Etatyzm a liberalizm.

Etatyzm jest doktryną polityczną postulującą aktywne zaangażowanie państwa w gospodarce. Oddziaływanie państwa w tej sferze powinno się dokonywać poprzez zakładanie przedsiębiorstw państwowych oraz bezpośrednią ingerencję administracji państwowej w sferę gospodarki. W XIX w. wielu ekonomistów uzasadniało konieczność bardzo szerokiego zaangażowania państwa we wszystkie sfery życia społeczno-gospodarczego. Doktryna ta była popularna również w XX w. W wielu krajach państwo kreowane było na podmiot, który powinien utrzymywać cały system społeczno-gospodarczy. Zgodnie z ideą etatyzmu aktywna i znacząca rola państwa w gospodarce ma na celu przeciwdziałanie występowania kryzysów ekonomicznych, walkę z inflacją i bezrobociem oraz redystrybucję podziału dochodu narodowego.

Przeciwieństwem etatyzmu jest doktryna liberalizmu. Liberalizm opiera się na założeniu, że najskuteczniejszym regulatorem gospodarki jest tzw. "niewidzialna ręka rynku". Zadaniem państwa jest zagwarantowanie odpowiednich rozwiązań instytucjonalnych, które zapewniały będą możliwości prowadzenia nieskrępowanej działalności przez podmioty gospodarujące. Rola państwa w doktrynie liberalizmu sprowadza się do pełnienia jedynie 3 funkcji:

  • ochrony obywateli przez niebezpieczeństwami zewnętrznymi (np. utrzymanie wojska),
  • dostarczania społeczeństwu dóbr i usług o charakterze publicznym, które nie są wytwarzane przez sektor prywatny (np. zapewnienie bezpieczeństwa publicznego),
  • prowadzenia skutecznej administracji, która powinna gwarantować poszanowanie zasad umów społecznych (np. wymiar sprawiedliwości).

Trzy główne rodzaje funkcji państwa w gospodarce.

W każdej gospodarce państwo pełni ważną rolę, choć jego oddziaływanie na kształtowanie się sytuacji w gospodarce posiada zróżnicowane nasilenie w zależności od kraju. Wyróżnić jednak można trzy podstawowe funkcje, które pełni każde państwo:

  • funkcja alokacyjna - polega na alokowaniu (rozdzielaniu) rzadkich zasobów w gospodarce pomiędzy różne możliwości ich wykorzystania; ingerencja państwa w rozdzielaniu zasobów obejmuje tylko część dostępnych zasobów w gospodarce (np. poprzez realizacje strategii rozwoju niektórych branż przemysłu), pozostałe zasoby alokowane są w oparciu o mechanizm rynkowy;
  • funkcja redystrybucyjna - polega na wpływaniu przez państwo na podział dochodu narodowego; państwo wykonuje swoje zadania m.in. poprzez ustalanie minimalnych płac, cen urzędowych, dokonywanie transferów środków (np. poprzez działanie systemu emerytalnego lub dokonywanie wydatków budżetowych pochodzących ze środków finansowych zgromadzonych dzięki systemowi podatkowemu);
  • funkcja stabilizacyjna - polega na oddziaływaniu państwa na wielkość globalnej podaży i popytu na rynku w celu zapobiegania kryzysom gospodarczym; oddziaływanie państwa na globalną podaż odbywa się m.in. poprzez regulacje podatkowe, interwencje na rynku pieniężnym czy wspieranie rozwoju technologicznego gospodarki, zaś na globalny popyt m.in. poprzez kształtowanie polityki wydatków i dochodów budżetu państwa.

Rodzaje podatków.

Podatki klasyfikuje się z punktu widzenia wielu kryteriów.

