Bywa, że uczniowie mają problemy z odróżnieniem dwóch typów krótkiej formy prozatorskiej: noweli oraz opowiadania i określenia te stosują zamiennie. Jest to poważnym błędem, cechy noweli są niezwykle wyraziste i przekonują, że oprócz niewielkiej objętości z opowiadaniem, które jest formą bardziej swobodną, wiele jej nie łączy.

 Nowela - geneza narodzin gatunku

Przywykło się przyjmować, że nowelę jako gatunek stworzył Giovanni Boccaccio, pisząc dzieło Dekameron, w którym zawarta jest nowela wzorcowa - Sokół. A jednak gatunek ten znany był już w starożytności. Pierwsze dzieła nowelistyczne tworzono w Azji Mniejszej, a najbardziej spopularyzowali ten gatunek Grecy. 

Nowela grecka skupiała się głównie wokół tematyki miłosnej, zajmując czytelników barwnymi perypetiami kochanków. Najbardziej znanym wtedy zbiorem nowel była MilesiakaArystyda z Miletu, której niestety nie możemy dziś już poznać, ponieważ zaginęła. Kształt noweli nowożytnej zatem rzeczywiście nadał Boccaccio pisząc Sokoła. 

ajbardziej bujnie gatunek rozwijał się w czasie, gdy w Hiszpanii tworzył Cervantes, słynny ze swych Noweli przykładnych- zbioru dwunastu utworów traktujących głównie o tematyce miłosnej. W Polsce zaś szczyt popularności nowela osiągnęła w wieku XIX, gdy pozytywiści uznali ją za idealny gatunek dla dania wyrazu trapiącym ich problemom społecznym.

Cechy noweli wedle teorii Sokoła

Ponieważ nowelę Boccaccia uznano za wzorcową, stworzono pojęcie zwane teorią sokoła. Rozumie się przez nie obecność w dziele głównego motywu, który przewija się przez kolejne etapy fabuły, odgrywa kluczową rolę i z reguły znajduje się w tytule (jak w noweli Sokół). Cechy noweli idealnej zatem można sprowadzić do następujących punktów:

- krótkość prozy

- wyrazista jednowątkowa fabuła

- minimalny komentarz narratorski

- brak wątków pobocznych

- mała liczba bohaterów

- tok wydarzeń zmierzający do punktu kulminacyjnego, przynoszącego rozwiązanie konfliktu, co finalizuje puenta. Tym sposobem punkt wyjścia zostaje zwykle odwrócony w finale (odmiana losu bohatera)

- puenta bywa dominantą kompozycyjną noweli

Cechy noweli - odstępstwa i wyjątki

Zdarza się, że w utworach uznanych za klasyczne przykłady nowelistyki, występują pewne odstępstwa od normy. I tak, np. w Kamizelce, uznanej za pisaną zgodnie z teorią sokoła, narrator nie pozostaje w cieniu innych postaci, a wybija się na równą im pozycję głównego bohatera. 

Z kolei w jeszcze bardziej swobodnej kompozycyjnie noweli Orzeszkowej, Gloria victis, występują dwa plany: w pierwszym widzimy rozmawiające w lesie drzewa i wiatr, w drugim - wydarzenia, o jakich traktuje nowela.