Trylogia Henryka Sienkiewicza to utwory:

"Ogniem i mieczem"(1884)

"Potop" (1886)

"Pan Wołodyjowski" (1888)

"Potop" jest drugą z trzech powieści historycznych wchodzących w skład Trylogii Sienkiewicza.

Sienkiewicz do tematu wojen szwedzkich przygotowywał się bardzo sumiennie, wymienił jako źródła "Potopu" ponad dwadzieścia pozycji. "Głównym źródłem do epoki, o której mowa, jest Księga pamiętnicza Jakuba Michałowskiego, wydanie Helcla w Krakowie. Jest to zbiór listów, diariuszów i dokumentów. (...) Do wojen szwedzkich : "Pamiętniki" Paska, Pufendorf (główne źródło)- Caroli Gustavi gesta. Michałowski (ten sam co wyżej)- Księga pamiętnicza. Des Noyers- (Lettres). Medeksza- (Księga pamiętnicza). Gigantomachia (przez) Augustyna Kordeckiego. Galeria Nieświeska, Żywot ks. Januza Radziwiłła Kotłubaja. Pamiętnik Bogusława Radziwiłła. Jemiołowski- (Pamiętnik). Albrycht Radziwiłł- Pamietnik. Kochowski, Rudawski- Kronika. Łoś- Pamiętnik. Z nowych rzeczy: Hist. Wyzwolenia Rzpltej Walewskiego, prof. uniw. krak. Plebański- Jan Kazimierz i Maria Ludwika. Kalicki Bernard- X. Bogusław Radziwiłł. Droysen (Trzydniowa bitwa pod Warszawą) (po niemiecku), Pamiętnik Wydżgi i rozmaite Silva rerum etc." (J. Kijas, Potop Henryka Sienkiewicza, s. 118). Książkowe wydanie "Potopu" wyszło w sześciu tomach w październiku 1886 roku, a wydanie drugie w 1888 roku.

