1874-1941
Fakty z życia
Tadeusz Żeleński urodził się 21 grudnia 1874 roku w Warszawie. Był synem kompozytora Władysława Żeleńskiego i Wandy z Grafowskich. Od 1881 roku mieszkał w Krakowie, był silnie związany ze środowiskiem artystycznym, jednak studia rozpoczął na wydziale medycznym. Ukończył je ze specjalizacją z pediatrii. Zadebiutował już w 1895 roku cyklem sonetów, ukazującym się w czasopiśmie "Świat". Po ukończeniu studiów przebywał przez rok w Paryżu, tam zafascynowała go literatura francuska, którą później przekładał na polski. Przez jakiś czas starał się godzić obowiązki lekarza i fascynację życiem krakowskiej cyganerii. Jednak działalność twórcza pociągała go coraz bardziej. W 1906 roku nawiązał współpracę z kabaretem "Zielony balonik", stając się wkrótce głównym autorem jego tekstów, wtedy też zaczął używać pseudonimu Boy. Od 1909 roku zajmował się także przekładami literatury francuskiej, pracy tej poświęcał się do końca życia. W czasie wojny pełnił obowiązki lekarza kolejowego. W 1915 roku powołano go armii austriackiej. W 1919 r. rozpoczął pracę jako recenzent teatralny, a od 1928 roku datuje się jego ożywioną działalność publicystyczną. Z czasem porzucił praktykę lekarską, w 1922 r. przeprowadził się do Warszawy i poświęcił wyłącznie pracom translatorskim i pisarskim i publicystycznym. Jednocześnie znajdował czas, by jeździć po całym kraju i wygłaszać odczyty w ramach kampanii o reformę obyczaju, prawa małżeńskiego i przeciw klerykalizmowi. W roku 1933 powołano go na członka Polskiej Akademii Literatury.
We wrześniu 1939 roku, tuż po wybuchu II wojny, wyjechał do Lwowa, zajętego już przez wojska radzieckie. Podjął pracę na tamtejszym uniwersytecie w katedrze historii literatury francuskiej. Jednocześnie współpracował z "Czerwonym sztandarem", lewicowym czasopismem, wydawanym w języku polskim. W nocy z 3 na 4 maja 1941 roku został aresztowany przez wojska niemieckie, które wkroczyły do Lwowa i rozstrzelany, podobnie jak inni przedstawiciele polskiej inteligencji na stokach Kadeckiej Góry.
Twórczość:
"Zielony Balonik":
Boy Żeleński należał do grona twórców słynnego wówczas w Krakowie kabaretu "Zielony Balonik", który miał swoja siedzibę w Jamie Michalikowej, czyli cukierni Jana Michalika. Miejsce to stało się bardzo popularne, bywali w nim przedstawiciele cyganerii i "ludzie z towarzystwa". Program kabaretu poruszał aktualne zagadnienia ze świata sztuki (wyśmiewano m.in. manierę modernistyczną, a szczególnie postać artysty-demiurga) i obyczajowości.
Teksty Boya powstałe na potrzeby kabaretu zostały wydane w 1913 roku w tomiku "Słówka". Główną postacią i autorem najpopularniejszych tekstów "Zielonego Balonika" był właśnie Boy. Teksty te wydał w tomie zatytułowanym "Słówka".
"Słówka"
Był to zbiór wierszyków i piosenek kabaretowych. Posiadają one szczególna wartość jako dokument obyczajowości epoki. Są to prześmiewcze teksty, ukazujące w krzywym zwierciadle konserwatyzm arystokracji, jak i manierę życia artystycznego. Atak satyryka jest wymierzany w obłudę moralną mieszczaństwa, zakłamanie życia rodzinnego i towarzyskiego. Jednocześnie kpi z modernistycznej cyganerii, z kultu artysty jako kapłana sztuki, z sztucznych form wyrazu ("O bardzo niegrzecznej literaturze polskiej i jej strapionej ciotce"). Dużą śmiałość przejawiał Boy w dziedzinie erotyki, co znacznie zwiększało atrakcyjność jego tekstów. Do dziś przetrwały jego słynne powiedzenia jak np. "W tym największy jest ambaras, żeby dwoje chciało naraz", "Żona ci wypruwa flaki: Bo ty zawsze jesteś taki"..
Tytuł zbioru "Słówka" odnosi się do warstwy formalnej tej twórczości, Boy zwraca się tu w kierunku poezji lingwistycznej, humor tkwi już w samym słowie, w sposobie jego użycia, świeżym, niestandardowym.
Przekłady
Żeleński był miłośnikiem i znawcą literatury francuskiej, podziwiał jej racjonalizm, szarość także w kwestiach erotyki, dowcip i precyzję wyrażania myśli. Widząc niedostatek tych cech na polskim rynku wydawniczym, pragnął, by polski odbiorca miał łatwy dostęp do literatury zagranicznej. Dlatego też niemal całe życie (1909 - 1939) pracował nad przekładami, wydając je w serii "Biblioteka Boya". Jego dorobek translatorski obejmuje ponad sto tomów, zawierających największe arcydzieła literatury francuskiej od średniowiecza aż po współczesność. W "Bibliotece Boya" ukazało się 31 tomów dzieł Balzaca, 6 Moliera, powieści A. Gide`a Stendhala, F. Rabelais`go i J. Prevosta, liczne komedie P. Marivaux i P. A. C. Beaumarchais`ogo, powiastki filozoficzne D. Diderota i Woltera, utwory o charakterze filozoficznym Kartezjusza, M. de Montaigne`a czy B. Pascala. Ogromną zasługą Boya jest przekład niemal całego cyklu powieściowego Prousta "W poszukiwaniu straconego czasu".
