Henryk Sienkiewicz w swojej powieści "Ogniem i mieczem", która jest częścią "Trylogii" przedstawił konflikt polsko-kozacki. Powieść ta obejmuje lata 1647-1654 i rozgrywa się w okresie powstania Chmielnickiego na Ukrainie. Książka ta prezentuje również takie wydarzenia, jak porażki oddziałów polskich pod Żółtymi Wodami i Korsuniem, upadek Baru, klęskę pod Piławcami, elekcję Króla Jana Kazimierza, ugodę Zborowską oraz zwycięstwo polskiego wojska pod Beresteczkiem.
Konflikt polsko-kozacki prezentowany w "Ogniem i mieczem" zrodził się z ucisku ze strony polskich magnatów. W powieści pojawiają się informacje na temat ich ciężkiej sytuacji, niewoli. Kozacy pod wodzą Bohdana Chmielnickiego zbuntowali się przeciwko władzy - wybuchło powstanie. Po jego wybuchu dochodzi do bitwy pod Żółtymi Wodami, którą to potyczkę Polacy przegrywają. Chmielnicki odnosi również zwycięstwa pod Korsuniem oraz Piławcami. Próby ustanowienia pokoju nie przynoszą żadnego skutku. Chmielnicki dociera pod Lwów, następnie Zamość, ale nie zdobywa jednak tych miast. Kiedy otrzymuje wiadomość o elekcji, postanawia wycofać się na Ukrainę. W 1649 roku próbuje jeszcze dojść do porozumienia z Janem Kazimierzem, ale ostatecznie zajmuje Zbaraż. Na pomoc Janowi Kazimierzowi wyrusza 25-tysięcy żołnierzy. Tę bitwę Chmielnicki jednak przegrywa i ostatecznie zawiera ugodę Zborowską. Dwa lata później toczy się decydująca bitwa pod Beresteczkiem, którą Polacy wygrywają. W 1651 roku natomiast zawiera rozejm z Polską w Białej Cerkwi.
Pisarz pokazał bunt na Ukrainie aby uzmysłowić czytelnikowi niebezpieczeństwo, które groziło ojczyźnie. Chciał przedstawić przede wszystkim sytuację, kiedy społeczne konflikty, spory biorą górę nad dobrem państwa. Sienkiewicz zaprezentował dążenia Kozaków jako dążenie do rozlewu krwi. Potraktował ten konflikt jako wojnę domową. Autor opowiedział się po stronie polskich magnatów i szlachty, która tytułowym ogniem i mieczem przeciwstawiła się buntowi mas ludu.
W powieści "Ogniem i mieczem" Sienkiewicz przeciwstawił dwie postaci historyczne - Jeremiego Wiśniowieckiego oraz Bohdana Chmielnickiego. Pierwszy z nich został pokazany jako odpowiedzialny, stawiający ponad sprawy osobiste dobro Ojczyzny dowódca wojsk polskich. Pisarz pokazał go jako ideał rycerza i wodza. Bohdan Chmielnicki, który był ukraińskim bohaterem narodowym natomiast w powieści został przedstawiony jako postać negatywna - morderca i despota. Sienkiewicz przedstawił go jako podstępnego polityka, zdrajcę, który dla osobistych korzyści układa się z wrogiem.
