1.Wizja świata w literaturze średniowiecznej.

Zasadnicza cechą średniowiecznego światopoglądu był teocentryzm. Z greckiego theo - oznacza boga, a centrum to środek. Teocentryzm to postawa światopoglądowa uznająca Boga za wartość najwyższa. Efektem takiego podejścia było skierowanie uwago artystów, naukowców, a za ich pośrednictwem wszystkich ludzi na sprawy Boskie, a wiec życie duchowe. Duchowni stanowili warstwę najlepiej wykształconą w ich ręku znajdowała się niemal niepodzielnie cała edukacja, a także literatura i w znacznym stopniu sztuka. W tej sytuacji podporządkowanie wszystkich dziedzin życia sprawom religijnym nie powinno dziwić. Architektura rozwijała się głównie jako sztuka budowania kościołów, malarstwo dotyczyło przede wszystkim wątków biblijnych, jako tematów godnych uwiecznienia sakralny nurt literatury dominował nad świeckim.

Dla literatury średniowiecza charakterystyczne jest stwarzanie wzorców osobowych, kreowania postaci, które służyły za ideał dla swego stanu. Do najbardziej popularnych należał wzorzec rycerza i świętego. Przy czym w przypadku tego świeckiego ideału pobożność była nie mniej ważna.

Sztuka rozwijała się na królewskim dworze (także w rycerskich rezydencjach) i dwóch ośrodkach kościelnych, przez co jej bieg toczył się dwoma torami świeckim i kościelnym, ale wpływ tego drugiego był ogromny, większość utworów o tematyce świeckiej sławiła pobożność, kara la bohaterów, którzy sprzeciwiali się boskim prawom, a autorzy starożytnym zwyczajem zwracali się w apostrofach do Boga. Literatura świecka wcześniej zaadoptowała język polski. Początkowo wszystkie teksty spisywano po łacinie, z czasem do języka pisanego, a także do poezji zaczęła wkraczać polszczyzna.

Do przejawów teocentryzmu można zaliczyć także powszechną anonimowość sztuki, szczególnie zaś literatury. To, ze dziś nie znamy większości autorów dzieł, spowodowane jest głównie faktem, ze owi autorzy swych utworów na ogół nie podpisywali. Wynikało to z celu twórczości. Otóż artysta tworzył przede wszystkim na chwałę Boga i ku ogólnemu pożytkowi odbiorców, którzy z kontaktu ze sztuką mieli wynosić naukę moralną. Autor nie zabiegał o własną sławę, nie poczuwał się tez do praw autorskich, wszystko, co robił, miało służyć Bogu.

Wracając do literatury parenetycznej trzeba wspomnieć o propagowanych przez nią wzorcach. Świeckie ideały to doskonały władca i rycerz, zaś w nurcie religijnym opiewano świętość ascetów, później także inny rodzaj świętości, oparty głownie na wzorze franciszkańskim.

Doskonałym rycerzem był Roland, tytułowy bohater "Pieśni o Roladzie". Jest to postać historyczna, choć wizja literacka znacznie odbiega od realiów. Ale fakty historyczne nie mają tu większego znaczenia, chodzi wszak o wyobrażenie ideału, jakie panowało w średniowieczu. Etos rycerski wymagał, oddania swemu władcy i ojczyźnie, męstwa i odwagi na polu walki, przestrzegania honorowego kodeksu oraz pobożności. Rycerz musiał być człowiekiem oddanym Bogu. Rycerz (w przeciwieństwie do artystów) mógł dążyć do sławy. Roland został wykreowany zgodnie z tymi zasadami. Jako rycerz Karola wielkiego służył mu wiernie i do końca. Występował przeciwko poganom. To oni zadali mu śmierć, zginął wiec w obronie wiary. O jego pobożności świadczą też ostanie chwile życia, dzielny rycerz tuż przed śmiercią zwraca się do Boga z modlitwa za towarzyszy i króla, dokonuje tez rachunku sumienia. Pojednawszy się z Bogiem i oddawszy mu pod opiekę umiera godnie i z honorem.

