Bajki Ignacego Krasickiego – pojęcia i zagadnienia

Aby podjąć rozmyślania nad problematyką Bajek Ignacego Krasickiego, należy szczegółowo zdefiniować samo pojęcie literackie, bowiem jego historia sięga czasów przed naszą erą, zatem można podejrzewać, że nastąpiła dość wyraźna ewolucja i zmiany w obrębie gatunku. A zatem, odwołując się do Słownika Terminów Literackich, przystąpię do określenia terminu.

Za twórcę gatunku tradycyjnie uznaje się Ezopa żyjącego w VI wieku przed naszą erą i wtedy też tworzącego w oparciu o złoża dydaktycznej literatury ustnej. Bajka pełniła funkcję przypowieści, w której na skutek podjętego przez jej bohaterów działania następowała określona zmiana jakościowa, która prowadziła dobitnie sugerowanego pouczenia tak czytającego, jak biorących czynny udział w fabule postaci. Początkowo nośnikami określonych wartości lub prawd społeczno - kulturalnych były zwierzęta, które z czasem utrwaliły się w literackiej tradycji jako ich symboliczne synonimy, na przykład: mrówka - pracowitość, lis - przebiegłość, lew - szlachetność czy baran - głupota. Zasadniczym celem bajek jest ich wychowawczy charakter oraz ciągła ocena krytyczna rzeczywistości współczesnej autorom, co dokonuje się poprzez wyraźnie zarysowany morał, będący wyróżnikiem gatunkowym. W Polsce pierwsze bajki pojawiły się we wczesnym baroku za sprawą literackich poszukiwań Biernata z Lublina i miało to miejsce w XVI wieku. Początkowo były to wierszowane tłumaczenia bajek Ezopa, jednak z czasem poeta pokusił się o własne utwory, które po dziś dzień podawane są jako transparentny przykład bajek zwierzęcych. W okresie oświecenia dokonał się pewien przełom myślowy, dlatego pisarze ponownie sięgnęli form dydaktycznych nieco zapomnianych w baroku. Pierwszym i zarazem najbardziej znanym pisarzem europejskim, który odbrązowił gatunek był oczywiście La Fontanie, który wprowadził do kultury literackiej bajkę narracyjną, zatem wyposażoną w elementy dialogu. Ostatnią odmianą, funkcjonującą w dobie oświecenia, była forma stworzona przez niemieckiego pisarza Lessinga, która była zaprzeczeniem bajki La Fontaine'a - był to model zwięzły i oszczędny w słowa, wyposażony zaś w bardzo wyraźnie zarysowany morał.

Po krótkiej części teoretycznej pora, aby przejść do przedstawienia problematyki Bajek napisanych przez Ignacego Krasickiego. Wydane one zostały w dwóch tomach, pierwszy nosił tytuł Bajki i przypowieści a wydany został w roku 1792, drugi zaś drugi zatytułowany został Bajki nowe i ukazał się w roku 1803.

Cały cykl rozpoczyna Wstęp do bajek, w której to poeta wylicza "idealnych" mieszkańców Polski wraz z ich poszczególnymi zaletami, np.: niepijący szewc czy skromny żołnierz - wyliczenie to zamyka jednak przesiąknięta charakterystyczną ironią myśl o poecie, który nigdy kłamie. Zapewne owo wyliczenie można odczytywać jako apostrofę do przedstawicieli różnych warstw i stanów, do których kierowany jest cały tomik a przede wszystkim jego przesłanie w wymiarze wychowawczym.

Kolejne utwory przynoszą surowe rozliczenie z rzeczywistością, którą obserwował Krasicki, ale także z ostrą krytyką wielu zachowań oraz cech Polaków. Przykładem tego mogą być bajki:

- Groch przy drodze, w której to Krasicki opowiadając historię pewnego rolnika poddał pod rozwagę przesadne skąpstwo tej warstwy społecznej. Morałem płynącym utworu jest bez wątpienia przysłowie "Chytry dwa razy traci", bowiem Rolnik, będący głównym bohaterem, w efekcie swego działania nie zbierze plonów ani z pola z żytem, ani z grochem.

- Kruk i lis, która jest typową bajką ezopową, bowiem głównymi postaciami są zwierzęta. Krasicki poddaje krytyce próżność ludzką, która była cechą większości szlachty zakochanej w swym sarmackim pochodzeniu. Jednocześnie można odnaleźć w wierszu pewną pochwałę sprytu oraz umiejętności posługiwania się słowem, bowiem lis, wykorzystując te właśnie umiejętności zyskuje "wielki kawał sera".

- bajka Ptaszki w klatce jest najbardziej znaną bajką polityczną Krasickiego. Opowiadając historię dwóch czyżyków poeta bardzo ubolewa nad zatraceniem się w młodych ludziach idei walki patriotycznej, potrzeby dążenia zachowania tożsamości narodowej oraz niezrozumieniem tragedii zaborów.

- nie można pominąć obecności wyraźnego wątku religijności czy może raczej pseudoreligijności w twórczości Krasickiego, który był przecież Biskupem Warmińskim. Dewotka to krytyka fałszywej religijności prezentowanej przez bardzo duży odsetek polskiego społeczeństwa. Tytułowa postać spowiadając się bije swoją służącą - chyba nie jest potrzebna wyraźniejsza sytuacja liryczna, by przedstawić tę pełną hipokryzji postawie. Nieco inny aspekt obecności fałszywej religijności ukazany został w bajce Filozof. Pojawia się tutaj bardzo ostra krytyka wszelkich nurtów filozoficznych uniezależniających byt człowieka od boskiego miłosierdzia, które uosabia postać filozofa, a który, choć odwrócony od religii, w momencie swojej choroby staje się gorliwym katolikiem.

- bajka Przyjaciele jest smutną refleksją na temat przysłowia "Prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie". To typowa bajka narracyjna, w której występują postaci zwierzęce posiadają możliwość wypowiedzi oraz oceny rzeczywistości. Kluczową rolę odgrywa zajączek, który choć przekonany był o wartości przyjaźni innych zwierząt, musiał zginąć, bowiem w obliczu zagrożenia nie mógł liczyć na nikogo spośród swoich bliskich.

Powyższe krótkie streszczenia miały na celu ukazać różnorodność form oraz zakresów treściowych poszczególnych utworów zamieszczonych w przywołanych tomach. Warto jednak poświęcić chwilę na omówienie bajek jako całego cyklu literackiego.

Bajki, jak ogólnie się uważa, są arcydziełem twórczości Krasickiego. Ich wymowa plasuje je w nurcie literatury refleksyjnej a jednocześnie nie osądzającej w sposób definitywny, bowiem każdy ma w nich szansę, by zmienić swoje postępowanie; poeta szczegółowo obserwuje otaczającą go rzeczywistość, nadaje jej poetycki charakter, który czasem przybiera żartobliwy wymiar, jednak nigdy nie jest to ton sarkastycznej kpiny lub ośmieszającego szyderstwa. Z drugiej zaś strony są one wyraźną medytacją nad życiem i własnym w nim uczestnictwie, medytacją przepełnioną lirycznym patosem oraz poczuciem braterstwa we wspólnotowym przeżywaniu boskiego daru życia, wreszcie wspaniałą okazją do wyrażenia swoich poglądów filozoficznych. Wykorzystanie wszystkich niemal rodzajów bajek oraz ugruntowanych w tradycji literackiej metafor wpisuje Krasickiego w poczet najlepszych europejskich bajkopisarzy, zaś energia, pomysłowość i różnorodność podejmowanej stylistyki sprawia, że wśród poetów polskiego oświecenia nie ma sobie równych.