Henryk Sienkiewicz "Ogniem i mieczem"

Początkowa powieść ta miała nosić tytuł "Wilcze gniazdo". Dotyczy ona historii wojen Polaków z Krzyżakami. Drukowaną ją w krakowskim "Czasie" i warszawskim "Słowie" ( 2 maja 1883 - 1 lutego 1884 ); wydanie książkowe ukazało się w 1884 roku.

Streszczenie fabuły

Koniec roku 1647 - południowo - wschodnie kresy Rzeczpospolitej; tzw. Dzikie Pola; rzeka Omelniczek, dopływ Dniepru. Jan Skrzetuski, namiestnik chorągwi husarskiej uratował życie Bohdanowi Chmielnickiemu.

Styczeń 1648 rok. Skrzetuski poznał Helenę Kurcewiczównę; dziewczyna jest już obiecana przez swoją opiekunkę pułkownikowi kozackiemu, Bohunowi.

Po bitwie pod Żółtymi wodami o Korsuniem, zdradzie Krzeczowskiego doszło do okropnej rzezi Polaków, bardzo krwawej i okrutnej; w niewolę do Chmielnickiego dostał się Skrzetuski. Sienkiewicz prezentuje tutaj scenę dialogi pomiędzy Chmielnickim a Skrzetuskim - dzięki temu poznajemy stanowisko samego autora względem historii. Chmielnicki jest mścicielem Ukrainców, za wszystkie krzywdy, które wyrządzili im Polacy. Skrzetuski, którego ustami przemawia autor, wie, że to prawda, ale nie przyjmuje takiego toku myślenie. Nad racjami uciskanych znajdują się przecież wyższe - dobro wspólne ojczyzny, dla której lepsze jest rozwiązywanie problemów polubownie, na drodze ugody. Nie można usprawiedliwiać zbrojnych i krwawych wystąpień przeciwko królowi żadnymi argumentami.

Bohun na wieść o oświadczynach Heleny i Skrzetuskiego podpalił Rozłogi; zabił kniahinię Kurcewiczową i jej synów za zdradę; biją się również chłopi z okolicznej wsi.

Onufry Zagłoba zabiera Helenę - przebiera się w ślepego dziada, a ją w strój chłopaka; wyruszają ze wsi; uciekają oni przed pościgiem Bohuna.

Po przegranej bitwie pod Korsuniem na rozkaz księcia Wiśniowieckiego, wszystkie oddziały mają przybyć do Łubni. Król Władysław zmarł; w gestii regimentarzy, którzy sprawują zastępczo władzę, jest zapewnienie względnego spokoju i zażegnania konfliktu z Kozakami; w tym celu chcą oni ułożyć się jakoś ze zbuntowanymi. Jednym z ważniejszych tutaj wątków jest zderzenie się przekonań politycznych Jeremiego z politykami sprawującymi obecnie władzę w Rzeczpospolitej. Wymowna jest tu scena rachunku sumienia honorowego magnata. Zdaje sobie sprawę, że Kozaków można pokonać jedynie "ogniem i mieczem", ale jednocześnie nie można narażać kraju na zniszczenie. Dlatego ustępuje on. Oni wysyłają z dyplomatyczną rozmową do Chmielnickiego wojewodę Kisiela, ale to nie przynosi rezultatów.

Kozacy zdobywają Bar. Bohun porywa Helenę i daję ją pod opiekę czarownicy Horpyny i jej sługi Czeremisa - mieszkają oni w grocie za wodospadem na Waładynce niedaleko Raszkowa.

Tymczasem Skrzetuski, idąc za poleceniem Wiśniowieckiego, dowiaduje się, jak wielkie jest wojsko Chmielnickiego; opowiada wszystkim, że książę sieje pomór wśród swoich wrogów. Lwów jest zagrożony przez najazdy kozackie.

Bohun chce rozprawić się z Zagłobą, ale w obronie szlachcica staje Michał Wołodyjowski.

Sienkiewicz opisuje scenę pojedynku Bohuna i Wołodyjowskiego, zwanego małym rycerzem.

