Renesans rozpoczął się w Polowie XIV wieku, a jego schyłek przypada na koniec wieku XVI. Kolebką renesansu były Włochy, a później nowe prądy rozpowszechniły się w innych krajach Europy zachodniej i środkowej. Granice czasowe odrodzenia są różne dla różnych rejonów Europy. We Włoszech epoka rozpoczęła się najwcześniej: początek epoki przypada na XIV wiek, a jej szczytowy okres trwa przez cały wiek XV. W Europie północnej odrodzenie zaczęło się później- w XV wieku, a rozwinęło się w XVI wieku. W Polsce renesans przypada głownie na czasy panowania ostatnich Jagiellonów i trwa od końca XV wieku po lata trzydzieste XVII wieku. We Włoszech epoka renesansu nosi nazwę quattrocento, czyli lata 1400, bo pełnia epoki zmieściła się w całym XV wieku. Autorem nazwy renesans (fr. renaissance) jest dziewiętnastowieczny badacz literatury Jakub Burchardt. Renesans oznacza odrodzenie- odnowienie ideałów antyku, odrodzenie nauki. Korzenie odrodzenia tkwią w działalności filologów- humanistów ( M. Ficino, A. Polizano) przywracających sztuce, literaturze, historii, nauce i filozofii rangę podstawowego wzorca w procesie tworzenia nowej tożsamości kulturowej epoki, której centralnym punktem była kwestia kondycji ludzkiej i autonomia człowieka w kreowaniu własnego rozwoju. Upadek Konstantynopola w 1453 roku i zajęcie go przez Turków spowodowały emigrację uczonych do Włoch. Zaczęli oni krzewić kult dla kultury starożytnej Grecji i Rzymu, nastąpiło odrodzenie się literatury klasycznej. Wzrosło zainteresowanie się człowiekiem, uległ całkowitej zmianie średniowieczny model życia, dominujący w średniowieczu światopogląd teocentryczny został wyparty przez antropocentryzm, według którego człowiek był celem wszechświata. Zrodził się nowy prąd- humanizm renesansowy. Ruch humanistyczny powstał we Włoszech w wieku XV przede wszystkim jako ruch filologiczny. Głównym celem humanistów była nie erudycja filozoficzna czy teologiczna, ale elokwencja, wymowa. Ideałem był doskonały mówca. Głównym hasłem humanistów było "ad fontem"- do źródeł. Humaniści chcieli poznać właściwe znaczenie dawnych tekstów literackich poprzez dotarcie do rękopisów, nie zepsutych średniowiecznymi komentarzami czy zmianami. Arystoteles był autorytetem obok Platona. Humanista mógł być arystotelikiem albo platończykiem, niektórzy głosili poglądy pogańskie, inni chrześcijańskie, ważne było to, w jaki sposób odnajdywali swoje idee. Retoryka pełniła wówczas duże znaczenie, przykładem może być spór cyceronianistów , pragnących naśladować Cycerona z antycyceronianistami, którzy wzywali do umiarkowanego naśladowania w teorii i praktyce pisarskiej. Humaniści byli filologami, a ustalenia filologiczne prowadziły do nowej interpretacji tekstów filozoficznych czy biblijnych. Ustalenia te odegrały ważną rolę w początkach nowego prądu religijnego, jakim była reformacja. Był to drugi z głównych nurtów renesansu, wielki ruch religijny i narodowy XVI wieku, mający na celu reformę Kościoła katolickiego i jego praktyk, reformacja skierowana była przeciwko władzy papieskiej. Początek nowego prądu to 1517 rok, kiedy to miało miejsce wystąpienie Lutra. Marcin Luter w "Tezach o odpustach" żądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Ruchy reformacyjne przyczyniły się do wojen religijnych i podziałów pomiędzy ludźmi, ale osłabiona została władza Kościoła. Wynalezienie druku bardzo się przyczyniło do rozpowszechnienia reformacji. Tezy Lutra wydrukowano w wielkiej ilości, rozprowadzone spowodowały rewolucję w Kościele. Nowymi nurtami wyznaniowymi w związku reformacją były : luteranizm, kalwinizm, anglikanizm i arianizm. Luteranizm był bezpośrednim skutkiem reformacji, był nurtem rozpropagowanym w Niemczech przez Marcina Lutra. Jego wyznawcy głosili , że można odczytywać Biblię indywidualnie, bo Kościół nie jest jedynym autorytetem interpretującym Słowo Boże prawidłowo. Biblię powinno się tłumaczyć na języki narodowe, aby umożliwić samodzielne jej studiowanie przez większą ilość ludzi. We Francji głównym przedstawicielem ruchu reformacyjnego był Jan Kalwin. Kalwiniści głosili wiarę w przeznaczenie, zbawienie człowieka było niezależne od jego woli decyzją Boga. Kalwinizm objął Szwajcarię, Niderlandy. Kalwiniści wierzyli, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach. Nauka tego ruchu propagowała ideał pracy i gromadzenie dóbr. Bezczynność była grzechem. Kalwiniści francuscy zwani hugenotami zapłacili wysoką cenę za swe poglądy, w noc św. Bartłomieja wymordowano ich kilka tysięcy. W Anglii powstanie nowego nurtu wiąże się z prywatnymi dążeniami króla Henryka VIII, który mianował siebie zwierzchnikiem Kościoła anglikańskiego. Prywatny wymiar decyzji króla polegał na tym, że pragnął on poślubić Annę Boleyn, a Kościół katolicki nie chciał dać mu rozwodu. Jako zwierzchnik Kościoła anglikańskiego unieważnił swoje małżeństwo i poślubił ukochaną, którą później skazał na ścięcie.

