"Potop" Henryka Sienkiewicza jest drugą częścią trylogii. Został on wydany w 1886 roku, w okresie, gdy Polska była pod zaborami a nowe pokolenia wyrastały z niewoli. Były to czasy, kiedy społeczeństwo polskie utraciło wolę walki, częściowo poddało się rusyfikacji a nawet w niektórych przypadkach podejmowało współpracę z zaborcami. Od pisarzy tego okresu oczekiwano nowości, ponieważ zaczęły załamywać się nawet hasła pozytywistyczne. Henryk Sienkiewicz posłużył się wydarzeniami z XVII wiecznej Polski aby ukazać analogię do sytuacji Polski pod zaborami. W swojej powieści autor oprócz fikcji literackiej posłużył się prawdziwymi, historycznymi wydarzeniami.

Oparte na faktach są na przykład powody najazdu Szwedów na Polskę: państwa ościenne nie zareagowały na atak na Polskę, Zygmunt August był w konflikcie ze Szwecją o inflanty, Szwecja rościła sobie prawa do polskiego tronu, najeźdźcy chcieli zająć Bałtyk, który miał się stać wewnętrznym jeziorem Szwedzkim, Polska była słaba militarnie, widoczne były konflikty wewnętrzne w RP, szlachta obiecywała królowi Szwecji wolną drogę w zamian za przywileje i dochody.

Kapitulacja Polski odbyła się z powodu niechęci do walki, licznych zdrad, osłabienia po wojnach, osłabienia wewnętrznego kraju i słabą władzą królewską.

Szwedzi stosowali różne metody walki, takie jak: zapłaty za poddanie, obietnice polepszenia sytuacji warstw najniższych, przekupstwo, metoda spalonej ziemi- polegająca na niszczeniu wszystkiego bo zostawiają za sobą, Polskę zaatakowano z dwóch stron: Pomorza i Litwy a magnatom obiecano korzyści finansowe i różne przywileje.

Wydarzenia historyczne swój przebieg także znalazły w powieści Sienkiewicza. Oblężenie Jasnej Góry i jej obrona, zwołanie pospolitego ruszenia szlachty z Wielkopolski, Jan Kazimierz- król Polski, Karol Gustaw- król Szwecji, ksiądz Augustyn Korecki- przeor na Jasnej Górze w czasie oblężenia przez Szwedów, Bogusław Radziwiłł- gubernator Prus Książęcych, Janusz Radziwiłł- hetman polny, który na mocy ugody kiejdańskiej oddał Litwę Szwedom.

"Potop" Henryka Sienkiewicza jest powieścią historyczną. Autor połączył w niej tendencje powieści dokumentalnej i wolterowskiej. Odpowiednio był przygotowany merytorycznie i wprowadził wątek przygodowo- romansowy. Oprócz tego Sienkiewicz zastosował synkretyzm gatunkowy. W jego dziele łączą się elementy powieści przygodowej, sensacyjnej, romansu, legendy, baśni. Autor wyeksponował zaszczytne momenty z historii Polski- obronę Jasnej Góry, odparcie ataku Szwedów, połączył historię narodu z historiami poszczególnych jednostek. Powieść napisana została "ku pokrzepieniu serc".

Najazd Szwedów na Polskę odbył się w latach 1655 - 1658. Wielkie Księstwo Litewskie było wtedy opanowane przez Kozaków pochodzących z Ukrainy. Rzeczpospolita została napadnięta przez armię szwedzką. Pragnęli oni opanować ziemie polskie, odzyskać panowanie nad Morzem Bałtyckim, zrabować dobra narodowe.

Polacy przez zdrady magnatów ponieśli wiele strat, ale wykazali się także wielkim bohaterstwem. Na konferencji tyszowieckiej hetmani polscy wypowiedzieli posłuszeństwo Karolowi X, zawiązana została konfederacja dla obrony ojczyzny. Z wygnania powrócił do Polski król, nawoływał on lud do walki. Wtedy to Szwecja, Prusy i książę Siedmiogrodu podjęli próbę pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej.

W Wielkopolsce rozpoczął się dramat narodu, ponieważ wojska szwedzkie od strony Szczecina wkroczyły na tereny ojczyzny. Dowodził nimi Arwid Wittenberg, armia natomiast liczyła siedemnaście tysięcy żołnierzy. Niezbędne było pospolite ruszenie, niestety grupa ta była nieprzygotowana do walki. Szwedzi od razu po przekroczeniu granic zaczęli walki. Przed pojawieniem się w Ujściu, gdzie była armia polska, Wittenberg wysłał do polaków posłańca. Przybył on z listami 18 lipca. Polacy nie mieli szans, więc Krzysztof Opaliński był zmuszony podpisać akt poddania się królowi szwedzkiemu.

Następnie doszło do zdrady kiejdańskiej a Karol Gustaw- król szwedzki wkroczył na tereny Rzeczypospolitej na czele drugiej armii. Wróg zajął Warszawę i Kraków, Wielkopolskę, Mazowsze i województwo sieradzkie. Warszawskie walki podjazdowe odbywały się pod dowództwem Stefana Czarnieckiego. Król Polski zdecydował się wtedy na ucieczkę na Śląsk a Szwedzi prawie zupełnie opanowali tereny Polski. Magnaci przeszli wtedy na stronę wroga.

Wielkim przełomem okazała się obrona Jasnej Góry, do której przygotowaniami dowodził przeor klasztoru- Augustyn Kordecki. Dowódcą wojsk przeciwnika był Miller. 18 listopada rozpoczęło się oblężenie. Aby przyspieszyć zwycięstwo rozpowszechniano informację, że król abdykował. Nie wpłynęło to jednak na obronę klasztoru. Bitwa ze Szwedami została wygrana. Ważną rolę w oblężeniach spełniali chłopi, stawiający bohaterski opór najeźdźcy. Zwycięstwo w obronie Jasnej Góry wzbudziło wielką nadzieję w Polakach, zmobilizowało cały naród. Najeźdźca nie szanował praw ani uczuć religijnych. W grudniu 1655 roku wybuchło więc ogólnonarodowe powstanie. Polacy rozpoczęli serię zwycięstw. Doprowadziło to do pokonania Szwedów.

Powrót króla do kraju, który niebawem nastąpił był niezwykle ważnym wydarzeniem. Jan Kazimierz wracając został zaatakowany, z garstką obrońców i dzięki pomocy górali bitwa to została wygrana. Następnym ważnym etapem była obrona Zamościa. Mimo iż król szwedzki starał się przekupić starostę Jana Zamojskiego, ten odpowiedział mu: "A ja ofiaruję jego szwedzkiej jasności Niderlandy!". Zamość wygrywa oblężenie. Szwedzi zaczynają być w coraz trudniejszej sytuacji. Przez ciągłe walki i głód wojska wroga są osłabione.

Kolejnym znaczącym wydarzeniem jest zdobycie, niedaleko Rudnika, chorągwi szwedzkiej przez młodego pachołka. Następnie polskie wojska uwięziły Szwedów pomiędzy Sanem a Wisłą. Dochodzi do oblężenia Lublina i Warszawy. Kolejne zwycięstwa polskiego wojska.

Ostatnia bitwa w utworze rozegrała się pod Prostkami. Doszło do niej we wrześniu 1656 roku. Również w tej bitwie Polacy odnieśli zwycięstwo. Dzięki tym walkom Polacy zwyciężyli wroga i tym samym obronili swoją ojczyznę przed najeźdźcą.