Borowicz Marcin- główny bohater, syn szlachcica z Gawronek. W kolejnych szkołach poddawany zabiegom rusyfikacji. Poczucie patriotyzmu odżywa a nim pod wpływem Bernarda Zygiera. W gimnazjum klerykowskim Borowicz jest ulubieńcem inspektora. Świadomość narodowa budzi się w nim po wystąpieniu Zygiera na lekcji języka polskiego. Rozrachunek z polityką zaborcy zaczyna się od symbolicznej sceny obrzucenia błotem nauczyciela.

Radek Jędrzej- syn biednego fornala, którym zainteresował się korepetytor dworskich dzieci. Okazało się, że chłopiec jest inteligentny, przewyższa kolegów dojrzałością emocjonalną, świadomością narodową. Po szkole wiejskiej wyrusza do Klerykowa, aby tam kontynuować naukę w gimnazjum. Wyśmiewany jest z chłopskiego pochodzenia, przez co popada w konflikt, w rezultacie którego może zostać usunięty ze szkoły. Ratuje go Marcin Borowicz.

Stogowska Anna (Biruta)- córka Polaka i Rosjanki. Cierpi z powodu rozdarcia pomiędzy dwa narody, wyjeżdża w głąb Rosji. Obiekt pierwszej młodzieńczej miłości Marcina Borowicza.

Zygier Bernard- przybył do Klerykowa usunięty ze szkół warszawskich za działalność w konspiracyjnych kółkach patriotycznych. Przenosi na grunt Klerykowa idee patriotyczne, inicjuje działalność patriotyczną. Przełomowe znaczenie ma dla Marcina Borowicza właśnie znajomość z Zygierem. Zygier na jednej z lekcji recytuje "Redutę Ordona", co staje się momentem przełomowym dla wszystkich uczniów.

Wiechowski- nauczyciel Marcina w Owczarach. Wykonuje wszystkie zalecenia Rosjan, bo boi się utraty posady, dba o własne korzyści. Nauczyciel skupia się głównie na nauce języka rosyjskiego, zależy mu, by polska młodzież wyrzekła się swojej narodowości. Znudzony swoją pracą, lekcje rozpoczynał od modlitwy. Na koniec dzieci śpiewały nakazaną cerkiewną pieśń chóralną.

Sztetter- nauczyciel języka polskiego. Pozornie człowiek sprawiedliwy, ale jest niebezpiecznym rusyfikatorem. Zmuszał uczniów do myślenia po rosyjsku.

Kostriulew- nauczyciel historii, nieprzyjemny, stara się ośmieszyć dzieje Polski i sprawić, by młodzież wyrzekła się swojej ojczyzny. Opowiada historie, które obrażają Polaków, szydzi z polskości.

Majewski- nauczyciel, który bierze łapówki w postaci zapłaty za korepetycje. Zrusyfikowany Polak, egzaminator.

Kriestoobradnikow- dyrektor, udaje dobrego pedagoga, stara się w ten sposób pozyskać serca uczniów.

Zabielski- inspektor, udaje opiekuńczego pedagoga, zaprasza do siebie, staje się autorytetem, dzięki czemu łatwiej przychodzi mu wychowywanie Polaków na Rosjan. Grzecznością zyskiwał polskich uczniów.

Naczelnik Jaczmieniew- wizytator, oburzony niskim poziomem wiedzy uczniów. Uznał, że uczniowie słabo czytają po rosyjsku:

"Na takie stado- dwu czyta , a pozostali nic nie umieją (...) znaczna ilość czyta po polsku (...) Pan jako Polak i katolik prowadzisz polską propagandę."

Pigwański (Pytia)- korepetytor, mówił i objaśniał po rosyjsku.

Paluszkiewicz- wiejski nauczyciel, który dostrzegł, że Radej jest zdolnym dzieckiem i pokierował jego edukacją.

Iłarion Stiepanycz Ozierskij- nauczyciel języka rosyjskiego, nie radził sobie z dyscypliną w klasie.

Prof. Leim- gospodarz klasy pierwszej, nauczyciel łaciny w niższych klasach. Pochodził ze spolszczonej rodziny niemieckiej.

Szkoła w Owczarach- dzieci uczą się tu wszystkiego po rosyjsku. Ich umiejętności nie są jednak zadowalające, Wiechowski nie jest dobrym nauczycielem.

Gimnazjum w Klerykowie- oparte na dyscyplinie, wszystkie lekcje odbywają się w języku rosyjskim. Po pewnym czasie zaczyna obowiązywać zakaz mówienia po polsku. Za najdrobniejsze przewinienia grożą kary cielesne, nie można posiadać polskiej literatury, uczniowie muszą czytać rosyjskie lektury. Nauczyciele to rusyfikatorzy, chcą pozbawić młodzież tożsamości narodowej. Uczniowie nie poddają się biernie rusyfikacji, dojrzewają do walki o swoje przekonania.

"Syzyfowe prace" to utwór o dorastaniu, o niepokojach światopoglądowych, o rodzeniu się buntu narodowego i świadomości narodowej w młodym pokoleniu. Sylwetkę i losy bohatera oparł Żeromski w dużej mierze na własnej biografii i na doświadczeniach wyniesionych z kieleckiego gimnazjum. Postać drugiego bohatera- Andrzeja Radka wzorowana jest na autentycznej osobie. Akcja powieści toczy się w latach popowstaniowych w zaborze rosyjskim. Społeczeństwo polskie traci wiarę w odzyskanie niepodległości, dzieci wysyłane są do oddalonych szkół, co ułatwia proces rusyfikacji. Nie mają kontaktu z rodzicami, z ojczystym językiem. Władza rosyjska zmusza polską młodzież do pobierania nauk w szkołach, w których językiem wykładowym jest rosyjski. Wśród bohaterów rodzi się bunt, kluczową sceną jest recytacja "Reduty Ordona". Dokonuje się wtedy w uczniach przełom, podejmują wyzwanie, będą walczyć z zaborcą.