"Potop" ukazuje dzieje najazdu szwedzkiego na Polskę, który miał miejsce w latach 1655- 1657. Napaść Szwedów wprowadza do utworu wątek historyczny. Przedstawiona przez Sienkiewicza w "Ogniem i mieczem" walka wyzwoleńcza narodu ukraińskiego pod wodzą Chmielnickiego, która wybuchła w 1648 roku, nie zakończyła się klęską Kozaków pod Beresteczkiem. Chmielnicki poddał się Rosji w 1654 roku, co było przyczyną wojny polsko- rosyjskiej. O wojnie tej wspomina Sienkiewicz w "Potopie". W tym właśnie momencie zagroził Polsce od północy naród szwedzki. Pierwsza wojna północna, jaka toczyła Polska ze Szwecją w latach 1626- 1629, zakończył sześcioletni rozejm altmarski, przedłużony potem w 1635 roku w Sztumdorfwie na 26 lat. W Polsce polityka Wazów odegrała ważna rolę, rościli sobie pretensje do korony szwedzkiej i tytułowali się królami Szwecji. Strona szwedzka chciała opanować Morze Bałtyckie. Szwecja chciała zapanować wybrzeża morza, zajęte przez Polskę, Danię, Rosję. Polska była wplątana w wojnę z Rosją, Szwedzi postanowili zaskoczyć ją wygaśnięciem rozejmu sztumdorfskiego. Wyprawa na Polskę odpowiadała niezaspokojonym ambicjom młodego króla Karola X Gustawa. Hieronim Radziejowski, podkanclerzy koronny, który został skazany na banicję za intrygowanie przeciw królowi Janowi Kazimierzowi, z zemsty zaczął namawiać Szwedów do uderzenia na Polskę. W 1654 roku magnaci szwedzcy postanowili wojnę z Polską, a sejm szwedzki uchwalił w marcu 1655 roku środki na jej prowadzenie. Po europejskiej wojnie trzydziestoletniej Szwecja usadowiła się mocno na południowych wybrzeżach Bałtyku. Hieronim Radziejowski, niegdyś potężny magnat w Polsce, później wydziedziczony i skazany na śmierć, udał się do króla szwedzkiego Karola X Gustawa, by namówić go do napaści na Polskę. W 1655 r. wojska szwedzkie wkroczyły do Rzeczypospolitej. Karol Gustaw ułożył plan uderzenia na Polskę z trzech stron. Feldmarszałek Arvid Wittenberg miał zająć Wielkopolskę, marszałek Lewenhaupt był wyznaczony do zajęcia Litwy, na której zarządcę przewidział Karol Gustaw swego szwagra Magnusa de la Gardie. Flota pod dowództwem admirała Wrangla otrzymała polecenie uderzenia na Gdańsk. W granice Wielkopolski wkroczyła uzbrojona armia Wittenberga 21 lipca 1655 roku. Pospolitym ruszeniem przewodził wojewoda poznański Krzysztof Opaliński i wojewoda kaliski Andrzej Grudziński. Opaliński w 1653 roku porozumiewał się z Radziejowskim w sprawie przyjęcia protekcji szwedzkiej, w roku następnym uczestniczył w tzw. pakcie familijnym, zawartym przez rodziny Opalińskich, Radziwiłłów, Leszczyńskich i Lubomirskich przeciw Janowi Kazimierzowi. Pod Ujściem doszło od razu do porozumienia i po jednodniowej walce pospolite ruszenie uznało 25 lipca panowanie szwedzkie. Wittenberg wkroczył do Poznania. Rządy na Litwie po wkroczeniu tam armii objął Magnus de la Gardi. Janusz Radziwiłł, hetman wielki litewski zawarł 18 sierpnia w Kiejdanach układ z Magnusem odrywający wbrew unii Litwę od Polski i przyłączający ją do Szwecji jako odrębne księstwo pod rządami Janusza Radziwiłła. Litwa poddała się pod władzę szwedzką. W pierwszych dniach sierpnia 1655 roku wkroczył do Polski sam Karol Gustaw i połączył się z armią Wittenberga, zmierzając wraz z nią ku Warszawie, a flota szwedzka zajęła zatokę gdańską i zaczęła oblegać Gdańsk. Król Polski Jan II Kazimierz opuścił Warszawę w sierpniu 1655 roku. Jan Kazimierz cofa się w kierunku Krakowa, pobity 16 września pod Żarnowem przez króla szwedzkiego, który zajął tymczasem Warszawę. Jan Kazimierz powierzył Czarnieckiemu obronę Krakowa, a sam wyjechał 25 września na Śląsk. Jednak już w grudniu 1655 r. powrócił, by na czele konfederacji tyszowieckiej walczyć ze Szwedami. Opuszczenie kraju przez Jana Kazimierza wywołało w Polsce osłabienie ducha w narodzie. Po stronie króla zostały zaledwie Prusy Królewskie, cześć województwa ruskiego z Lwowem, Zamość i skrawek Podlasia. Październik 1655 roku był dla Polaków najcięższym okresem. Na czoło ruchu zbrojnego wysunęli się chłopi, mieszczanie, żołnierze, drobna szlachta i duchowieństwo. W Wielkopolsce ruch zaczął się jeszcze w sierpniu, a już 4 października starosta babimojski Krzysztof Żegocki zdołał odebrać Szwedom miasto Kościan. Za Wielkopolską poszło Sieradzkie, Łęczyckie, dalej Mazowsze, a zwłaszcza Podkarpacie, gdzie oddziały chłopskie walczyły z Żywiecczyźnie, w okolicach Kalwarii, Lanckorony i Myślenic. W listopadzie i grudniu ruch ten rozszerzył się na całe Podgórze. W grudniu oswobodziły się Pilzno, Biecz, Krosno, Nowy Sącz, Oświęcim i Wieliczka. W listopadzie 1655 roku zaczęło się oblężenie Jasnej Góry. Zakonnicy wywieźli słynny obraz Matki Boskiej na Śląsk, zastępując go w ołtarzu kopią, zatopili srebra klasztorne w stawie, uzbroili załogę i czekali nadejścia Szwedów. 