Wypracowanie Lalka!

„Lalka”, czyli jedno z najważniejszych dzieł w dorobku Bolesława Prusa, była publikowana w „Kurierze Codziennym” w latach 1887 - 1889. Pierwsze wydanie książkowe ukazało się w 1890 r.

Powieść wpisuje się w nurt realizmu, który święcił triumfy w ówczesnej Europie. Także polscy pozytywiści chętnie tworzyli w obrębie tego prądu. Kluczowe były dla nich walory edukacyjne i poznawcze powieści realistycznych. Pozwalały one bowiem w krytyczny sposób odnosić się do rzeczywistości, komentować niedawne wydarzenia i tworzyć diagnozy palących społeczeństwo problemów.

Czas i miejsce akcji

Właściwa akcja „Lalki” toczy się w okresie niemal dwóch lat - od marca 1878 do późnej jesieni 1879 r. Retrospekcje zawarte w „Pamiętniku starego subiekta” przywołują natomiast czasy znacznie wcześniejsze - od lat 30 XIX stulecia (ze szczególnym uwzględnieniem Wiosny Ludów i powstania styczniowego).

Głównym miejscem akcji powieści Bolesława Prusa jest Warszawa. Miasto ukazane zostało w konwencji realistycznej, a więc z pełną zgodnością topograficzną. Pewne fragmenty dzieła rozgrywają się w Paryżu, Zasławku i Skierniewicach. Przestrzenią działania bohaterów są typowe dla epoki budynki - sklepy, kamienice, zamożne posiadłości arystokratów itp. - środki komunikacji (pojazdy zaprzęgowe, pociągi), miejskie ulice i parki.

Problematyka

„Lalka” jest powieścią niezwykle rozbudowaną i złożoną. Dzięki retrospekcjom, wspomnieniom bohaterów i licznym nawiązaniom do minionych czasów ukazuje ona panoramę polskiego społeczeństwa na przestrzeni niemal całego półwiecza (od lat 30 do 70). W rzeczywistości tej rozgrywa się niezwykły i bardzo zawiły wątek miłosny opowiadający o uczuciu kupca galanteryjnego do arystokratki.

Pierwotny tytuł dzieła miał brzmieć „Trzy pokolenia”. Zdaniem Prusa lepiej oddawałby on charakter powieści, ułatwiał jej zrozumienie. Autor wielokrotnie podkreślał bowiem, iż opowieść o uczuciu Wokulskiego do Łęckiej nie jest w utworze najważniejsza (choć stanowi dominantę kompozycyjną).

Problematyka społeczna dzieła dotyczy głównie okresu przejściowego między dwiema mocno kontrastującymi epokami - romantyzmem i pozytywizmem. Czas ten okazał się niezwykle trudny z powodu klęski powstania listopadowego. Utracone nadzieje na niepodległość nie były jedyną trudnością, z jaką mierzyli się ludzie odpowiedzialni za naród. W opłakanym stanie była gospodarka ziem polskich, które pozostawały daleko w tyle za ówczesną Europą. By naród mógł się rozwijać, konieczne było budowanie trwałych i stabilnych fundamentów. Pozytywizm wniósł znaczne ożywienie w tej materii, postulując pracę u podstaw, pracę organiczną, emancypację kobiet, asymilację Żydów oraz głosząc kult nauki i rozumu. Sytuacja była jednak dalece trudniejsza, niż przypuszczać mogli teoretycy. Zmiany, choć wprowadzane, przynosiły mizerne efekty, a w narodzie trwał postępujący rozkład. „Lalkę” Prusa można odczytywać więc jako próbę wnikliwej oceny pozytywistycznych haseł, która pozwoli wyciągnąć odpowiednie wnioski i poczynić należyte obserwacje.

Autor nie zapomniał jednak o świecie jednostek i respektowanych przez nie wartości, wszak to one budują społeczeństwo. Z wielką precyzją nakreślił on przedstawicieli najważniejszych warstw społecznych, starając się w wiarygodny sposób oddać ich życiowe priorytety. Zestawienie ich na kartach powieści ukazuje różnice dzielące społeczeństwo. W takiej rzeczywistości podejmują działania wyróżniające się jednostki. Brzemieniem wyniesionym z poprzedniej epoki zdaje się być cechujący je idealizm, który utrudnia rozpoznanie autentycznych problemów i kwestii wymagających natychmiastowej reakcji. Kuszą ich wielkie cele, wspaniałe osiągnięcia. Tymczasem sukcesy osiągają ci, którzy twardo stąpają po ziemi.

Wątek miłosny w „Lalce” jest nie tylko opowieścią o uczuciu. Płynnie przechodzi on w refleksję nad ludzkim losem. Namiętność rzuca bohaterem niczym sztorm okrętem, odbierając mu uczucie stabilizacji. Wokulski działa impulsywnie, pozwala sterować sobą emocjom. Okazuje się marionetką w rękach miłości. Bardzo wyrazistym podsumowaniem jest jedna z ostatnich scen z udziałem Ignacego Rzeckiego. Kiedy stary subiekt, rozczulony i wzruszony, nakręcił zabawkowe figurki i obserwując je, powiedział: Marionetki!... Wszystko marionetki!... Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, taka ślepa jak one...

