1.GENEZA NAZWY:
Oświecenie jest pierwszą epoką w nowożytności, która jest w pełni świadomą swego istnienia. Określano ją jako: "wieku rozumu" (w Anglii), "wieku filozofów" (we Francji) lub wiek "oświecony". Szczególną wagę przywiązywano do potęgi rozumu, które jest światłem rozjaśniającym drogę poznania prawdy.
2.PERIODYZACJA:
W POLSCE:
Okres oświecenia w Polsce dzielimy na trzy fazy:
- wczesną - od lat 40. XVII wieku do roku 1764;
- dojrzałą (czasy stanisławowskie) - lata 1764 -1795;
- schyłkową (czasy postanisławowskie) - lata 1795-1822.
W EUROPIE:
Oświecenie było zupełnie nową epoką w kulturze i literaturze, która narodziła się w Europie Zachodniej pod koniec XVII wieku a zakończyła na początku wieku XIX
3.TŁO HISTORYCZNE:
EUROPA | POLSKA |
| 1696- koniec panowania Jana III Sobieskiego, początek czasów saskich, koniec baroku oraz początek oświecenia. 1764- S. A Poniatowski królem Polski 1772- I rozbiór Polski 1788-1792- obrady Sejmu Wielkiego 1791- uchwalenie Konstytucji 3 maja 1792- konfederacja targowicka 1793- II rozbiór Polski 1794- powstanie kościuszkowskie 1795- III rozbiór Polski (czasy stanisławowskie) 1797- powstanie Legionów Dąbrowskiego we Włoszech 1807- Księstwo Warszawskie 1812- upadek Napoleona 1815- obrady kongresu wiedeńskiego, Królestwo Polskie 1822- wydanie Ballad i romansów przez Mickiewicza |
4.GŁÓWNE POJĘCIA:
RACJONALIZM- ojcem był Kartezjusz. Twierdził, że świat i prawdę można poznać jedynie za pomocą rozumu. Kontynuatorem jego poglądów był Holender Baruch Spinoza, który dorzucił do tej teorii elementy matematyki oraz sztukę dedukcji.
EMPIRYZM- twórcą był angielski filozof - Franciszek Bacon. Uważał on, że źródłem poznania prawdy jest doświadczenie połączone z obserwacją rzeczywistości.
HUMANITARYZM- naczelną zasadą była niepodważalna reguła równości i braterstwa, zaś ogromną rolę odgrywała godność człowieka.
KRYTYCYZM- prąd, który charakteryzował się krytyka Kościoła i jego instytucji oraz jego złych zachowań.
DEIZM- Deiści uznawali, że Bóg istnieje, ale tylko jako stwórca ziemi i nie ingeruje w dalsze jej losy.
ATEIZM- (inaczej materializm) to pogląd, który odrzucał istnienie Boga.
WOLTERIANIZM- WOLTER uważał, że rozum decyduje o prawdzie, o tym, co jest racjonalne i prawdziwe, natomiast nie istnieją cuda poznanie przez instynkt. Jako deista wyznawał zasadę "gdyby nie było Boga należałoby go wymyślić". Jego styl pisarski charakteryzował się paradoksami, dowcipami, sentencjami
TABULA RASA- umysł człowieka zaraz po narodzeniu jest jak czysta tablica, nie zapisana karta, która w wyniku nabywania doświadczenia napełnia się (tabula rasa).
SENSUALIZM- stworzył filozof angielski John Locke; według niego jedyną drogą poznania prawdy są zmysły.
LIBERTYNIZM- to wolnomyślicielstwo, do których zalicza się głównie ateistów, którzy nie wierzyli prawo moralne i kierowali się zawsze epikurejską filozofią, czyli dążenie do rozkoszy i unikanie cierpień i przykrości.