Śmierć Rolanda jest ciosem dla jego ukochanej, która nie mogąc znieść bólu po jego stracie również umiera. Watek miłosny nie jest tu jednak rozwinięty, później utwory rycerskie poświęcały mu więcej uwagi, a

Ideał ascety został przedstawiony w "Legendzie o świętym Aleksym". Doskonałość tego wzorca polega na całkowitym wyrzeczeniu się doczesnych przyjemności i poświeceniu w imię Boga. Aleksy poświecił wiele, był zamożnym rzymskim księciem, poślubił wspaniała kobietę, ale nie tego pragnął, dla niego najważniejsza była wiara i zbawienie duszy. By okazać Bogu swą miłość i oddanie, wyrzeka się bogactwa, opuszcza żonę i dobrowolnie zostaje tułaczem i żebrakiem. Każdego dnia umartwia ciało i oddaje się modlitwie. Aleksy całe życie spędza w pokorze, nie buntuje się mimo strasznych upokorzeń, jakich doznaje od służby jego ojca, mieszka w nędznej komórce pod schodami, a na jego ciało wylewne bywały pomyje. Rozpoznanie następuje dopiero po śmierci, której towarzyszą nadzwyczajne zjawiska. Wielkość tej świętości tkwi w sile woli, w dobrowolnym poświeceniu wszystkich ziemskich wartości, którym hołdują ludzie. W średniowieczu uważano, ze cierpienie jest najlepsza droga do zbawienia, toteż świadome jego prowokowanie mieściło się w pojęciu pobożności.

Motyw śmierci

Ukazywanie śmierci przybierało różne formy, w rycerskiej literaturze parenetycznej zwracano uwagę na odwagę w obliczu śmierci. Dla rycerza godna śmierć, to śmierć na polu walki w obronie najwyższych wartości a wiec Boga i Ojczyzny. Śmierć Rolanda jest wręcz wzorcowa. Ważne jest to, ze rycerz ginie w walce z poganami, ze nie obawia się śmierci. Wolał umrzeć niż okazać się tchórzem. Dla niego honor oznaczał poświecenie i odwagę. Scena śmierci bohatera ukazana jest z wyjątko9wym patosem i uwzględnieniem szczegółów. Jej przebieg może nieco dziwić, ponieważ obfituje w symbole, np. wyciagnięcie do Boga rękawicy, mające oddawać hołd lenny, a wiec oddanie się Bogu. Dowodem na jego szlachetność ma być zesłanie aniołów po jego duszę.

Nieco inaczej został ukazana śmierć ascety. Aleksy również miał wiele czasu by się do niej przygotować, ponieważ znał datę swej śmierci. Umiera samotny i nierozpoznany, jednak już po jego śmierci następują cudowne zjawiska świadczące o jego świętości. W tym wymiarze śmierć jest wybawieniem. Aleksy całe życie znosił cierpienie i upokorzenie, wyrzekał się wszelkich przyjemności, dla niego życie było pasmem dobrowolnych cierpień, które prowadzą do Boga, śmierć zaś była bramą do lepszego życia.

Jeszcze inaczej motyw śmierci został potraktowany przez anonimowego twórcę "Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" , jest to utwór w całości poświecony śmierci. Bohaterka jest tu pokazana jako trup kobiecy w czasie rozkładu. Wstrętna postać sieje grozę, a czasem trąca humorem. Najważniejszą nauką, jaką przekazuje jest fakt, ze nikt nie może jej uniknąć, ale ludzie uczciwi, pobożni i prawi nie muszą się jej lękać, żyją w spokoju, nie bojąc się jej nadejścia, natomiast grzesznicy całe życie maja zmącone trwoga, a najbardziej boją się w chwili umierania, ponieważ jest to dla nich początek wiecznej kaźni. Tak wiec życie wieczne po raz kolejny jawi się jako najwyższa wartość, której należy podporządkować doczesne bytowanie.

"Bogurodzica"- to przykład liryki religijnej w języku polskim. Stanowi ona cenne zabytek polskiej poezji średniowiecznej. Jest błagalny hymn, w którym ludzie zwracają się do Matki Bożej z prośbą o wstawiennictwo u Boga. Wierzą bowiem, ze jako przez Niego wybrana ma szczególną moc wspierania ich modlitw. Jednocześnie utwór zawiera partie pochwalne.

Wiersz nie jest jednolity, pierwsze zwrotki są znacznie starsze od pozostałych. Dzieło odegrało duża role jako pierwszy polski hymn narodowy. Duże znaczenie ma też dla badaczy języka, przynosząc wiele informacji o rozwoju języka i liryki polskiej.