Motywy

„Lalka” jest prawdziwą skarbnicą motywów literackich. Świat przedstawiony powieści Prusa imponuje bogactwem miejsc, postaci i wydarzeń.

Motyw lalki można w utworze odczytywać na wiele sposobów. Jego dosłowną realizacją jest proces między baronową Krzeszowską a Heleną Stawską o lalkę, która podobała się córce przyjaciółki Wokulskiego. Gdy Mimi (bo tak nazywała ją dziewczynka) zaginęła, arystokratka skierowała swe podejrzenia w stronę mieszkanki kamienicy. Okazało się jednak, że kobieta nabyła zabawkę po obniżonej cenie u Wokulskiego.

Metaforyczne odczytanie motywu lalki wiąże się z interpretacją tytułu. Być może dotyczy on Izabeli Łęckiej - kobiety niezwykle urodziwej (wręcz posągowej), lecz chłodnej, pozbawionej autentycznych emocji. Także ludzkie działania zdają się w dziele Prusa przywodzić na myśl marionetki.

Motyw miłości - miłość staje się sensem życia Stanisława Wokulskiego, gdy po raz pierwszy widzi on pannę Łęcką. Z jego strony jest to uczucie namiętne i pełne gwałtownych emocji. Zupełnie poświęca się on dążeniu do zdobycia Łęckiej, co skutkuje zaniedbaniami w sferze interesów. Jednakże wizerunek panny Izabeli, który bohater nosi w sercu, jest wyidealizowany, zupełnie nie koresponduje z rzeczywistością. Z kolei arystokratka nie traktuje Wokulskiego jako mężczyzny godnego jej uczucia. Jest gotowa poślubić go w ostateczności, jeśli nie znajdzie się nikt lepszy. Większą wartość od kupca zdają się mieć dla niej jego pieniądze - klucz do wielu drzwi w arystokratycznym świecie.

W „Lalce” zawarte zostały zróżnicowane realizacje motywu miłości. Każdy z bohaterów kocha inaczej. Arystokraci traktują miłość jako kaprys, chwilowy przejaw dobrej woli, romantycy gotowi są poświęcić swoje życie dla miłości, pozytywiści i realiści mogą zaś zrezygnować z uczucia, by dążyć do innych celów (Ochocki). Szczególnym przykładem jest Alan Starski, dla którego miłość zdaje się być stanem nieistniejącym, lecz bardzo zręcznie wykorzystywanym do mamienia kobiet.

Motyw kobiety - na kartach „Lalki” czytelnik poznaje bohaterki o różnych osobowościach i odmiennym nastawieniu do życia. Łęcka jest chłodną i niedostępną arystokratką, która żyje w pięknej iluzji. Helena Stawska ciężko pracuje na utrzymanie siebie, córki i matki, a przy tym jest kobietą bardzo urodziwą i oczytaną. Pani Wąsowska - zamożna wdowa - jako wyzwolenie postrzega możliwość nawiązywania kolejnych flirtów i romansów (w gruncie rzeczy ma jednak świadomość, jak wartościowa jest prawdziwa miłość). Prezesowa Zasławska to arystokratka w podeszłym wieku, która wciela w życie hasła pozytywistyczne, dbając o dobro otaczających ją ludzi (jeśli tylko uważa ich za wartościowych).

Motyw miasta - „Lalka” ukazuje dwa wielkie europejskie miasta. Na kartach dzieła Warszawa zostaje skontrastowana z Paryżem. Dzisiejsza stolica Polski, widziana oczyma Wokulskiego, jest miejscem nieuporządkowanym i źle zorganizowanym. Wspaniałe dzielnice i ulice przeplatają się z obszarami rozkładu i degeneracji. Paryż jawi mu się natomiast jako olbrzymi organizm (porównanie do gąsienicy), który funkcjonuje w sposób ściśle zaplanowany, dzięki czemu społeczeństwo jest bogate, a jego działaniom przyświeca wyższy cel.

Motyw różnic klasowych - powieść Prusa bardzo wyraźnie eksponuje różnice między poszczególnymi warstwami budującymi polskie społeczeństwo. Poszczególne grupy zdają się żyć w odmiennych przestrzeniach, zupełnie nie dostrzegając ludzi spoza swego otoczenia. Brak współpracy i wzajemnego wsparcia jest tutaj jedną z głównych przyczyn rozkładu polskiego społeczeństwa.

Motyw powstania, walki o wolność - Ignacy Rzecki wyrusza w 1848 r. na Węgry, by walczyć w powstaniu. W imię wolności gotów jest on oddać swe życie, pragnie żyć w świecie, w którym narody zrzucą okrutne jarzmo. Swój udział w tym procesie traktuje jako wyróżnienie i szansę na zmianę świata.

Stanisław Wokulski, głównie za sprawą Leona (tak na imię miał też brat Prusa), przyjaciela z czasów młodości, bierze udział w powstaniu styczniowym. Walkę za wolność ojczyzny okupuje zesłaniem do Irkucka. Nie marnuje tego czasu, dużo czyta, edukuje się, nawiązuje wartościowe kontakty. Pragnie zmieniać świat inną drogą.