Podstawowy podział podatków pozwala wyróżnić:

  • podatki bezpośrednie - podatki płacone od dochodów osób prawnych - CIT (najczęściej przedsiębiorstw) oraz od dochodów osób fizycznych - PIT (najczęściej pracowników i osób prowadzących działalność gospodarczą). Do podatków bezpośrednich zalicza się również podatki majątkowe, czyli podatki pobierane od nabywanego majątku. W Polsce większość podatków bezpośrednich ma charakter progresywny, co oznacza, że stawka opodatkowania rośnie wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania (dochodu);
  • podatki pośrednie - podatki nakładane na przedmiot obrotu gospodarczego (towary, usługi). Do podatków bezpośrednich zalicza się podatek VAT (PTU - podatek od towarów i usług), podatek akcyzowy i cło. Podatki te stają się składnikami cen produktów i ostatecznie ponoszone są przez konsumentów tych produktów.

Ze względu na przedmiot opodatkowania można wyróżnić:

  • podatki dochodowe - dla których podstawą opodatkowania są dochody osiągane przez podmioty gospodarujące i osoby fizyczne (podatek PIT i CIT),
  • podatki przychodowe - dla których podstawą opodatkowania są potencjalne przychody pochodzące z posiadanych zasobów (np. podatek rolny),
  • podatki majątkowe - których podstawą naliczenia jest wartość posiadanego / nabywanego majątku (np. podatek od nieruchomości, podatek od spadków i darowizn),
  • podatki od wydatków konsumpcyjnych - które nalicza się od wartości nabywanych produktów i płaci w momencie zakupu (np. podatek VAT, akcyza).

Deficyt i nadwyżka budżetowa.

Elementami budżetu państwa i samorządów terytorialnych są dochody i wydatki budżetowe. Deficyt budżetowy to sytuacja, kiedy dochody budżetowe są niższe od wydatków z budżetu. Nadwyżka budżetowa występuję zaś w przypadku, gdy dochody budżetowe są wyższe od wydatków budżetowych.

Funkcje pieniądza.

Pieniądz posiada w gospodarce cztery podstawowe funkcje:

  • dobra obrachunkowego - umożliwia sprowadzenie wartości wszystkich dóbr i usług do wspólnego mianownika, przez co pozwala na porównywanie ich wartości (w formie cen),
  • środka wymiany - pieniądz w formie gotówkowej występuje jako przedmiot wymiany w transakcjach kupna-sprzedaży (rozliczenie w momencie dokonywania transakcji),
  • środka płatniczego - w przypadkach transakcji kupna-sprzedaży z odroczonym terminem płatności,
  • środka tezauryzacji - pieniądz może służyć gromadzeniu i przechowywaniu bogactwa, np. oszczędności.

Cechy pieniądza.

Do najważniejszych cech pieniądza zalicza się:

  • wartość,
  • podzielność,
  • trwałość,
  • łatwą zbywalność,
  • powszechną akceptowalność.

System pieniężny.

Pod pojęciem "systemu pieniężnego" rozumie się ogół reguł odnoszących się do funkcjonowania pieniądza w gospodarce oraz instytucje odpowiedzialne za emisję i obieg pieniądza, a także zasady działania i współzależności tych instytucji. Reguły w systemie pieniężnym odnoszą się przede wszystkim do:

  • stanowienia obowiązującej jednostki pieniężnej,
  • wartości, sposobu emisji i zabezpieczenia jednostek pieniężnych,
  • wymienialności jednostek na waluty obce,
  • formy cyrkulacji pieniądza.

Rodzaje polityki fiskalnej.

Z punktu widzenia analizy makroekonomicznej wyróżnia się dwa rodzaje polityki fiskalnej: aktywną i pasywną.

Aktywna polityka fiskalna związana jest z wykorzystywaniem władztwa państwowego w zakresie zmian w wielkości dochodów i wydatków budżetowych, które ma na celu osiągnięcie zamierzonego efektu w gospodarce. Stanowi ona zatem wyraz świadomego interwencjonizmu państwowego, wymagającego podejmowania decyzji o zastosowania poszczególnych instrumentów fiskalnych, m.in. takich jak:

  • zmiana wydatków budżetowych na określone cele,
  • zmiana wysokości i zasad opodatkowania (regulowanie dochodów budżetowych),
  • zmiana zasad subwencjonowania podmiotów.

Pasywna polityka fiskalna odnosi się do stosowania pośrednich instrumentów oddziaływania państwa przy wykorzystaniu zjawiska polegającego na automatycznym reagowaniu określonych elementów dochodów i wydatków budżetowych (automatycznych stabilizatorów koniunktury) na zmiany warunków gospodarczych w celu generowania przeciwważnych i kompensujących impulsów w stosunku do wahań koniunkturalnych.