5.NURTY OŚWIECENIA:
|
KLASYCYZM
| SENTYMENTALIZM |
ROKOKO
|
|
Zmierza do jasności, uporządkowania i harmonii; oraz kartezjańska zasada: "to, co jest prawdziwe, jest zarazem jasne i wyraźne". Najważniejsza jest prostota stylu i jasność myśli.
gatunki:
Satyry, bajki, powiastki filozoficzne, komedie, poematy heroikomiczne.
|
Powstał w opozycji do klasycyzmu i był nastawiony na opisywanie wewnętrznych przeżyć człowieka. Sentymentaliści pochwalali czułość i prostotę, zachwycali się nad pięknem przyrody.
gatunki:
Sielanki, wiersze, powieści sentymentalne.
|
Wykształcił się w opozycji do klasycyzmu. Najwybitniejszym arcydziełem Literatury rokokowej jest "Rękopis znaleziony w Saragossie"; ceni sobie piękno jako wartość najwyższą.
|
6.FILOZOFIA:
Światopogląd oświeceniowy opierał się o pogląd z poprzedniej epoki takich myślicieli jak: Kartezjusz (1596-1650), Franciszek Bacon (1561-1626), John Locke (1632-1704), Izaak Newton (1642-1727) i Baruch Spinoza (1632-1677). Pierwszy z nich był ojcem racjonalizmu. Dla niego rozum był jedynym źródłem poznania prawdy, które można osiągnąć tylko za pomocą regularnego działania.
Jego prace i poglądy kontynuował Holender Baruch Spinoza. Uważał on, że prawda jest wtedy, kiedy można coś sprawdzić rozumowo, a droga do niej wiedzie przez matematyczną dedukcję.
7.ŻYCIE EPOKI:
Przełom w historii teatru polskiego
17 listopada 1765 roku otworzono pierwszy polski teatr publiczny. Znajdował się on w budynku opery saskiej. Miał działać według zasady oświeceniowej "uczyć bawiąc". Powstał on z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Obiady czwartkowe
Stanisław August Poniatowski zorganizował spotkania literackie w gronie najwybitniejszych pisarzy tego okresu, które określano mianem obiadów czwartkowych. Spotykali się oni na Zamku. Wśród uczestników obiadów można było spotkać: Stanisława Konarskiego, Franciszka Bohomolca, Adama Naruszewicza, Józefa Wybickiego, Zamojskiego, Trembeckiego oraz Krasickiego.
Rozwój prasy
Najważniejszym wydarzeniem tych czasów było wydanie "Monitora". Czasopismo to wychodziło od 1765 roku i jego wzorem był angielski "Spektator". Całe przedsięwzięcie finansowo wspierał władca, ponieważ czasopismo to było głównym narzędziem w rękach stronnictwa patriotycznego i agitacyjnym na rzecz reform.
Kuźnia Kołłątajowska
Grupa ludzi skupiona wokół osoby Kołłątaja, którzy szerzyli poglądy stronnictwa patriotycznego, propagowali reformy i patriotyczną postawę obywatelską. Krytykowali sarmatyzm szlachecki i dlatego wiele osób nie darzyło ich sympatią. "Założył u siebie kuźnię potwarzy, skąd na niepodległych zdaniu jego mściwe wypuszczają pociski - tak mówił o tym wróg Kołłątaja - Turski, który określił to zgrupowanie kuźnią, co na stałe weszło do nazwy grupy.
Rozwój publicystyki
Publicystyka polskiego oświecenia wywodziła się z potrzeby znalezienia środka, za pomocą którego można by propagować konieczność przeprowadzenia zmian w ustroju Rzeczpospolitej. U jej podstaw stały także różne poglądy filozoficzne, m.in. utylitaryzm. Jedną z pierwszych publikacji tego typu był utwór, pt.: "O skutecznym rad sposobie" Stanisława Konarskiego .
Collegium Nobilium
Istotnym zdarzeniem było utworzenie w roku 1740 przez Stanisława Konarskiego, Collegium Nobilium. Jest to szkoła, w której uczyli się synowie szlacheccy.
