Postać matki często inspiruje twórców. Archetyp miłości macierzyńskiej utrwalony w dziejach kultury kojarzy się jednakże najczęściej z cierpieniem. Stąd i motyw matki w literaturze to zwykle obraz kobiety cierpiącej. Ta, która cierpi najbardziej, traci swe dziecko. Tak jest właśnie w przypadku pierwszych archetypicznych matek.

Motyw matki w Biblii

Pramatką wszystkich ludzi była Ewa, ale o jej zdolnościach do odczuwania uczuć macierzyńskich mało wiemy. Za matkę całej ludzkości zostaje uznana i namaszczona na nią przez Syna umierającego na krzyżu Maryja - ta, która w pokorze przyjmuje wszelkie dotykające ją ze strony Boga doświadczenia. 

Będą one należały zarówno do tych, które napełnią ją dumą i dadzą poczucie wyjątkowości, ale większość będzie wiązała się przede wszystkim z życiem w wielkiej samotności i w poczuciu oderwania od swego Syna. Ten najpierw wcześnie ją opuści, już jako dwunastoletnie dziecko dając jej do zrozumienia w świątyni, że liczą się dlań bardziej sprawy Boga niż te ziemskie, a potem niejeden raz zrani zupełnym wyrzeczeniem się więzów rodzinnych w imię zbawczej misji.

Wreszcie zaś nastąpi jego męczeńska śmierć na krzyżu, a obecność Matki w ciągu całej drogi krzyżowej będzie dowodem, że jakkolwiek pomijana przez Syna, nigdy nie przestała być blisko niego, kochająca, tęskniąca, a teraz cierpiąca w milczeniu przed wyrokami Boga skazującego swego Syna na haniebną śmierć. W kulturze chrześcijan to właśnie pokornie i bez buntu przyjmująca nawet najdotkliwsze cierpienia Matka Boska będzie idealnym wzorem i inspiracją dla innych matek.

Motyw matki w mitologii greckiej

Również szczególnie wyróżnione w mitologii matki, to te, które opłakują stratę. Najwyrazistszym przykładem będzie tu Niobe, chlubiąca się swym macierzyństwem śmiertelniczka, na tyle naiwna, by uznać, że nie spotka ją za to kara surowych i mściwych bogów greckich. Ponieważ jej przechwałki zirytowały Latonę, matkę bliźniąt, Artemidy i Apollona, na jej prośbę dzieci jej uśmierciły całą czternastkę potomstwa Niobe, która zrozpaczona zamieniła się w płaczący z rozpaczy posąg. 

Kiedy utrata dziecka dotyka jednak boginię, Demeter, której córkę Korę porywa Hades, ona nie godzi się na to tak pokornie i poruszony jej skargą oraz boleścią Zeus, nakazuje Hadesowi zwrócić Demeter córkę na pół roku, podczas którego rozradowana spotkaniem matka odradza ziemię pogrążoną w zimowym uśpieniu spowodowanym rozpaczą i tęsknotą bogini urodzajów i plonów.

Motyw matki w średniowieczu

Najbardziej poruszający portret matki cierpiącej został stworzony w Lamencie świętokrzyskim, którego anonimowy autor ukazał obraz Maryi, matki Jezusa, zupełnie odmienny od tego, który utrwaliła w naszej świadomości Biblia. To już nie cierpiąca w milczeniu, godząca się z wolą Boga matka, a zwykła kobieta, której cierpienie dziecka rozdziera serce i zabiera wszelkie tamy, które miały hamować jej gniew i poczucie rozczarowania. 

Matka z Lamentujest rozzłoszczona widokiem oprawcy męczącego jej Syna, rozżalona wobec zwodniczości Boskiego planu, który został zwiastowany jej przez anioła Gabriela (O anjele Gabryjele,/gdzie jest ono twe wesele,/cożeś mi go obiecował tak barzo wiele) i zbuntowana wobec woli Syna nakazującego miłować jej zamiast siebie innych ludzi, uosobionych w postaci św. Jana. 

Nie mam ani będę mieć jinego, jedno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego- stwierdza po prostu. Ten obraz matki cierpiącej z apokryfu maryjnego jest dość niezwykły w epoce teocentryzmu, zawsze uznającej boskie wyroki za święte i niepodważalne.

Motyw matki w romantyzmie

Epoka tak uczuciowa jak romantyzm, nie mogła pominąć obrazu miłości matczynej. Rozważano go i poruszano wielorako, często w powiązaniu ze sprawami ojczystymi, które wydają się z romantyzmem polskim nierozerwalnie związane. Warto jednak przyjrzeć się i obrazom matek ukazanym poza kręgiem spraw ojczystych.

- Maria z Nie-Boskiej komedii- tragiczna postać, która jest dość wyjątkowa pośród portretów matek w literaturze, ponieważ przed rozstaniem z dzieckiem przeżywa jeszcze rozstanie z jego ojcem. Porzucona przez Henryka na rzecz widziadła bohaterka, kochając swe świeżo narodzone dziecko i ciągle jeszcze wiarołomnego męża, chce oszczędzić synowi doświadczenia, jakie było jej udziałem. 