Automatyczne stabilizatory koniunktury umożliwiają oddziaływanie na popyt globalny, a dla ich uruchomienia nie jest konieczne podejmowanie żadnych decyzji. Czas wystąpienia i siła działania stabilizatorów wynika wyłącznie od rozwoju sytuacji gospodarczej. W okresach ekspansji wywołują one tendencję do automatycznego występowania nadwyżki budżetowej (lub zmniejszania się deficytu), zaś w okresach recesji -do powstawania (lub powiększania się) deficytu budżetowego.

Rodzaje polityki pieniężnej.

Z punktu widzenia makroekonomicznego wyróżnia się dwa rodzaje polityki pieniężnej (monetarnej) prowadzonej przez bank centralny: ekspansywną i restrykcyjną.

Ekspansywna polityka pieniężna zakłada zwiększanie podaży pieniądza na rynku m.in. poprzez obniżanie wysokości stóp procentowych (redyskontowej, lombardowej, depozytowej, referencyjnej), obniżanie wysokości stopy rezerwy obowiązkowej, czy zakup papierów wartościowych na otwartym rynku. Polityka ekspansywna prowadzona jest najczęściej w okresie recesji gospodarczej (spadek tempa wzrostu gospodarczego, wzrost bezrobocia). Zwiększenie podaży pieniądza na rynku wpływa na obniżenie się rynkowej stopy procentowej, co wpływa na wzrost globalnego popytu oraz działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw, a docelowo na poprawę sytuacji w gospodarce i na rynku pracy.

Restrykcyjna polityka pieniężna polega na ograniczaniu podaży pieniądza na rynku m.in. poprzez podwyższanie wysokości stóp procentowych oraz stopy rezerwy obowiązkowej, a także sprzedaż papierów wartościowych na otwartym rynku. Polityka restrykcyjna wprowadzana jest najczęściej w odpowiedzi na ryzyko wzrostu inflacji (ogólnego poziomu cen) i jej negatywnych skutków. Zbijaniu inflacji towarzyszą jednak często negatywne zjawiska związane z ograniczeniem rozmiaru popytu globalnego, wielkości inwestycji oraz wzrost bezrobocia.

Podział dochodów podatkowych.

Dochody podatkowe można sklasyfikować według budżetu, które zasilają:

  • dochody państwowe - dochody trafiające do budżetu państwa (np. podatek VAT),
  • dochody samorządowe - dochody trafiające do budżetów samorządów terytorialnych - gmin, powiatów, województw (np. podatek rolny, leśny, od nieruchomości)
  • dochody wspólne - dochody rozdzielane na budżet państwa i budżety samorządów terytorialnych (np. podatek od osób prawnych, podatek od osób fizycznych)

Popyt i podaż.

Popyt to ilość dóbr i usług, którą nabywcy chcą kupić w określonym czasie przy różnych poziomach cen. Zasadniczo zmiany wielkości popytu a ceny mają odwrotny kierunek, co oznacza, że wraz ze wzrostem ceny, ilość produktów, którą chcą nabyć konsumenci, jest niższa, i analogicznie odwrotnie.

W odróżnieniu od popytu potencjalnego wyróżnia się popyt konsumpcyjny, który reprezentuje tą część popytu, która ma pokrycie w funduszu nabywczym konsumentów.

Podaż to ilość dóbr i usług, którą producenci chcą dostarczyć na rynek w określonym czasie przy różnych poziomach cen. Zależność między wielkością podaży a ceną jest dodatnia, co oznacza, że wraz ze wzrostem ceny, ilość produktów, którą chcą producenci zaoferować do sprzedaży, jest wyższa, i analogicznie odwrotnie.

Dobra finalne i dobra pośrednie.

Do dóbr finalnych zalicza się te produkty i usługi, które są nabywane przez ostatecznych użytkowników. Przykładami takich dóbr mogą być produkty i usługi konsumpcyjne, które nabywają gospodarstwa domowe oraz produkty i usługi inwestycyjne, które nabywają podmioty gospodarujące (głównie przedsiębiorstwa).

