Literatura średniowieczna była podporządkowana funkcji przekazywania wiedzy i pouczania. Jej najważniejszym zadaniem było przedstawianie wzorów postępowania, które miały pomóc ludziom dobrze, godnie i pobożnie żyć. Dlatego często pojawiały się w niej tematy związane z tajemnica i sensem życia, śmierci oraz Boga, który stworzył człowieka i świat.
Już sam fakt, że większość utworów tej epoki była twórczością anonimową. Pokazywał ważniejsza niż sława uzdolnionego pisarza jest tematyka jego dzieł. Powstały bowiem nie dla popularności autora, ale dla chwały Najwyższego i pomocy bliźnim. Przykładem tego "Legenda o św. Aleksym", w której anonimowy autor przedstawił człowieka całkowicie oddanego miłości do Boga. Wyrzekł się dóbr doczesnych i radości życia. W ten sposób zabiegał o aureolę świętego. Jego postępowania, pogarda dla świata ziemskiego, pamięć o maksymie "memento mori" (pamiętaj o śmierci), ubóstwo i czystość wyznaczały model życia, który powinien być naśladowany.
"Bogurodzica", uznana za pierwszym polski hymn, to kolejny dowód, że najważniejsze dla człowieka średniowiecza było życie religijne, uwielbianie Boga w każdy możliwy sposób. Pisano religijne utwory, wielbiące Stwórcę, Chrystusa, Matkę Boską i świętych.
Średniowieczne wyobrażenia o tym, jak wygląda życie po śmierci dobrze odzwierciedla "Boska komedia". Ukazano w niej podróż po zaświatach. Między innymi przez piekło (miejsce wiecznej, wyszukanej męki dla grzeszników), czyściec (gdzie grzesznicy odbywają swoją pokutę) oraz raj (krainę wiecznego szczęścia). W ten sposób zwracano uwagę na znaczenie ludzkich uczynków, które decydowały o przyszłości człowieka, oraz wiary w Boga, Jego sprawiedliwość, miłosierdzie i władzę. Przykładem takiej lekcji jest także wiersz "O zachowaniu się przy stole". Według jego autora szacunek okazywany kobietom wynika z tego, że są one jakby odbiciem Matki Chrystusa.
Zadaniem literatura było formowanie ludzkich poglądów, charakterów, udzielanie wskazówek jak żyć, wreszcie społeczna edukacja. "Kroniki" Galla Anonima ukazują króla jako człowieka niezwykle pobożnego i sprawiedliwego, jest on mądrym władcą, który może stanowić wzór dla wszystkich swoich poddanych. Najważniejsze jest dla niego dobro kraju oraz Kościoła.
O tym, że życie każdego człowieka kończy się tak samo przekonywała czytelników średniowiecznych "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią", zawierająca dość krytyczną ocenę ówczesnego społeczeństwa: lekceważących swoje obowiązki i używających uciech duchownych, rozpustne kobiety, niesprawiedliwych sędziów itd. Zapomnieli o nim, że każdy umrze i będzie musiał odpowiedzieć za swoje postępowanie. Utwór miał przypomnieć im o tym i nakłonić ich do zmiany stosunku do świata doczesnego, który przeminie wraz z końcem naszego życia.
Pożegnanie z życiem na ziemi i perspektywa wieczności od zawsze budziły w człowieku lęk. Kultura średniowieczna dokonała personifikacji śmierci, którą ukazywano jako budzącą odrazę, grozę oraz przerażenie niewiastę. Na spotkanie z nią skazany był każdy, zarówno człowiek dobry, jak i zły, bogacz i żebrak. Dla śmierci nie miało to żadnego znaczenia. Jak należy umierać pokazuje tytułowy bohater "Pieśni o Rolandzie". Gdy widzi, że zbliża się chwila jego śmierci, modli się i jedna z Bogiem, a ponieważ był człowiekiem pobożnym nie czuł lęku i przerażenia. Czekał bowiem na spotkanie z Bogiem, na rozpoczęcie nowego życia, będącego nagrodą za poświęcenie, dobre uczynki i miłość do Boga. Utwór ten był wskazówka jak powinni postępować rycerze, jakich wartości bronić i jak zachować się w chwili śmierci. Roland stanowił wzór dla średniowiecznych rycerzy. Jego dzieje doskonale odzwierciedlały najważniejsze aspekty ówczesnego stosunku do człowieka do Boga, a także życia i śmierci.
Dydaktyczny charakter literatury średniowiecznej oznaczał, że jej zadaniem było propagowanie właściwego stosunku do spraw wiary, doczesności i życia wiecznego. Miała wskazywać jak żyć dobrze, ale i potępiać złe uczynki. Dlatego tak wyraźnie przedstawiono w niej między innymi wzorzec rycerza, który wyróżniał się odwagą, poświęceniem dla ojczyzny i Kościoła. Zarazem z potępieniem spotkały się przemoc i okrucieństwo, jakimi charakteryzuje się wojna. W ten sposób rycerz miał być uosobieniem ideału życia chrześcijańskiego. Literatura epoki średniowieczna pisząc o takich osobach i ich życiu nakłaniała czytelników do ich naśladowania.