Na nowego króla Rzeczpospolitej wybrana Michała Korybuta. Tymczasem Skrzetuski dołącza do wojewody Kisiela, który właśnie jedzie z misją pokojową do Chmielnickiego. Ma on okazję obserwować uroczystość wręczenia Chmielnickiemu buławy hetmańskiej i czerwonej chorągwi z orłem, które są znakiem przywódcy kozackiego. Hetman mówi otwarcie, że pokój długa się nie utrzyma.

Helena zostaje w końcu uratowana z rąk wiedźmy przez sprytnego Rzędziana, Wołodyjowskiego i Zagłobę, którzy przebrali się za atamanów kozackich. Kuszel i Roztworowski odbijają groźne odziały kozackie.

Trwa oblężenie Zbaraża, gdzie ginie jeden z ważnych bohaterów powieści - Longin Podbipięta - jest on bardzo odważnym i honorowym rycerzem; Skrzetuski przybywa do króla, który jest w tym czasie w Toporowie i powiadamia go sytuacji. Skrzetuski spotyka wreszcie Helenę.

Epilog: jest rok 1651 - Polacy zwyciężyli bitwę pod Beresteczkiem. Na razie konflikt jest zakończony.

Jak Sienkiewicz traktuje w powieści prawdę historyczną?

Tak naprawdę Kozacy mieli trochę racji, ponieważ musieli być podlegli królowi polskiemu, ale nie mieli oni takich samych przywilejów, jak szlachta polska. Często byli oni ciemiężeni. Sienkiewicz nie wspomina prawie w ogóle o tym fakcie w swojej powieści; nie przedstawia sytuacji Kozaków.

Sienkiewicz przedstawia on całą sytuacje z roszczeniami Kozaków jako wielki bunt narodowo - społeczny, któremu przewodził hetman Chmielnicki. Zdaniem autora nie mieli oni prawa sprzeciwiać się prawowitemu władcy, jakim był polski król. Chciał on podkreślić, że walka Polaków z Kozakami była walką bratobójczą, ponieważ mieli oni przecież jedną ojczyznę, którą była Rzeczpospolita. Wywołali oni niszczącą wojnę domową. Łatwo zauważyć, że Sienkiewicz przyjmuje stanowisko polskiej magnaterii, broni jej stanowiska; pragnie zwycięstwa szlachty kresowej, która znalazła się w największym zagrożeniu w obliczu krwawego buntu kozackiego, niosącego zniszczenie.

Powieść "Ogniem i mieczem" prezentuje bowiem określone poglądy autora na polską historię XVII wieku; powieść ta ma wyższą idee artystyczną, stąd też nie musi ona koniecznie zgadzać się z rzeczywistymi wydarzeniami i faktyczną sytuacją.

Najważniejszym celem Sienkiewicza było:

Przywrócenie pamięci i chwale i potędze, która była Rzeczpospolita w XVII wieku; była ona wtedy w dużym zagrożeniu, ale mogła się bronić dzięki wojskom husarskim. Sienkiewicz przedstawił historię oblężenia Zbaraża i bitwy pod Beresteczkiem jako wielkich zwycięstw Polaków; był to triumf nad najeźdźcami kozackimi. Ostrzega również autor przed zbytnimi kłótniami i konfliktami wewnętrznymi, które mogą tylko niepotrzebnie osłabić państwo; jeśli ludzie nie będą myśleć w kategorii dobra wspólnego, zginą.

Książę Jeremi Wiśniowiecki, nazywany Jaremą - był największym magnatem ukraińskim; bardzo okrutnym królewiczem, ciemiężycielem i wyzyskiwaczem; był pyszny, despotyczny; zawsze dbał tylko o swoje interesy.

Sienkiewicz ukazuje go jako idealnego i rycerskiego władcę, który jest świetnym i szlachetnym politykiem, zdolnym organizatorem, śmiałym, silnym, niezwyciężonym, znakomitym wojownikiem, bohaterem, którego uwielbiają podwładni i rycerze; jest on w powieści ojcem swoich poddanych, postrachem dla buntowników; doświadczonym politykiem, który zasługuje na koronę; jest więc postacią, niemal baśniową.

Bohdan Chmielnicki: narodowy bohater Ukrainy, w powieści ukazany niezgodnie z prawdą historyczną w sposób bardzo negatywny: morderca, barbarzyńca, egoista, dumny despota, chytry, podstępny polityk, zdrajca sprzymierzający się z wrogiem dla osobistych korzyści.