W Polsce rozwinął się arianizm, który był stanowił jedną z gałęzi kalwinizmu. Arianizm potępiał poddaństwo chłopów, głosił potrzebę wyrzeczenia się bogactw. Arianie byli zwolennikami doktryny Ariusza , który negował boską naturę Chrystusa. Nurt był bardzo radykalny, oprócz założeń religijnych propagował hasła społeczne. Arianie w Polsce nazywani byli braćmi polskimi, przyczynili się do rozwoju kultury i języka polskiego. Prowadzili własną szkołę w Rakowie, znaną z wysokiego poziomu. Odrzucali dogmat Trójcy Świętej , domagali się tolerancji religijnej. W 1658 roku zostali wydaleni z kraju. Ogromny wpływ na kształtowanie się renesansu miał Erazm z Rotterdamu, głosił, że człowiek jest z natury dobry. Jest autorem dzieła "Pochwała głupoty". Kontrowersyjne poglądy głosił Piccolo Machiavelli, autor dzieła "Książę". Zalecał użycie podstępu, fałszu, kłamstwa jeśli wymagało tego dobro ogółu. Wyznawał zasadę "cel uświęca środki", bez skrupułów i wyrzutów sumienia. Władca według Machiavellego miał być lisem i lwem, musiał być przebiegły i silny. Władcy potępiali jego poglądy, ale niektórzy stosowali je jednak w praktyce.

Charakter renesansu kształtowały różne wydarzenia społeczno- polityczne w Europie takie jak: rozpad jednolitej struktury feudalnej , dążenie do zjednoczenia narodowego, wielkie odkrycia geograficzne, odejście od uniwersalizmu Europy, mecenat, wykształcenie się języków narodowych. W centrum zainteresowania był człowiek, wraz z jego radościami i smutkami. Kształtował się nowy ideał człowieka, wszechstronnie wykształconego, wolnego od przesądów, erudyty.

Kultura polska w epoce renesansu zależna była od rozwoju stosunków społecznych i gospodarczych. Za panowania Jagiellonów Polska stała się potęga liczącą się na mapie Europy. Humanizm zaczął przenikać do różnych dziedzin życia społecznego. Akademia Krakowska przechodziła swój wielki rozkwit. Kraków stał się najważniejszym ośrodkiem nowożytnej kultury, zjeżdżali się tu ludzie ze wszystkich stron Polski a także spoza jej granic. Wraz z żoną króla Zygmunta Starego- Bona Sforzą Przybyla do Polski kultura Włoch. Bona wprowadziła do nas również włoszczyznę z Italii. Działalność rozpoczęli tacy humaniści jak : Kallimach i Konrad Celtis. Celtis był założycielem Literackiego Stowarzyszenia Nadwiślańskiego. W 1543 roku zostaje obwieszczona światu teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika. Epoka renesansu to rozwój polskojęzycznej literatury, epoka twórców takich jak Jan Kochanowski czy Mikołaj Rej. Literatura polskiego renesansu ma dwujęzyczny charakter, języku łacińskim pisane są utwory naukowe i publicystyczne, częściowo też poezja. Literatura piękna pisana jest w języku polskim. Tworzą ją ludzie wykształceni na wzorach klasycznych, o wysokim poziomie intelektualnym. Rozwinął się mecenat. Królowie wspierali najwybitniejszych. Mikołaj Rej dostał od króla Zygmunta Starego wieś Temerowce. Król wspierał też Klemensa Janickiego. Po powrocie ze studiów Kochanowskiego wspierali biskupi- Filip Padniewski i Piotr Myszkowski, a także magnaci- Firlejowie i Radziwiłowie. Jan Zamoyski założył i wspierał finansowo Akademię Zamoyską, stworzył ośrodek kulturalno- naukowy. Grzegorz z Sanoka wspierał Kallimacha , a Piotr Tomicki pomagał Janowi Dantyszkowi. W zakresie sztuk plastycznych rozwinął się mecenat bogatego mieszczaństwa, dzięki któremu powstawały w renesansowej Polsce gmachy miejskie z ratuszami na czele. W 1500 roku działalność w Polsce rozpoczął Franciszek Florentczyk, który podjął się przebudowy zamku królewskiego na Wawelu. Dziełem Bartłomieja Berecci jest kaplica Zygmuntowska zbudowana na planie centralnym, typowym dla renesansu, z ogromną kopułą. Wielkim osiągnięciem polskiego odrodzenia jest zbudowana na zlecenie biskupa poety Andrzeja Krzyckiego katedra w Płocku. Najważniejszym wydarzeniem z zakresu architektury jest budowa Zamościa. Najciekawszym artystą tego okresu był Santi Gucci, którego dziełem jest pałac w Książu Wielkim i pałac w Baranowie. Wśród zamków powstałych w tym okresie wymienić trzeba zamek w Krasiczynie. Polski renesans trwa do lat trzydziestych XVII wieku. Dojrzały renesans to wiek XVI, wiek rozwoju oświaty i dobrej koniunktury gospodarczej. Rzeczpospolita była potęgą liczącą się na Wschodzie i Zachodzie.