Na wpół obłąkana namaszcza swe dziecko w czasie chrztu na poetę, świadoma, że sam fakt narodzin nie starczy, by zaskarbić dziecku miłość ojca. Sama jednak, popadając w obłęd, opuści swe dziecko - rekompensatą dla niezwykłego od tej pory Orcia będzie kontakt z duchem matki przez resztę jego krótkiego życia.

- Wdowa z BalladynySłowackiego - nieszczęśliwa postać matki, którą rozkochanie w starszej córce zaślepiło na wszystkie wady swego dziecka, co w efekcie zakończyło się tragedią. Najpierw ginie młodsza córka, którą matka traktowała w porównaniu ze starszą nieco po macoszemu, potem sama matka boleśnie przekonuje się, że wypielęgnowała egoistkę i osobę bezwzględną, która nie przebiera w środkach, by spełnić swe marzenia.

- Do matki Polkikieruje Adam Mickiewicz utwór, który będzie pokazywał, jaki jest los polskich matek w trudnym czasie utraty niepodległości. Wychowanie dzieci dla czasów okrucieństwa, nie miłości, gotowość do rozstania z nimi, również utracenia ich na zawsze - wszystko to znamionuje ten obraz matki, który od tej pory zdominuje obraz macierzyństwa w epoce romantyzmu.

- Dziady, cz. III- obraz pani Rollison, nieszczęsnej matki, która w osobie syna traci wszystko, co w życiu miała, jest jednym z najbardziej przejmujących argumentów obciążających carat i jego służalców za zbrodnie popełnione na niewinnych. Kobieta niewidoma, bezbronna, a jednak nie dająca się oszukać, świadoma, że cierpi jej dziecko, dla Nowosilcowa, oprawcy i sługi szatana, jak go ukazał Mickiewicz, jest jednym z najbardziej obciążających upersonifikowanych dowodów jego win.

- Do matki, Rozłączenie- te dwa utwory Słowackiego, twórcy szczególnie związanego z matką, ukazują jak bardzo bolesnym dla dziecka jest utracenie tej, która była mu najbliższa. Jednocześnie jednak zmierzają do wytłumaczenia jej siły powinności, wobec której nie ma odwrotu, nawet jeżeli oznacza dożywotnie rozstanie.

Motyw matki w pozytywizmie

W pozytywizmie wszelkie uczuciowe argumenty służyły częstokroć wyeksponowaniu większych spraw, poruszających dla epoki problemów społecznych. I takie właśnie przyświecają również, gdy twórcy tej epoki ukazują postacie matek. Warto przyjrzeć się choćby tym bohaterkom:

- Samotna matka Michasia, głównego dziecięcego bohatera w z noweli Z pamiętnika poznańskiego nauczycielaHenryka Sienkiewicza. Choć to matka bardzo kochająca, jednakże jej miłość wywiera niszczący wpływ na dziecko, przytłoczone nadmiarem nadziei, której pokłada w nim matka.

Bardzo pragnąc dla syna dobrego losu, kobieta obciąża je ponad własnymi miarę pragnieniami dotyczącymi jego sukcesu naukowego. Chłopiec sterroryzowany tym ładunkiem miłości i pragnień matczynych na próżno stara się im sprostać w nieprzyjaznej Polakom szkole z czasów zaborów. Śmierć dziecka to tragiczny finał miłości macierzyńskiej, która poszła w złą stronę, co ma ukazać również, jak niszczące dla uczniów jest uczenie się w szkole zgermanizowanej.

- Dym- w noweli Konopnickiej ukazana zostaje matka, która codziennie czeka na syna, który pracuje w fabryce. Z kształtu dymu wnioskuje czym w danej chwili zajmuje się jej syn. Niebezpieczne warunki pracy w fabryce powodują śmierć młodego chłopaka i kobieta zostaje zupełnie sama.

- Banasiowa- bardzo przejmujący obraz starej kobiety, która pragnie być na stare lata z córką, ściąga ją do siebie w oczekiwaniu "na śmierć". Ponieważ jednak ta nie przychodzi, matce przychodzi wysłuchiwać wymówek i pretensji, o które w obliczu ogólnej nędzy nie ma do córki pretensji.

Motyw matki we współczesności

Temat zawsze aktualny, w czasach współczesnych powraca szczególnie w poezji. Szereg utworów opiewających szczególną rolę matki w życiu poetów, da się wyliczać bez końca. 

Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, że z uwagi na burzliwe czasy w historii nastąpił powrót do tradycji romantycznej w przedstawianiu cierpienia tracącej dziecko matki (np. w Elegii o chłopcu polskimBaczyńskiego) lub wręcz przeciwnie - pojawiły się drastyczne obrazy zaprzeczające miłości macierzyńskiej pasujące do czasów "odwróconego dekalogu" (np. uciekająca przed własnym dzieckiem matka z Proszę państwa do gazulub wybierająca między swymi dziećmi Zofia z powieści Styrona Wybór Zofii, która podejmuje decyzję o tym, które z jej dzieci pośle na śmierć).