Historia miłosna w powieści "Ogniem i mieczem"

Miłość Heleny Kurcewiczówny i Jana Skrzetuskiego został opisana prosto i tradycyjnie; chociaż przeżyli oni mnóstwo niebezpiecznych przygód, napotkali wiele przeszkód; na drodze stał im przede wszystkim groźny rywal, który mścił się za swoją nieodwzajemnioną miłość. W historii Jana i Heleny możemy zauważyć pewne etapy - poznanie się bohaterów; działanie Bohuna, który chciał pojąć za żonę Helenę; rozłąka zakochanych na skutek toczącej się wojny, w której brał udział Skrzetuski; porwanie Heleny i jej przygody z Zagłobą w czasie ucieczki z Rozłogów; więzienie Heleny przez czarownicę; odbicie jej i ponowne spotkanie ze Skrzetuskim.

Główne postacie powieści

Jan Skrzetuski - jest postacią fikcyjną - ze źródeł historycznych wiadomo, że tak nazywał się husarz, który ze Zbaraża przedostał się do siedziby królewskiej i brał udział w walkach pod Beresteczkiem. Jest to na pewno dowód, że Sienkiewicz sięgał do podręczników historii.

Skrzetuski był namiestnikiem wojska księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Był ulubieńcem i stronnikiem księcia; Skrzetuski szanował go w zamian i traktował jako najlepszego wodza. Działa na chwałę króla - stłumił bunty kozaków, którzy nie chcieli uznać jego zwierzchnictwa i siali zniszczenie we wsiach Rzeczpospolitej.

Był Skrzetuski idealnym rycerzem, to "niezłomny rycerz"; najważniejszymi wartościami dla niego była honor, ojczyzna i jej potęga - mógł dla nich poświęcić swoje życie. Nawet w obliczu własnych przygód i miłości do Heleny nie zrezygnował z służby dla Rzeczpospolitej. Był dumnym i uczciwym człowiekiem, religijnym i prawym; ważne dla niego były ideały chrześcijańskie i wiara, która była przecież częścią rodzimej tradycji.

Bohun był pułkownikiem kozackim; jest również postacią fikcyjną. Miał on sympatię braci Kozaków, którzy nawet układali o nim pieśni i snuli opowieści o jego bohaterskich czynach. Bohun jest postacią niezwykle tajemniczą; niewiele wiemy o jego przeszłości; nie mówi on wiele o sobie, jest raczej powściągliwy. Szaleńczo zakochał się w Helenie, w której budzi głównie strach i lęk; wymusił na jej opiekunce obietnicę ożenku, zrobił to mimo woli samej Heleny. Bohun często wpada w złość; wówczas nie ma dla niego przeszkód - zabija i mści się bez litości na kniahini i jej synach ze zdradę; jest dziki i okrutny, nie znajduje w sobie przebaczenia. Boją się go również wrogowie, ponieważ Bohun jest bardzo odważny i porywczy. Nigdy nie przestał on kochać Heleny - odbudował spalone rozłogi i tam spędził resztę swojego życia.

Helena pochodziła z rodziny Kuncewiczów; wcześnie została sierotą - matka zmarła, wydawszy ja na świat; ojca - księcia Wasyla, który był stronnikiem księcia Michała Wiśniowieckiego - oskarżona niesłusznie o zdradę. Musiał on uciec z kraju. Helena odziedziczyła majątek - wraz z nim jako kilkuletnie dziewczynka dostała się pod opiekę wuja - Konstantyna; gdy zmarł zajmował się nią jego despotyczna żona. Kniahini chciała szybko wydać Helenę za Bohuna, a majątek sprytnie przechwycić. Sama Helena niezbyt często pojawiała się w powieściach, ale jest jedną z ważniejszych postaci - dzięki niej i przez nią mają miejsce wartkie wydarzenia. Helena jest bardzo młoda - ma osiemnaście lat; jest piękną i wdzięczną dziewczyną - jest w niej zakochany Bohun, ale nie daje mu ona żadnych szans. Zakochała się za to w Skrzetuskim od pierwszego wejrzenia - jest pełna dumy i godności.