Komisja Edukacji Narodowej
Komisja Edukacji Narodowej była pierwszym świeckim organem oświatowym w Polsce, utworzona 14.X.1773r. przez grono ludzi zgromadzonych wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. KEN wprowadziła nauczanie trójstopniowe, czyli szkoły elementarne, średnie, wreszcie Szkoła Główna Koronna i Litewska. KEN spisała także kodeks szkolny, który zawierał założenia programowe oraz organizacyjne szkolnictwa polskiego.
Biblioteka Załuskich
Głównym bodźcem dla powstania kulturalnych instytucji w Polsce stało się zbudowanie w stolicy biblioteki publicznej przez braci Załuskich, która była nieliczną w całej zachodniej Europie dostępna dla wszystkich ludzi. Skupiała się na pielęgnowaniu życia umysłowego Warszawy i prowadziła również działalność bibliograficzną oraz edytorską.
Szkoła Rycerska
Szkoła Rycerska była pierwszą szkołą średnią o charakterze wojskowym. Powstała w 1765 r. Na skutek starań króla Stanisława Poniatowskiego. Głównym dowodzącym był w niej książę Adam Czartoryski. Szkoła miała za zadanie kształcenie i wychowywanie młodzieży szlacheckiej do służby wojskowej. Nauka szkolna podzielona była na część przygotowawczą, ogólnokształcącą i naukę kunsztów (jazda konna, taniec, muzyka). Późniejszymi wychowankami szkoły byli, m.in.: T. Kościuszko, J. Jasiński, J. U. Niemcewicz.
Sejm Wielki
Zwany był również Sejmem Wielkim, który chciał zlikwidować prawo szlacheckie liberum veto, aby była możliwość przeprowadzenia niezbędnych zmian w państwie. Szczytowym osiągnięciem obrad sejmu było uchwalenie w 1791 roku Konstytucji 3 maja- pierwszej tego typu ustawy w Europie. Ale starania sejmu zostały zaprzepaszczone na skutek konfederacji targowickiej i drugiego rozbioru Polski.
8.GATUNKI LITERACKIE:
Duża ilość poglądów sprawiła, że nastąpił rozkwit przeróżnych gatunków literackich oraz wielu utworów, które najczęściej miały charakter dydaktyczno- moralizatorski, który obowiązywał tez klasyczne gatunki, tj. bajki, ody, satyry, tragedie, sielanki, poematy heroikomiczne oraz sentymentalne: powieści, powieści w listach, komedie. Rozkwit twórczości publicystycznej oraz ogromny wpływ filozofii na twórczość literacką sprawił, że upowszechniły się eseje, powiastki filozoficzne oraz felietony literackie.
9.SZTUKA I ARCHITEKTURA:
Oświeceniowa sztuka związana była przede wszystkim z klasycyzmem i rokokiem. Oba prądy uwidoczniły się w architekturze oraz sztukach plastycznych. To w tym stylu powstał paryski klasyczny Panteon, kaplica pałacowa w Wersalu i Kościół Inwalidów. Najbardziej znanym malarzem XVIII wieku był Jacques Louis David (1748-1825). Stosował on chłodną charakterystykę, zdecydowane kontury oraz monumentalne postrzeganie postaci.
Natomiast w Anglii klasycystyczna jest katedra św. Pawła w Londynie. Styl klasyczny w tym kraju prezentuje także gmach British Museum i budynek teatru Covent Garden. Na terenie Niemiec klasyczny jest Teatr Królewski w Berlinie natomiast typem rokokowego wnętrza są wystroje w pałacu Zwinger w Dreźnie i Sanssouci w Poczdamie.
Reprezentantami stylu klasycznego w rzeźbiarstwie byli: Bertel Thorwaldsen (1770-1844) i Antonio Canova (1757-1822).
