W swoich opowiadaniach Stefan Żeromski zawarł realistyczny obraz polskich ziem po upadku powstania styczniowego i po uwłaszczeniu. Jednakże tematykach tych niewielkich objętościowo utworów jest bardziej różnorodna.
Akcja opowiadania "O żołnierzu tułaczu" została przeniesiona w czasy napoleońskie. Autor przedstawia prawdziwy los Polaka w armii francuskiej, która nie jest skora do udzielania potrzebnego wsparcia polskiemu narodowi w odzyskaniu niepodległości. Władze źle traktują podporządkowanych im chłopów - jeden z nich zostaje brutalnie ukarany za walkę w imię ojczyzn, ale inni przyglądają się temu bez reakcji, co jest objawem politycznej niedojrzałości chłopów, ale także odzwierciedla ciągle żywą ideę wzięcia udziału w planowanym powstaniu. W innych opowiadaniach także często poruszany jest temat braku wrażliwości na ludzkie cierpienie, obojętności wobec bliźnich, którym przydałaby się pomoc, a nawet osiągania korzyści z nieszczęścia innych.
Kolejne opowiadania: "Rozdziobią nas kruki, wrony" i "Echa leśne" poruszają temat powstania styczniowego. Pierwsze z nich przedstawia dramat ubogich chłopów, którzy szukają możliwości zdobycia środków materialnych nawet ograbiając zwłoki martwego partyzanta. Opowiadanie pokazuje, jak bardzo założenia polityki różnią się od realiów polskiej wsi, która nie rozumie przyczyn wybuchu powstania narodowego. Natomiast "Echa leśne" dotykają problemu obrania właściwego stanowiska w stosunku do wydarzenia, które wpływa na kwestię narodową. W opowiadaniu autor przedstawia znieczulenie wysokich rangą wojskowych na los patriotów - także tych, którzy są ich własnymi krewnymi. Rozgoryczenie Żeromskiego jest znaczne, gdy porusza problem reformy uwłaszczeniowej albo braku narodowego ducha w społeczeństwie. Brakuje przywódców, którzy potrafiliby zatroszczyć się o edukację licznego chłopstwa, którzy umieliby je wykorzystać jako potęgę w walkach o wolność ojczyzny.
Inne utwory pomijają wątki poboczne, aby pokazać sytuację polskiej wsi po reformie uwłaszczeniowej, która przyczyniła się do narastania biedy, licznych konfliktów i zastoju gospodarczego. Najważniejsze są tu opowiadania "Doktor Piotr" oraz "Zmierzch", które w negatywnym świetle ukazują zarządców stanowiących dużą liczebnie grupę szlachecką. Nie wahają się oni wykorzystywać nieoświeconych chłopów do własnych korzyści. Żeromski ukazuje niemalże zezwierzęcenie człowieka i kryzys wartości - ci, którzy troszczą się o życie, często je tracą wskutek nadludzkiej i wyzyskującej pracy. Nie brak także nawiązania do deprawującego wpływu bogatych mieszczan na starą i zubożałą szlachtę, która stara się egzystować w trudnej rzeczywistości.
W opowiadaniu "Zapomnienie" pisarz pokazuje dwa czynniki przynoszące ulgę w ludzkim cierpieniu: czas i przyrodę. Także tutaj występuje tematyka dramatycznej rzeczywistości wiejskiej.
W opowiadaniach Żeromski staje się "rozdrapywaczem ran", który krytycznym okiem patrzy na sytuację polskiego społeczeństwa pozostającego pod wieloletnią niewolą.