8 listopada zjawił się pod murami klasztoru szwedzki generał Weyhard Wrzesowicz. Spalił zbudowania podklasztorne. 19 listopada nadciągnął pod Jasną Górę generał Muller. Ksiądz Augustyn Kordecki odmówił wpuszczenia Szwedów i rozpoczęło się prawie 40- dniowe oblężenie. Doskonała artyleria klasztorna sprawiała liczne szkody oblegającym. Gdy jedno z najgroźniejszych dział oblężniczych, otrzymanych od Wittenberga z Krakowa pękło, Muller zrezygnował z dalszego oblężenia, żądając jedynie okupu, którego jednak nie otrzymał. Wówczas odstąpił w nocy z 26 na 27 grudnia spod murów Jasnej Góry. Wittenberg, Muller, a zwłaszcza Wrzesowicz zapuszczali się potem jeszcze kilkakrotnie pod Jasną Górę, ale zawsze bezskutecznie. Jan Kazimierz opuścił 18 grudnia Śląsk i ruszył do Polski przez Podhale i Spisz. Mianował 3 stycznia 1656 roku Czarnieckiego regimentarzem koronnym, oddając mu naczelne dowództwo w walce z najeźdźcą. 6 stycznia był już w Bieczu, a 21 stycznia w Łańcucie. Na wieść, że Janusz Radziwiłł, zmarł w chwili zdobycia zamku 31 grudnia 1655 roku, król mianował w jego miejsce wojewodą wileńskim i hetmanem wielkim litewskim Pawła Sapiehę. Tymczasem Karol Gustaw zażądał od elektora brandenburskiego zerwania związku z Polską, a przyjęcia zwierzchnictwa szwedzkiego. Elektor zgodził się na to i 17 stycznia 1656 roku otrzymał traktatem w Królewcu od Szwedów Warmię. Z początkiem 1656 roku król szwedzki zostawił oblegany Gdańsk i Malbork. Jan Kazimierz i Stefan Czarniecki wydali w marcu dwa ważne uniwersały: król wezwał szlachtę 5 marca do łączenia się z chłopami celem wspólnej walki, a Czarniecki powołał 20 marca chłopów pod broń. Chłopi chętnie słuchali rozkazów Czarnieckiego. Wodzom polskim udało się zamknąć Karola Gustawa w widłach Wisły i Sanu. Lubomirski zagrodził Szwedom na lewym brzegu Wisły drogę na zachód. Sapieha stanął na prawym brzegu Sanu, Czarniecki usadowił się na południu, tworząc podstawę powstałego w ten sposób trójkąta, a oddziały chłopskie rozłożyły się na brzegach obu rzek. Lubomirski poszedł zdobywać Sandomierz, który Szwedzi wysadzili po kapitulacji wraz z częścią swej załogi oraz ze zwycięskimi Polakami7 kwietnia doszło do bitwy pod Warką. Czarniecki uderzył na Szwedów, rozgramiając ich całkowicie. Druga połowę kwietnia i początek maja 1656 roku wypełniają walki Czarnieckiego w Wielkopolsce. Zajął Inowrocław, Żnin, Bydgoszcz i inne miasta. Bitwa stoczona pod Gnieznem z księciem szwedzkim Adolfem Janem nie pozwoliła Czarnieckiemu zająć Poznania. Jan Kazimierz, przybywszy do Lwowa, złożył 1 kwietnia 1656 roku w katedrze lwowskiej śluby, przyrzekając po wojnie poprawę doli chłopów i ogłaszając Matkę Boską Królową Korony Polskiej. Teren walki przeniósł się pod Warszawę. Pierwszy zjawił się tu Sapieha, potem przybył król, później Czarniecki i Lubomirski. 1 lipca Wittenberg zmuszony był kapitulować. Karol Gustaw zawarł w Malborku z elektorem traktat, oddając mu cześć Wielkopolski za cenę zbrojnego sojuszu przeciw Polsce. Elektor wysłał osiem tysięcy jazdy na pomoc Szwedom pod Warszawę, dokąd przybył też spod Gdańska Karol Gustaw. 1 września wskutek zwycięstw polskich w toczącej się dalej walce ustąpili okupanci ze stolicy. Czarniecki pobił Szwedów pod Rawą, a pod Śremem zginął Wrzesowicz. Z początkiem października 1656 roku stoczył hetman polny litewski Gosiewski bitwę pod Prostkami ze szwedzkim generałem Waldeckim i Bogusławem Radziwiłłem. Do zwycięstwa polskiego przyczynili się Tatarzy. W listopadzie doprowadzono w Niemieży do traktatu z Rosją, z którą od wiosny trwało zawieszenie broni. Wrogowie Polski ułożyli 6 grudnia 1656 roku w Radnot na Węgrzech plan jej rozbioru: Szwedzi postanowili zająć część Wielkopolski, Kujawy, Prusy Królewskie, część Mazowsza, Podlasie, Żmudź, część Litwy, Kurlandię i Inflanty, Rakoczy- Małopolskę, część Mazowsza, Wołyń, Podole i część Litwy z tytułem króla polskiego, Chmielnicki- Ukrainę, elektor- część Wielkopolski, Bogusław Radziwiłł miał posiadane już ziemie powiększyć jeszcze o Nowogródczyznę. 22 lipca Rakoczy zgodził się pod Czarnym Ostrowem na złożenie broni przed hetmanami, na wydanie jeńców. 25 sierpnia udało się wojskom polskim odzyskać Kraków po dwuletniej prawie okupacji. Aby wesprzeć Danię, której zbrojne wystąpienie zmusiło Karola Gustawa do opuszczenia Polski, zawarto z nią we wrześniu 1657 roku układ, w myśl którego Czarniecki pospieszył z wojskiem do Danii. W grudniu 1658 roku zdobyto Toruń, a w rok później uwolniono Gdańsk od długiego oblężenia. W lutym 1660 roku umarł Karol Gustaw i Polska dzięki staraniom Francji zawarła pokój ze Szwecją w Oliwie. Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do korony szwedzkiej, dożywotnio zatrzymał tytuł króla szwedzkiego. Polska odstąpiła Szwedom północne Inflanty. Zakończyła się pięcioletnia wojna polsko- szwedzka, którą przedstawił Sienkiewicz w "Potopie".