LITERATURA
1.WOLTER "KANDYD":
POWIASTKA FILOZOFICZNA- opowieść, która wykorzystuje przedstawiane wydarzenia w określonym celu, może być on filozoficzny lub moralny;
Utwór opisuje losy tytułowego bohatera. Kiedy Kandyd zalecał się do Kunegundy został zobaczony przez swojego ojca, który wygonił go z zamku. Wówczas Kandyd ukrył się w zamku, bo nie chciał go opuszczać. Wniosek autora: nie ma skutków bez przyczyny. Kiedy Kandyd opuścił ojczyznę zaczął podróżować po świecie. Zwiedził Eldorado, gdzie mógł zobaczyć, jak dostatnio można żyć. Było w tym kraju pełno złota, jednak mieszkający tam ludzie wcale nie traktowali złota jak coś cennego. Wszyscy żyli w dostatku i dobrobycie. W momencie, kiedy wszyscy mają dobre warunki życia to nie zabiegają o bogactwa.
Opis refleksji na temat zła i dobra. Autor stwierdza, że ludzkiej natury nie można zmienić, ponieważ człowiek ma skłonność do popełniania zła. Wykład na temat nietolerancji religijnej.
2.IGNACY KRASICKI "BAJKI" I "SATYRY":
BAJKA- To alegoryczna opowieść, której bohaterami są zwierzęta, ludzie, przedmioty, które SA pomocne w wyrażeniu pewnej nauki moralnej mającej charakter ogólny i powszechny. Czasami prawda ta jest przekazana bezpośrednio w postaci pointy, a czasami wyjawiona jest już na początku utworu lub autor ja tylko sugeruje.
Szczur i kot
W bajce, pt.: "Szczur i kot" autor wyraźnie gani pychę i ostrzega ans przed nią. Szczur-uosobienie pychy - tak mocno wpadł w samouwielbienie, że zapomniał o rzeczywistości, o czyhającym na niego kocie , który jest sprytny i bezwzględny w działaniu. Z kolei w bajce. pt.: "Kruk i lis", lis zachwala śpiew kruka, tylko dlatego, ze chce zjeść jego ser. Krasicki w tym dziele próbuje nas przestrzec przed brakiem samokrytyki, co może doprowadzić do naszej zguby: "Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym".
Kruk i lis
Bajka opisuje historię, jak sprytny lis podstępem zdobył ser. Znał dobrze kruka i dlatego zaczął go wychwalać, schlebiać mu. Kruk trzymał ser w dziobie. Kiedy lis poprosił go, aby użył swego pięknego głosu i coś mu zaśpiewał, próżny i naiwny lis otworzył dziób i upuścił ser na ziemię. Morał: trzeba uważać na przesadne pochwały, ponieważ może to obrócić się na naszą niekorzyść:
"Bywa często zwiedzonym,
Kto lubi być chwalonym".
Dewotka
Krasicki piętnuje obłudę moralna i fałszywą pobożność, którą można zarzucić niejednemu człowiekowi we współczesności. Tytułową dewotka jest pozornie pobożna. Zachowuje się tak dla ludzi, a w gruncie rzeczy jest zła, zawistna i mściwa. Jej obłuda jest tak ogromna, ze potrafi jednocześnie modlić się i bić swoją służącą z byle powodu. Zdanie Krasickiego na temat takiego zachowania jest jednoznaczne:
"Uchowaj, Panie Boże od takiej pobożności"
SATYRA- jest utworem służącym do ośmieszania lub krytykowania opisywanych w nim zjawisk, wad ludzkich lub społecznych. Przywary są celowo przejaskrawione i wyolbrzymione, pokazane w "krzywym zwierciadle". Satyry mają charakter dydaktyczny. W okresie oświecenia powstały trzy odmiany satyr: obyczajowa (nasiąknięta łagodnym humorem, krytykująca ludzkie wady), filozoficzno-moralna (dotyczy problemów wziętych z życia społecznego), polityczna (piętnuje wady systemu politycznego oraz wytyka błędy samej władzy).
