesora Murraya Rothbarda dotycząca monopolu, ceny monopolistycznej oraz skutków, jakie wywołują te zjawiska jest nieco inna niż ta, którą przedstawia Misesa.
Murray Rothbard uważa, że na wolnym rynku nie ma możliwości, aby rozróżnić cenę dyktowaną przez podmioty monopolistyczne od ceny konkurencyjnej i krytykuje on teorię dotyczącą ceny monopolistycznej.
Zdaniem Murraya Rothbarda nie ma możliwości zmiany ceny pod względem kierunku, w którym podążają - ceny monopolistyczne albo ceny konkurencyjnej. Twierdzi on, że nie jest możliwa do przyjęcia koncepcja tych dwóch cen. W tym przypadku możemy mieć do czynienia jedynie z ceną wolnorynkową.
Powszechnie uważa się, że cenę monopolistyczną uzyskuje się przez zmniejszenie podaży przy nieelastycznym popycie na dany produkt, a co za tym idzie producent uzyskuje większe dochody. Rothbard uważa, że nie można obiektywnie ustalić, czy jakaś cena jest ceną monopolistyczną. Wiadomo jedynie tyle, że wszyscy producenci dążą do takiej wielkości produkcji, która w oparciu o popyt, zapewnia jak największy przychód netto. Usiłują dobrać taką cenę produktu, zachowując inne warunki niezmienione, powyżej której popyt jest elastyczny. Rothbard uważa, że obie ceny, czyli zarówno konkurencyjna jak i monopolistyczna, są cenami wolnorynkowymi i nie ma sensu traktować ceny początkowej jako konkurencyjnej a ceny z kolejnego okresu produkcji jako monopolistycznej.
Według Rotharda nie można porównywać cen produktów, które powstały z podobnych czynników i twierdzić, że na tej podstawie powstała cena monopolistyczna. Dopóki konsumenci nie uznają, że dane towary i czynniki są całkowicie identyczne, dopóty różnice w cenie tych produktów oraz zyski, jakie wypracowuje przedsiębiorca są składnikiem wolnorynkowej determinacji wartości różnych towarów. Nieprawidłową analizą ceny monopolistycznej jest porównywanie różnych towarów i różnych czynników.
