Atakiem wojsk hitlerowskich na Polskę w dniu 1 września 1939 roku rozpoczęła się druga wojna światowa - najtragiczniejsze wydarzenie w dziejach ludzkości. Mocarstwa światowe walczyły ze sobą przez prawie sześć długich lat. Ostatecznie pokój podpisano dopiero 8 maja 1945 roku. Wojna przyniosła wiele złego, m.in. ze szczególnym okrucieństwem traktowano niewinnych ludzi oraz przeprowadzano masowe zagłady Żydów. W ciągu tych sześciu najdłuższych chyba lat w historii ludzkości pojawiło się mnóstwo obozów koncentracyjnych, w których zagazowano i uśmiercono miliony osób różnych nacji. Oprócz faszyzmu szerzył się również stalinizm, którego symbolem były łagry sowieckie znajdujące się głównie na Syberii. Dla Polaków II wojna światowa była również okresem bohaterskiej walki z okupantami i próbą niedopuszczenia do ponownej utraty tak ciężko odzyskanej dwadzieścia jeden lat wcześniej niepodległości. Niestety nie udało się tego dokonać, ale bohaterstwo i odwaga walczących na zawsze zapisały się w pamięci potomnych. Przyczynili się do tego również literaci, którzy opisując prawdziwe wydarzenia, starali się ocalić pamięć o niezwykłym poświęceniu tych, którym nie dane było przeżyć. Wojna była wstrząsającym wydarzeniem, które wywarło ogromny wpływ na ludzką psychikę. Nie każdy po wojnie potrafił wrócić do normalnego życia i normalnie funkcjonować (np. samobójstwo Tadeusza Borowskiego).

Utwory powstałe w czasie i bezpośrednio po wojnie, mówiące o tym strasznym okresie, przyczyniły się do znacznego rozwoju literatury faktu. Autentyczne wydarzenia, które wtedy opisywano, były na tyle przerażające, że fikcja literacka okazywała się zbędna. Ważną pozycję wśród powstałych wtedy tekstów zajmują niewątpliwie "Medaliony" Zofii Nałkowskiej. Autorka w czasie swojej pracy w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich spotkała się z wieloma szczególnie wstrząsającymi świadectwami czynów, których dopuścili się hitlerowcy na Polakach i Żydach. Postanowiła to wszystko opisać, aby pokazać prawdę o faszystach i ocalić pamięć poległych. Zbiór siedmiu króciutkich opowiadań ukazał się w 1946 roku. Są to głównie rozmowy i relacje naocznych świadków. Poszczególne opowiadania przybierają postać reportażu, sprawozdania czy protokołu z przesłuchania. Nałkowska nie dodaje nic od siebie, nie komentuje wypowiedzi, nie ocenia i nie ingeruje również w język świadków. Zachowuje jego chaotyczność, drobne błędy i potknięcia. "Medaliony" są pozbawione fikcji literackiej, a wszystkie postaci są autentyczne. Jest to swoisty rejestr zbrodni hitlerowskich. Znajdziemy tam m.in. opisany ze szczególną dokładnością proces produkcji mydła z ludzkiego tłuszczu ("Doktor Spanner"), przypadki kanibalizmu wśród więźniarek oraz opisy makabrycznych warunków, w jakich transportowani byli więźniowie ("Dno"), różne sposoby zabijania ludzi ("Przy torze kolejowym"), opis getta warszawskiego w czasie jego likwidacji ("Kobieta cmentarna") itp. Ta niewielkich rozmiarów książeczka Nałkowskiej stała się potężnym oskarżeniem hitlerowców o zbrodnie ludobójstwa, których dopuszczali się ze szczególnym okrucieństwem. Symboliczną wymową całego zbioru jest jego motto: "Ludzie ludziom zgotowali ten los".

Innym przykładem literatury faktu jest "Pamiętnik z powstania warszawskiego" Mirona Białoszewskiego. Utwór ten jest zapisem powstania z 1944 roku widzianego oczami cywila, zwykłego człowieka, który nie angażował się w walkę wraz z powstańcami. Białoszewski opisuje to wydarzenie dopiero po 25 latach. Mimo iż upłynęło ćwierć wieku, nadal pamięta wiele istotnych szczegółów z tamtego okresu i stara się dokładnie wszystko opisać. Pokazuje jak w tych okolicznościach wyglądała codzienność prostych ludzi, cywilów, jak przerażeni wydarzeniami próbowali zdobyć jedzenie, by przeżyć. Język "Pamiętnika z powstania warszawskiego" jest językiem potocznym. Jest to język mówiony ze wszystkimi tego konsekwencjami: niedomówieniami, błędami, skrótami myślowymi itp. Spotkamy tutaj także wiele zdań krótkich, wykrzyknień i pytań.

Kolejną książką, o której warto tutaj wspomnieć są "Kamienie na szaniec" Aleksandra Kamińskiego. Autor przedstawia autentyczne losy przyjaciół, m.in. Alka, Rudego i Zośki, którzy podjęli czynną walkę z okupantem. Od sabotażu doprowadzającego wroga do wściekłości przeszli oni do przeprowadzania prawdziwych akcji dywersyjnych, np. akcja pod Arsenałem, podczas której próbowali odbić aresztowanego kolegę. Niemal wszystkim bohaterom przyjdzie zapłacić najwyższą cenę za wierność i wiarę w sens walki zbrojnej. Utwór Kamińskiego jest swego rodzaju reportażem - gawędą. Pisarz był harcmistrzem i duchowym przywódcą Szarych Szeregów. Doskonale znał on głównych bohaterów i swoje relacje oparł na rozmowach z nim i zapisach - pamiętnikach Zośki, który to był przywódcą reszty kolegów.

Nie tylko prozaicy podejmowali tematy wojny i okupacji. Inne przedstawienie tych czasów przynosi powstała w tym czasie poezja. Warto wspomnieć tutaj chociażby o dwóch poetach należących do pokolenia Kolumbów: Krzysztofie Kamilu Baczyńskim oraz Tadeuszu Gajcym. Obaj zginęli młodo w powstaniu warszawskim. W swoich wierszach opisywali tragizm czasów, w których przyszło im żyć. Wkraczając w dorosłość, doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że muszą szybko dojrzeć, walczyć i niestety umierać za ojczyznę. W tamtych czasach nie było mowy o realizacji własnych pragnień i marzeń. Na tym właśnie polegał tragizm pokolenia Kolumbów. Ich utwory przepełnione są katastrofizmem, opisują ból i lęk przed śmiercią, wołają w nich do Boga o pomoc.

Można by tutaj wymienić jeszcze wiele tekstów poruszających tematykę wojny i okupacji. Różnią się one między sobą stylem, językiem, bohaterami, ale wszystkie jednakowo przedstawiają tragizm tamtych czasów. Każdy z pisarzy koncentrował się na krytyce systemu hitlerowskiego i stalinowskiego. Ich twórczość miała być swego rodzaju pomnikiem stawianym ofiarom reżimu niemieckiego i radzieckiego. Przedstawiając relacje świadków i uczestników tamtych wydarzeń, tworzą także swoistą dokumentację tego niechlubnego okresu w dziejach ludzkości. Chcą również przestrzec współczesnych odbiorców przed popełnianiem takich samych błędów