Do króla
W satyrze Krasicki przedstawia portret szlachcica sarmaty w bardzo negatywny sposób. Utwór mówi o królu Polski Stanisławie Auguście Poniatowskim. Autor obrzuca go szeregiem zarzutów: "nie byłeś, prawda, winien temu, żeś nie stary, mądrość, dobroć jako władcy, że jest Polakiem źle to więc, żeś Polak, źle, żeś nie przychodzień." Proponuje, aby stał się bardziej surowy dla poddanych: "nie człowiek, ma zdzierać, gnębić zdzieraj, a będziesz możnym, gnęb a będziesz wielkim." Tak Krasicki pochwalił króla, zaś skrytykował zachowanie szlachty sarmackiej, która swoje wady wytyka królowi.
Pijaństwo
Satyra krytykuje zgubny nałóg, jakim jest alkoholizm, w który popadają często ludzie i tracą swoją godność . autor wyśmiewa słabą wole ludzką, bezsilność, bezradność. Tworzy także zabawny portret psychologiczny i nie tylko, człowieka w tanie upojenia alkoholowego. Poszukuje on ciągle sytuacji do wypicia, każda okazja jest dobra. Utwór ma cel dydaktyczny, ponieważ nakazuje rozsądne myślenie, pochwala wstrzemięźliwość i ćwiczenie silnej woli. Krytykuje wszystkie przywary społeczne, które szkodzą krajowi i narodowi. "Pijaństwo" jest utworem humorystycznym, ale pokazującym bolesna prawdę o człowieku, który nie potrafi nad sobą zapanować i zachować silnej woli, nie umie zapanować nad swoimi zachciankami. Ignacy Krasicki zawiera tu także swoje przemyślenia na temat natury ludzkiej, jak człowiek łatwo popada w nałóg, ulega złu i jak ciężko mu się przeciwstawić.
3.IGNACY KRASICKI "MIKOŁAJA DOŚWIADCZYŃSKIEGO PRZYPADKI":
POWIEŚĆ-jest jednym z głównych gatunków nowożytnej epiki. Odznacza się dużym rozmiarem, dużą ilością wątków i opisywanych wydarzeń oraz postaci. Posiada narratora, który opowiada o tym, co się dziej w świecie przedstawionym. Wydarzenia oraz bohaterowie są nierealni, wymyśleni oraz mocno zindywidualizowane, konkretne. Opisy bogate są w szczegóły.
Główny bohater jest tu celem ośmieszenia, jako nosiciel złych cech. Kiedy Mikołaj znalazł się na wyspie Nipu i zrozumiał wreszcie, jaki sens ma praca, zmienił się nie do poznania. Stał się wzorem do naśladowania, choć to nie uchroniło go od krytyki Krasickiego, kierującego ostre słowa pod jego adresem. Szczególnie atakuje jego sarmackie wychowanie. Powieść ta opisuje, jaką rolę odgrywa doświadczenie w życiu człowieka i chce przekazać, że każdy może się zmienić, jeśli chce. Owa powieść jest utworem, który realizuje zasadę uczyć, bawić oraz wychowywać. Jest niewątpliwie połączeniem cech z wielu rodzajów powieści europejskiej: utopijnej, podróżniczej i obyczajowo - satyrycznej. Dzieło Ignacego Krasickiego ma kształt pamiętnika napisanego przez głównego bohatera i jest biografią XVIII-wiecznego prowincjonalnego szlachcica.
4.IGNACY KRASICKI "MONACHOMACHIA":
POEMAT HEROIKOMICZNY- powstał już w starożytności i miał być parodią eposu bohaterskiego. Parodia miał służyć ośmieszaniu negatywnych zjawisk, złych osób przez nieudolne naśladowanie.
Krasicki oprócz satyr napisał poemat heroikomiczny, pt.: "Monachomachia", opisujący wojnę między mnichami. W "Monachomachii" komizm wiąże się ze sporem pomiędzy dwoma zakonami - karmelitów i dominikanów. Według autora miejsca te są siedliskiem "świętych próżniaków" i szerzy się w nich "wielebne głupstwo". Krasicki gani polskich duchownych za takie wady, jak: pijaństwo, lenistwo, opieszałość, braki w wiedzy oraz głupotę. Komizm sytuacyjny widoczny jest w czasie walki mnichów, tzw. "rycerzy w habitach", którzy pogodzili się w momencie gdy zobaczyli puchar wina. Natomiast kolejną powieścią jest "Myszeida", która opisuje wojnę między myszami a kotami.
