Literatura od najdawniejszych czasów stanowi źródło wielu postaw, wzorów osobowych i wartości. Ludzie sięgają po książki, aby wyczytać w nich losy postaci podobnych do nich, mających podobne priorytety i marzenia. Literatura przestrzega przed złem, opisuje tragedie, do jakich doprowadzają ludzie uparci i zapatrzeni w siebie, wskazuje drogi, jakim należy dążyć do wytyczonych celów. W wierszach, powieściach, dramatach przekazywano wartości uniwersalne, ale również przedstawiano wizje konkretnej epoki, jej cele i zadania. Literatura miała uczyć, bawić, przekazywać istotne idee, prezentować określone postawy. Jest również, jak pisał Sthendal: " zwierciadłem przechadzającym się po gościńcu", odbijającym rzeczywistość. Współczesny poeta Zbigniew Herbert pisał: " Bądź wierny! Idź!" przekazując główne przesłanie literatury wszystkich epok.
Do największych moralistów literatury Młodej Polskiej należał z pewnością Stefan Żeromski. Przekazywał on na kartach swoich utworów uniwersalne wartości, takie jak: miłość, prawda ponad wszystko i wierność swoim ideom. Bohaterowie jego utworów to bardzo często idealiści nie umiejący się odnaleźć w świecie złych wartości i zastanych schematów. Są bezkompromisowymi bojownikami o to, w co wierzą i choć często muszą zapłacić za to wysoka cenę, nie poddają się.
Jednym z takich bohaterów jest Piotr Cedzyna - postać z opowiadania Doktor Piotr. Po ukończonych studiach wraca do swojego ukochanego ojca. Spotkanie po latach jest dla obu bardzo emocjonujące. Jednak Piotr dowiedziawszy się o oszustwach ojca, który pieniądze na studia syna zdobywał wypłacając robotnikom zaniżone stawki, musi dokonać trudnego wyboru pomiędzy miłością i chęcią bycia z ojcem a wartościami moralnymi, jakie wyznaje. Wybór na pozór ciężki, jest dla bohatera oczywisty. Nie można budować własnego szczęścia na nieszczęściu innych, nie można okradać by samemu się wzbogacić. Piotr postanawia zostawić zrozpaczonego ojca i wyjechać za granicę, by tam zarobić pieniądze na spłatę długu. Żeromski zestawia w tym opowiadaniu dwie moralności: Dominika Cedzyny, który nie widzi nic złego w oszustwach, jakich się dopuszczał i młodego Piotra, wykształconego i inteligentnego wrażliwca, który rozumie, że nie wolno w imię żadnych idei krzywdzić ludzi.
Podobny do Cedzyny jest bohater powieści Ludzie bezdomni - doktor Tomasz Judym. Dzięki pomocy ciotki udaje u się wyrwać z biedoty, skończyć studia i uzyskać dyplom lekarza medycyny. Mógłby zostać bogatym i cieszącym się poważaniem warszawskim lekarzem. Jednak Judyma nie interesują zyski, on chce walczyć o poprawę sytuacji życiowej grupy społecznej, z której się wywodzi. Chce leczyć najbiedniejszych, uświadamiać im wagę higieny, chce również zmieniać podejście ludzi wpływowych i bogatych do niesienia pomocy najbiedniejszym. Ale jego idea zostaje wyśmiana, bo nikt nie chce poświęcać swojego ustabilizowanego życia dla mrzonek młodego Judyma. Bohater nie poddaje się jednak, będzie walczył pomimo wszelkich trudności. Rezygnuje nawet z miłości i szczęścia, jakie mógłby mieć u boku Joasi Podborskiej. Czyni siebie i ukochaną kobietę tytułowymi "bezdomnymi", wiecznymi tułaczami pozbawionymi ciepła i zrozumienia. Judym nie rozumie, że samemu trudno będzie mu walczyć, jest przekonany, że osobiste szczęście zniszczy jego zapał i chęć do przełamywania ludzkiego nieszczęścia. Jego szczytne ideały nie mają jednak szans na realizację, bo samotna walka z wrogim światem jest z góry skazana na przegraną.
Maciej Boryna to bohater uhonorowanej Nagrodą Nobla powieści Władysława Stanisława Reymonta. Chłopi są historią mieszkańców wsi Lipce. Maciej Boryna to najbogatszy gospodarz we wsi. Jest bardzo pracowitym człowiekiem i właśnie dzięki temu zdobył wszystko, co posiada. Jednak fascynacja erotyczna młodą i piękną Jagną przesłania mu wszystko, w co wierzył do tej pory. Niszczy rodzinę, wyrzuca z domu swojego syna, zapomina o ziemi, która jest najcenniejszym darem. Gubi się, traci wszystko, co stanowiło do tej pory wartość w jego życiu. Chce kochać i być kochanym przez Jagusię, ale to sprawia, że zapomina o najważniejszych wartościach. Dopiero na krótko przed śmiercią uzmysłowił sobie swój błąd i dojrzewa do ważnych decyzji. Boryna jest symbolem bohatera zagubionego, nie umiejącego rozpoznać priorytetowych wartości.
