Zagadnienia patriotyzmu dotyka zarówno wiersz Do Matki Polki jak i III cz. Dziadów. Oba utwory, stworzone niedługo przed rozpoczęciem powstania listopadowego, są poetyckim sposobem przedstawienia dramatu narodu, jego tragicznej sytuacji, jaka miała miejsce w Polsce pod zaborami. Szczególnie eksponowany jest w tych dziełach element dotyczący bólu i rozpaczy matki Polki.
Dzieło- Do Matki Polki- jest zapoczątkowane apostrofą do tytułowej postaci. Następnie określone są cechy patriotyzmu młodzieży oraz skierowane ostrzeżenia przed zbytnim zawierzaniem takim wartościom, jak polska historia i obyczaje oraz duma narodowa. Bowiem prawdopodobnie dziecko wpatrzone w dawne losy swego kraju i społeczeństwa stanie się przyczyna bólu swojej rodzicielki. Wpatrzony w tragiczną przeszłość oddany ojczyźnie młody człowiek będzie pragnął działać na rzecz jej wyzwolenia. Jego walka będzie bezowocna, gdyż toczyć się będzie o coś, co już dłuższy czas temu upadło.
Natomiast w Dziadach obserwować możemy postać matki w osobie Pani Rollison, która siłą wkracza do salonu Nowosilcowa, okrutnego zabójcy swego syna. Chłopak pojmany przez zaborców- Rollison- oskarżony o udział w spisku, poddany ciężkiemu, brutalnemu śledztwu, był tak dręczony, że doszedł do kresu wytrzymałości psychicznej i fizycznej. Senator Nowosilcow wiedząc o tym rozkazał otworzyć okno i zmusić młodzieńca by popełnił samobójstwo. Kiedy jego matka została poinformowana o domniemanej śmierci swojego dziecka, postanawia sama się zemścić, bez względu na konsekwencje. Przeklina Nowosilcowa i skarży się na niesprawiedliwość Opatrzności. Wówczas Ksiądz Piotr łagodzi jej gniew i żal mówiąc, że Rollison jest bardzo okaleczony, ale żywy.
Pierwszy utwór przepełniony jest żalem i rozgoryczeniem, z jakim poeta kieruje słowa wiersza do polskiej kobiety-rodzicielki. Przepowiada, że czasy pokoju również nie będą wolne od walki, którą będą musiały stoczyć dzieci Polski. Prawdziwie jej oddani będą zmuszeni do zapomnienia o własnej pomyślności i działania tylko na korzyść narodu i kraju. Nie dostąpią za te czyny czci i świetności, stanie raczej odwrotnie: będą opuszczeni przez wszystkich, przepełnieni rozpaczą, nie będący sobą, działający na zasadzie podstępu i konspiracji, zmuszeni do ciągłego kamuflowania. Taka metoda działania nosi widoczne cechy wallenrodyzmu. Ci bohaterowie nie marzą o czci i przetrwaniu w pamięci narodu, co im niezaprzeczalnie przysługuje. Jedynym śladem ich życia będą jedynie "nocne rodaków rozmowy".
Poeta przyzywa matki cierpiących wojowników do przebudzenia w ich synach świadomości tego, co ich spotka. Mają one przygotować swe dzieci na wszelkie cierpienia i więzienie, których w przyszłości doznają. Młodzi muszą przywyknąć do "widoku powroza", "kajdan" czy "katowskiego obucha", gdyż taki rezultat przynosi stawanie przeciwko tak ogromnym siłom. Matki od początku wiedzą, że ich dzieci zginą i cierpią z tego powodu. Tak, jak jej syn toczy bój o wolność, tak ona walczy z ciągłymi wątpliwościami, rozpaczą i strachem
Powstaje nowa kreacja postaci romantycznej kobiety Polki, której funkcja jest smutna, lecz niezwykle istotna w dziejach walko narodowowyzwoleńczych. Jest ona strażniczką najważniejszych dla Polaków wartości, które przekazuje stale swemu potomstwu.