Wydarzenia militarne w trakcie Potopu szwedzkiego:

Kampania 1655

Bitwa pod Ujściem 24.07.1655

Bitwy pod Sobotą i Piątkiem 02.09.1655

Bitwa pod Żarnowem 16.09.1655

Bitwa pod Nowym Dworem 21.09.1655

Bitwa pod Gródkiem Jagiellońskim 29.09.1655

Bitwa pod Wojniczem 03.10.1655

Oblężenie Jasnej Góry grudzień 1655

Kampania 1656

Bitwa pod Gołębiem 19.02.1656

Bitwa pod Jarosławiem marzec 1656

Bitwa pod Niskiem 28.03.1656

Bitwa pod Kozienicami 06.04.1656

Bitwa pod Warką 07.04.1656

Bitwa pod Kłeckiem (Gniezno) 07.05.1656

Bitwa pod Warszawą 28-30.07.1656

Bitwa pod Łowiczem 25.08.1656

Bitwa pod Lubrzem 28.08.1656

Bitwa pod Prostkami 08.10.1656

Bitwa pod Filipowem 22.10.1656

Kampania 1657

Bitwa pod Chojnicami 02.01.1657

Starcie pod Toruniem 20.03.1657

Bitwa pod Skałatem 23.07.1657

Kampania 1658

Szturm na Toruń 16-17.11.1658

Kampania 1659

Bitwa pod Szkudami 18.05.1659

Szturm na Grudziądz 29-30.08.1659

Starcie pod Głową 26.10.1659

Bitwa pod Nyborgiem 24.11.1659

Bibliografia:

Juliusz Kijas, "Potop Henryka Sienkiewicza", PZWS, Warszawa 1956.