W wieku XX nastąpił rozwój nauk psychologicznych, które dały niezwykle interesujący i skomplikowany portret jednostki, uwikłanej w schematy i układy społeczne. Do najsłynniejszych psychologów początku XX wieku należał Zygmunt Freud. Wskazał on czynniki, które wpędzają człowieka w ową schematyczność i sprawiają, że jednostka nie umie poradzić sobie ze swoimi emocjami. Głównym czynnikiem była według Freuda tak zwana "uzda kulturowa". To właśnie kultura stanowi źródło wszelkich zahamowań i nie możności pełnego zrealizowania swych potrzeb. Psychologia dała bardzo cenny obraz człowieka, wytłumaczyła wiele problemów i wskazała czynniki, jakie ograniczają ludzi. Na całkowite ukształtowanie się człowieka ma wpływ wiele elementów takich jak: rodzina, tradycja, kultura, społeczeństwo, w jakim człowiek się wychowuje. To wszystko buduje i kształtuje człowieka. Zaczęto patrzeć na jednostkę poprzez pryzmat historii, kultury. W swoim życiu człowiek jest zmuszony do podejmowania ciągłych wyborów i przyjmowania określonych postaw.
Takie problemy rozważa w swoich utworach pisarka, której twórczość określa się mianem prozy psychologicznej. Jest to Zofia Nałkowska. Do jej najsłynniejszych powieści należy Granica. Utwór ten porusza niezwykle trudny problem miejsca jednostki w społeczeństwie i zależności, na jakie jest skazany. Pisarka próbuje rozważyć człowieka jako niezwykle skomplikowany twór, wskazać motywacje, jakimi się kieruje i wpływ jego uczuć i namiętności na postępowanie. Główny bohater powieści to Zenon Ziembiewicz, postać niezwykle skomplikowana i wielowymiarowa. Granica rozpoczyna się informacją o śmierci głównego bohatera. Zabieg retrospekcji, jaki zastosowała Nałkowska, pozwala skupić się czytelnikowi nie na przebiegu akcji, lecz na przyczynach, które doprowadziły do tej tragedii. Ziembiewicz to inteligent wywodzący się z ziemiaństwa. Urodził się i wychował w Boleborzy. Nie mógł zaakceptować zachowań ojca, który miewał liczne kochanki i nie godził się z postawą matki, która "przymykała oko" na romanse swego męża. Chciał wyrwać się ze schematu boleborzańskiego i żyć inaczej. Jednak okazało się, że człowiek, który nie chciał zaakceptować postępowania rodziców, w swoim życiu zachowuje się dokładnie tak samo. Zenon ma kochankę - Justynę Bogutównę i wymaga od swojej żony Elżbiety akceptacji takiego układu.
W młodości pełen wzniosłych, radykalnych ideałów, z czasem zamienia się w karierowicza ulegającego rzeczywistości. Ziembiewicz zmienia się, zmienia swoje wartości, potrafi łatwo wytłumaczyć sobie swoje wybory. W końcu usprawiedliwiając się stwierdza: " Jest się takim jak myślą ludzie, nie jak myślimy o sobie my". Zatem ideały i bunt zostały zamienione na komfort, wygodę, karierę i "poprawny wizerunek" w oczach społeczeństwa. Ziembiewicz jest przykładem bohatera zagubionego w wiecie, w jakim przyszło mu żyć. Jest człowiekiem słabym moralnie i etycznie. Przegrał więc swoje życie.
Pisarka stawia ważne pytania o cienką granice moralności i odpowiedzialności za życie swoje i innych. Pokazuje jak łatwo można ją przekroczyć i zmienić swoje życie.
Schematami i forami, jakie narzuca nam społeczeństwo zajmuje się w swojej twórczości jeden z najbardziej znanych awangardowych twórców XX wieku - Witold Gombrowicz. Ferdydurke to powieść, która podejmuje niezwykle trudne pytanie o to, co człowieka kształtuje, co ma na niego wpływ i co go określa. Główny bohater to trzydziestoletni Józiu, początkujący pisarz, który zostaje przeniesiony w przestrzeń szkolną. Zostaje tam mu narzucony schemat zdziecinnienia, "upupienia", jak go nazywa Gombrowicz. Józiu pomimo swojego wieku zaczyna się zachowywać tak, jak tego oczekują nauczyciele. Gdy dostrzega ów schemat udaje mu się od niego uciec, a co więcej potrafi się nim bawić i narzucać go innym. Gombrowicz w tej powieści wykłada swoją filozofię "formy". Mówi, że przed "formą" nie ma ucieczki a "kształt narzucony przez otoczenie czyni człowieka zależnym od gustów i mód otoczenia". Forma odbiera człowiekowi indywidualność, odbiera jego osobowość i wolność. Jednak bez formy człowiek nie znałby swojego miejsca w społeczeństwie, nie poznałaby również samego siebie. Czy zatem to nie my decydujemy o sobie? To inni nas określają? Wydawać by się mogło, że tak jest. Każdy człowiek posiada jednak wolną wolę i może wybierać pomiędzy schematami, maskami i rolami, jakie narzuca nam świat. Ważne jest, aby być jak najbardziej wiernym sobie i wybierać te schematy, które nas jak najmniej ograniczają.
Człowiek XX wieku zdaje sobie sprawę, jak bardzo jego życie uzależnione jest od społeczeństwa, jak bardzo zależy od innych. Prawie codziennie jest stawiany w obliczu najróżniejszych wyborów i zawsze musi wybierać pomiędzy wiernością swoim marzeniom i ideałom a uległości wobec niewzruszonego świata. Przykłady bohaterów, których zaprezentowałam świadczą o tym, jak trudne są to wybory i jak łatwo jest zatracić swoją osobowość. Człowiek jest częścią społeczeństwa i wszelkie próby wyrwania się z tej gęstej sieci zazwyczaj kończą się porażką. Jedyne, co można zrobić, to być wiernym sobie, pomimo wszystko wierzyć, że nasze ideały są wartościowe i dobre. "Być wiernym i iść" - taki jest cel i sens naszej ludzkiej egzystencji