Podobny obraz matki prezentuje przytoczony urywek Dziadów. Śmierć dziecka jest dla matki największym cierpieniem, taką właśnie tragedię przeżywa Pani Rollison. Przepełniona jest rozpaczą, zszokowana i zdecydowana na desperackie kroki. Jej własny żywot przestaje się liczyć. Rollison natomiast to ilustracja wojownika o wolność ojczyzny, jak również męczeństwa w imię jej dobra, o którym w wierszu wspomina poeta. W miejsce uczciwego boju został on jednak uwięziony przez podstęp, kłamliwie osądzony i poddany torturom. W takich zdarzeniach można zobaczyć, że losy młodzieńca są analogiczne do historii Syna Bożego- Jezusa Chrystusa. Matka Rollisona jest niczym Matka Bolesna, której dziecko przeżywa męki dla dobra ogółu, zbawia go w swoim niezwykłym posłannictwie. Widać to w pojęciu mesjanizmu, o którym często mówi się przy okazji Polski.
Jednak te dwa utwory wykazują również pewne rozbieżności. W Dziadach Rollison próbuje popełnić samobójstwo, jednak nie umiera, istnieje więc cień szansy na jego wybawienie. Taki obrót sprawy przeczy twierdzeniu, że patriota musi całkowicie upaść podczas boju o wolność, że po jednej przegranej brnie do przodu choćby za cenę życia. Samobójstwo jest natomiast niegodne prawdziwego bohatera, który powinien walczyć do końca. Właśnie takiego czynu dopuścił się Rollison, co znaczy, że matka nie uformowała jego postawy odpowiednio- na kształt tego, jak pisał o tym Mickiewicz. Nacisk ze strony dręczyciela był tak duży, że młodzieniec nie udźwignął brzemienia walki. Wydaje się jakby ten fragment Dziadów ukazywał obraz matki oraz syna, którzy w utworze Do Matki Polki zostali przez poetę wyidealizowani.
Pelikan i Senator są w dziele dramatycznym Mickiewicza wizją bezdusznego okupanta. Tak więc ostatecznie upadek nie jest efektem walki na otwartym polu, lecz wynikiem działań "nieznajomego szpiega" i "sąd krzywoprzysiężny". Jednak tyranii- Senator i Pelikan- symbolizują nie tylko kłamliwego i okrutnego przeciwnika, lecz również konkurujące ze sobą dobro i zło. W pojedynku tym zwycięża oczywiście to drugie.
Inny typ działania i wzór prezentuje ksiądz Piotr- uniżony sługa pokładający nadzieję w Bogu. Chociaż wie, że kraj stoi już na krawędzi upadku, ufa, że koniec tych strasznych wydarzeń będzie uwieńczony zwycięstwem dobra. Stoi przed Senatorem z zimnym spokojem przyjmując jego kpiny, a później kierując wobec nich ostrzeżenie przed działaniem sprawiedliwej opatrzności. Ksiądz Piotr jest postacią zsakralizowaną, ze względu na swą pokorną, przepełnioną ufnością w przyszłość postawę. Przytaczając biblijną opowieść o zbójcy niczym profeta budzi w Senatorze poczucie nieuchronności kary. Starcie dwóch stron- dobrej i złej- będące na straconej pozycji w utworze Do Matki Polki, we fragmencie Dziadów nie jest już tak bezsprzeczne. Pojawia się światło nadziei, które mobilizuje do walki w imię wolności ojczyzny.
Istotnym zagadnieniem jest męczeńskie posłannictwo narodu polskiego, które nie jest uwieńczone zmartwychwstaniem. Dzieło ilustruje polską postawę patriotyczną z okresu zniewolenia. Postawa ta nie jest oparta na rezygnacji i żalu za straconą wolnością, lecz aktywną walką aż do granic wytrzymałości. "Psychika straceńca", wywodząca się z założeń walenrodyzmu, jest wizją oddania ojczyźnie, którego dokonuje nie tylko indywidualny człowiek, ale cała wspólnota narodowa.
W utworach autorstwa Adama Mickiewicza- Do Matki Polki i w Dziadach- ukazana jest narodowa martyrologia oraz nieugięty bój w imię wolności po kres sił i do ostatniego tchu. Matka Polka jest w nich ilustracją ojczyzny, z której rodzą się bohaterowie, dzieci walczące o jej wyzwolenie na śmierć i życie. Dzieła te są także wyrazem czci Mickiewicza dla wszystkich cierpiących polskich matek, które kształtują swoje dzieci w duchu patriotyzmu i poświęcenia, czasem wysyłając ich na pewną śmierć.