5.JULIAN URSYN NIEMCEWICZ "POWRÓT POSŁA":
KOMEDIA- gatunek dramatyczny o pogodnej tematyce i nastroju, mający dużo wątków, które zazwyczaj kończą się pozytywnie i szczęśliwie dla bohaterów. Zawiera dużo komizmu a także karykatury, satyry, groteski. Ma na celu rozśmieszenie widza.
Utwór ma charakter klasyczny. Akcja toczy się wokół konfliktu, który wybuchł między sarmackimi konserwatystami a obozem reformatorskim. Utwór ma charakter agitacyjny, a celem jest doprowadzenie do realizacji ważnych zadań politycznych, tzn. uświadomienie społeczeństwa o konieczności dokonania zmian ustrojowych. Dowodem są kreacje bohaterów: zwolennicy reform są ukazani, jako prawi ludzie, wzorowi obywatele zaś konserwatyści to idioci. Ośmieszone zostały przede wszystkim postacie negatywne. "Powrót posła" zajmuje się problematyką polityczną kraju i dotyczy wprowadzenia w Polsce władzy ustawodawczej i wykonawczej. Wiąże się ściśle z pracą Sejmu Czteroletniego, pomagając mu w czasach szczególnego kryzysu politycznego i społecznego narodu. Jest echem wszystkich spraw rozstrzyganych na Sejmie Wielkim. Utwór głosi proreformatorskie hasła. Niemcewicz popiera następujące zmiany ustrojowe:
- usunięcie liberum veto
- dziedziczność tronu
- zawarcie przymierza z Prusami przeciwko Rosji
- poprawienie stosunków między chłopami i szlachtą
Jednocześnie jest krytyką obozu konserwatywnego z jego wsteczne poglądy, zacofanie, głupotę oraz nieuctwo.
6.STANISŁAW STASZIC "PRZESTROGI DLA POLSKI":
Stanisław Staszic swoje poglądy przedstawił w dwóch wielkich dziełach, pt.: "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" oraz "Przestrogi dla Polski". Jego myśl i poglądy na sprawy społeczno-polityczne wywodzą się z wielkiego patriotyzmu i troski o dobro kraju, z obawy o możliwość utraty niepodległości. Chciał również polepszyć warunki życia mieszczaństwa i chłopów. Dla Staszica ogromne znaczenie ma wykształcenie młodzieży, którą trzeba wychowywać na patriotów, gotowych się poświęcić dla dobra ojczyzny. Znamienne są tu jego słowa: "końcem edukacji krajowej być powinna użyteczność obywatela". Popiera w nauczaniu metody, które umożliwiają logiczne myślenie oraz łączenie teorii z praktyką, nauczanie historii Polski, matematyki, fizyki i chemii. Domagał się, aby odebrano Kościołowi władze nad oświatą, czego chcieli wszyscy zwolennicy reform. Zajął się w swych utworach także prawodawstwem i ustrojem. Chciał zlikwidować liberum veto ("szczęśliwość większej części obywateli jest dobrem publicznym"), dać sejmowi władzę wykonawczą, przedstawiciele mieszczaństwa powinni zasiadać w sejmie obok szlachty i mieć prawo decydowania o swoim losie, domagał się zniesienia pańszczyzny. Sprzeciwiał się wolnej elekcji, domagając się dziedziczności tronu.
6.BIBLIOGRAFIA:
-zeszyt przedmiotowy z języka polskiego
-Dorota Stopka "Barok-oświecenie"
-Adam Kowalski "Zeszyt licealisty do języka polskiego"
-Krzysztof Mrowcewicz "Starożytność-óświecenie
-Cogito nr. 12/2004