Do dóbr pośrednich zalicza się te produkty i usługi, które są w całości zużywane w procesie produkcyjnym przez podmioty gospodarujące (zwłaszcza przedsiębiorstwa) przy wytwarzaniu innych produktów.

Zasady budżetowe.

Zasady budżetowe określają system prowadzenia polityki finansowej państwa. Zalicza się do nich m.in.:

  • zasadę rocznego budżetowania - planowanie dochodów oraz wydatków budżetowych następuje w okresach rocznych (rok budżetowy niekoniecznie musi się pokrywać z rokiem budżetowym),
  • zasadę równowagi budżetowej - polega na dostosowywaniu wydatków państwa do możliwości dotyczących dochodów (trafiające do budżetu dochody bieżące z podatków i innych źródeł powinny pokrywać płatności rządowe za produkty i usługi, płatności transferowe oraz inne wydatki budżetowe),
  • zasadę zupełności - budżet powinien obejmować wszystkie dochody i wydatki, nie można ustalać i realizować dochodów i wydatków państwa poza budżetem,
  • zasadę jedności - powinien występować jeden budżet, który stanowić powinien całość organizacyjno-prawną (powinien być ujęty w jednym akcie prawnym),
  • zasadę jawności - gospodarka finansowa państwa powinna być jawna i podawana do publicznej wiadomości na etapie tworzenia, uchwalania i wykonywania budżetu.

Wydatki rządowe.

Wydatki realizowane przez rząd przeznaczane są na następujące cele:

  • finansowanie administracji państwowej i jednostek podległych, działalność wymiaru sprawiedliwości i obrony narodowej,
  • realizacja funkcji społecznych państwa (m.in. ochrona zdrowia, oświata i kultura, pomoc społeczna)
  • wykonywanie zadań interwencyjnych w gospodarce (m.in. wspieranie inwestycji infrastrukturalnych, subsydia dla rolnictwa, wydatki transferowe).

Wydatki rządowe stanowią część globalnego popytu, tym samym ich wysokość może wymiernie wpłynąć na kształtowanie się popytu w gospodarce.

Narzędzia kreowania podaży pieniądza

Do narzędzi kreowania podaży pieniądza zalicza się:

  • zmiany stopy rezerw obowiązkowych - kształtowanie minimalnych relacji rezerw gotówkowych do ogólnej kwoty zgromadzonych w banku wkładów:
    • podwyższenie wysokości stopy rezerw obowiązkowych wywołuje ograniczenie możliwości kredytowych banków, mobilizowanie banków komercyjnych do ściągania wierzytelności od własnych dłużników oraz sprzedaży papierów wartościowych, co wpływa na zmniejszenie podaży pieniądza w gospodarce,
    • zmniejszenie wysokości stopy rezerw obowiązkowych wywołuje zwiększenie możliwości kredytowych banków komercyjnych i atrakcyjności ich oferty kredytowej dla klientów, a tym samym wpływa na zwiększenie podaży pieniądza w gospodarce,
  • zmiany stopy redyskontowej - ustalanie oprocentowania pobieranego przez bank centralny od udzielanych bankom komercyjnym pożyczek pod zastaw papierów wartościowych (głównie weksli):
    • wzrost wysokości stopy redyskontowej wpływa na zmniejszenie wartości redyskontowanych weksli oraz zwiększenie kosztu kredytu, co ogranicza działalność kredytową banków,
    • zmniejszenie wysokości stopy redyskontowej generuje większe zainteresowanie banków komercyjnych sprzedażą weksli bankowi centralnemu oraz rozszerza możliwości ekspansji kredytowej banków komercyjnych,
  • operacje otwartego rynku - sprzedaż lub zakupów papierów wartościowych przez bank centralny.

Oddziaływanie banku centralnego na wielkość podaży pieniądza w gospodarce może mieć charakter:

  • bezpośredni - sprzedaż lub zakupów papierów wartościowych na otwartym rynku,
  • pośredni - zmiana wysokości stopy rezerw obowiązkowych oraz stopy redyskontowej.